3. BUKURI E BRAKTISUR
Ato dhjetëra fshatra të bregut lindor të liqenit të
Prespës, sot sikur banohen veç prej heshtjes. Titërima e
saj i ka pllakosur si një mbulojë e padukshme, nën të cilën
fshihen përplot fate njerëzorë dhe takim-ndarje që kanë
mbetur të shënuara në thellësitë e së kaluarës. Ajo heshtje
i ngërthen në vete lotët margaritarë të nënave të
përmalluara për pjellën e tyre, shtegtuar matanë oqeaneve,
por edhe gjithë britmat gazmore të prindërve dalë në oborr
tek përqafojnë djemtë që kthehen nga kurbeti. Të bëhet
se heshtja, e jo gurët, është ajo që i mban në këmbë ato
kulla të vjetra dhe shtëpitë të porsandërtuara buzë liqenit
të Prespës. Kjo heshtje molisëse që rri varur mbi fshatrat
e kësaj ane të Prespës, në të vërtetë është rrëfimi i
trishtueshëm për të parët që banuan këto hapësira, në një
si pushim të shkurtër, që pasardhësit e tyre të niseshin
më tej dhe gjaku i tyre të degëzohej anembanë botës. Andaj
edhe këto fshatra ngjajnë si vendbanime të shtegtarëve të
palodhshëm, të atyre që kanë ardhur këtu vetëm
përkohësisht dhe sa të bëhen gati të vazhdojnë kërkimin
e qetësisë më tej; janë ndalur thuajse vetëm sa të përtërijnë
gjakun e fisit që do të duhet pastaj të degëzohet nëpër
shtigjet e botës. Ato kulla të vjetra dhe pallate moderne,
KËSHTU ECËN NJERIU 3
4. të porsandërtuara, por të mbetura zbrazët, janë kujtim i
largët i atyre që foletë familjare i kanë atje ku i ka zënë
muzgu i mbijetesës, atje ku i ka çuar kali i padëgjueshëm i
ngarkuar me ëndrrat për ardhmëri më të mirë, duke e
ndërlidhur kështu zinxhirin jetësor, që nga rrënjët e të
parëve e deri te presparët e vegjël që tani rriten e jetojnë
matanë oqeaneve, në Amerikë dhe Australi, zinxhir edhe
për banorët e rrallë që nuk kanë shkuar në kurbet, që kanë
mbetur si rojtarë të mallit për ata që shkuan, rojtarë, të
cilët mund t’i takoni rrugëve të fshatrave të banuar me
shqiptarë buzë liqenit të Prespës, që jetojnë të dyzuar: trupin
e kanë këtu, por shpirtin atje ku shkuan të dashurit e tyre.
Fillimshekulli njëzet e një në këto hapësira është më i
heshtur se shekujt e mëparshëm, përplot luftëra të
përgjakura dhe ideologji, që donin ta shndërronin njeriun
në numër, ngjashëm me atë të të burgosurve të pashpresë.
Presparët që shkuan dhe u shpërngulën nëpër metropolet
e botës, kthehen në këto hapësira si shpendë shtegtarë që
duan të ringjallin kujtesën për foletë e veta, vijnë
përkohësisht thuajse vetëm sa të shijojnë freskinë e
mëngjesit, e cila përkëdhel kullosën mbi varrezat e të
parëve të tyre. Dhe ngulazi ndërtojnë shtëpi të reja në të
cilat askush nuk jeton, përpos mallit dhe shpresave të atyre
që i kanë ndërtuar, e të cilëve asnjëherë nuk u vdes ëndrra
që të kthehen aty ku kanë parë së pari herë lindjen e diellit
dhe rrezatimin e hënës. Këto fshatra janë vendbanime të
çuditshme. Kullat e këtushme ngjajnë si nyje ku është
ngatërruar malli i të mbeturve me të atyre që kanë shkuar
në kurbet; ato janë pika ku përballen ëndrrat e të mbeturve
me ato të të shkuarve dhe ku shpesh përzihen lotët e atyre
që presin t’u kthehen të dashurit dhe të ëndërrimtarëve
që mezi presin të shohin përsëri vendlindjen. Si rrallëkund
4 KIM MEHMETI
5. në hapësirat e tjera shqiptare, fshatrat e rrethinës së Prespës
rrëfejnë fatin e shqiptarëve të mbetur jashtë kufijve të
mëmëdheut të tkurrur që mban emrin Shqipëri,
mëmëdhe, i cili nga të katër anët kufizohet me shqiptarët
e mbetur jashtë kufijve. Hapësira prespare rrëfen
trishtueshëm për shqiptarët që kufizohen me vetveten,
për shqiptarët që me dekada kanë jetuar të ndarë, si
ujdhesa të largëta mbi të cilat janë përplasur valët e të
njëjtit det kohor. Këto hapësira rrëfejnë për kohët kur
shqiptarët nuk kanë mundur të shohin se ç’ndodh në
brigjet matanë kufirit, ku e çojnë kombin anijet ideologjike
të Enver Hoxhës, dhe si janë katandisur këta të Jugosllavisë
së Titos, ku pas Luftës së Dytë Botërore mbetën edhe
presparët, thuajse veç sa ta plotësonin atë dymilionëshin
shqiptar të mbetur këtej arës etnike, të ndarë sipas vullnetit
të atyre që vizatonin hartat e pasluftës. Presparët edhe sot
shprehin ndjesinë se sa vrasëse është për një komb afërsia
e largët që e ndan nga rrënjët dhe sa e pambrojtur është
bima e rritur nën hijen e drurit të huaj. Andaj edhe sot
tek ata vëren një dyshim të heshtur ndaj asaj që ndodh në
kohët e demokratizimit të shteteve të porsalindura të
Ballkanit, si edhe në shpresën që bulëzon se kurrë më
nuk do të rimurohen muret e dikurshëm shtetërorë që
ndanin vëllanë nga motra dhe nusen e ardhur këtej nga
familjarët e vet të mbetur matanë kufirit.
Ka diçka që ka mbetur e do të mbetet e pashlyer nga
vetëdija e shqiptarëve të Prespës, diçka që i çon të jetojnë
në mes të dëshirës për të shkuar sa më larg atij liqeni dhe
asaj tjetrës, të mbeten aty ku kodrinat matanë kufirit bëhen
të afërta qoftë edhe vetëm pse pasqyrohen mbi syprinën
e lëmueshme të gjolit ku lëshohet edhe hija e Pelisterit.
Ka diçka që për një kohë të gjatë nuk do të shlyhet nga
KËSHTU ECËN NJERIU 5
6. vetëdija e banorëve të kësaj ane, e që u është vulosur në
mbamendje qysh në vitet e socializmit ballkanas, kur edhe
pse kishin mundësi t’i shihnin brigjet nga ana përballë e
liqenit, thuajse çdo mëngjes pas çdo lindje dielli, në mënyrë
kanosëse u bëhej e ditur se brigjet përballë janë të largëta,
se ato i ndan thellësi më e madhe se ajo e brigjeve të
Australisë dhe Amerikës që nuk shiheshin nga maja e
Pelisterit, për ku u davaritën shumë të rinj të këtyre anëve.
Largësia që presparët i ndau nga trungu etnik kishte
përmasat e lojërave të pafundme ideologjike të pasluftës së
Dytë Botërore, të lojërave që ndanin popujt, familjet,
shtetet, që ngritën mure thuajse donin edhe shpendëve t’ua
kufizonin fluturimin, edhe diellin ta mbulonin me tenda
që të mos rrezatonte mbi ata matanë gardhit shtetëror.
Rrethina e Prespës të lë përshtypjen e një bukurie të
braktisur. E një bukurie që të pikëllon kur e sheh. Të
rikujton bukuroshen që s’ka mundur ta mbajë pranë vetes
të dashurin e vet, për shkak se i dashuri s’ka pasur zgjidhje
tjetër përpos ta braktisë, përballë trishtimit të brendshëm,
që kurrë nuk e ka lejuar ta shijojë lirshëm bukurinë e saj
mahnitëse. Atë mbresë të lënë fshatrat e banuar nga
shqiptarët, ku për çdo vit pakësohet numri i banorëve.
Në to, rrallë do të takoni ndonjë fëmijë duke lozur, e më
rrallë akoma do të dëgjoni këngën rinore. Çdo gjë i është
dorëzuar një heshtjeje, të cilën e plagos vetëm kollitja e
pleqve që bredhin rrugëve, si dhe britmat e tregtarëve që
vijnë në vjeshtë të blejnë mollët e njohura prespane.
Mollët e Prespës tani kanë pushtuar tregjet e qyteteve të
Ballkanit. Para rënies së mureve ideologjike shiteshin
vetëm nëpër tregjet socialiste të Jugosllavisë së Titos, ku
bënte pjesë edhe Maqedonia. Ky shtet me dy milionë
banorë, tanimë i pavarur nga të tjerët, por i varur nga
6 KIM MEHMETI
7. varfëria dhe plogështia ekonomike, të cilat edhe më shumë
i shtynë të rinjtë e kësaj ane të shkojnë të kërkojnë fatin sa
më larg hapësirave ku kanë ndier ngrohtësinë e gjirit të
nënës. I shtrëngon të ikin mospasja e një ardhmërie të
qartë, të pranueshme, ardhmëri që i ka hije kohës në të
cilën jetojnë. Në këto fshatra, ku ende qëndrojnë të
padëmtuara kullat e larta, muruar nga ata që kanë qenë të
bindur se kurrë nuk do t’u shuhet vatra familjare, janë
ndërtuar edhe shtëpi të reja moderne, shtëpi që
përcaktojnë jo vetëm frymëzimin arkitektonik të të zotëve,
por edhe dyzimin e kurbetçinjve që, duke jetuar diku larg,
kanë përvetësuar mënyrën e të jetuarit të atjeshëm. Atje
ku janë u mungon gurgullima e përroskës ku kanë lindur,
flejnë atje e ëndërrojnë këtu ku u kanë mbetur rrënjët, ku
i thërrasin lojërat fëmijërore dhe varret e të parëve. E tërë
krahina e Prespës, e veçanërisht fshatrat e shqiptarëve aty,
që moti janë shndërruar në përmendore të ëndrrave të
atyre që kanë shkuar e shpresojnë se një ditë do të kthehen,
të orvatjeve të gjeneratave të pasluftës së Dytë Botërore
tek mundoheshin që nëpërmjet shkollimit të të rinjve, t’i
jepnin fund traditës së kurbetit, të mbyllnin rrugën e
shtegtimit, rrugën që të parët e tyre e hapën qysh në
fillimshekullin e njëzetë, në kohët kur shqiptarët e këtyre
hapësirave kërkonin shpëtim nga bejlerët turq e më vonë
edhe nga tagrambledhësit e mbretit jugosllav.
Fshatrat buzë bregut lindor të liqenit të Prespës, i
ngjajnë një qaforeje të bukur në kraharorin e Pelisterit, i
cili lartësohet mbi liqen si lajmëtar shekullor. Zërat e atyre
që ndodhen rrëzë tij, ua përcjell lartësive qiellore. Pelisteri
i lartë duket se vazhdon bisedën e qëmotshme që s’e kanë
përfunduar dot kurrë banorët e asaj ane, me ujërat e liqenit
dhe mjegullat që mbulojnë majën e tij. Presparët nuk
KËSHTU ECËN NJERIU 7
8. arritën ta përfundojnë këtë bisedë sepse ndiheshin si të
futur në gropë, prej nga edhe britmat bëhen të
padëgjueshme, thirrjet i përpijnë valët e liqenit dhe erërat
e forta që rrahin majën e Pelisterit. Andaj kërkonin dalje
nga ajo gropë. Banorët e këtyre fshatrave janë ndër të parët
në këto anë që shijuan kurbetin duke marrë rrugën pa
kthim përtej oqeaneve, në Amerikë e Australi. Dhe shkuan
aq larg, thuajse donin të arrinin aty ku nuk shkohet më
tej, atje nga e ke vështirë të kthehesh edhe sikur të të
ngulfatë malli dhe të molisë dëshira që vetëm edhe një
herë të ndiesh flladin e ardhur nga liqeni, edhe një herë
të të përkëdhelin erërat që ngjiten lartësive të Pelisterit,
që prej atje lart vazhdojnë rrëfimin për ç’ndodh aty poshtë
në rrëzë dhe atë që shihet nga lartësitë. Kjo pjesë e Prespës
është rrëfim polifonik për fatin e një pjese të shqiptarisë,
është jehonë dyzërëshe e mallit të mërgimtarit dhe atyre
të paktëve që mbetën në vendlindje, jo pse nuk donin të
shkonin, por vetëm sa të kishte kush t’i ruajë kujtimet
për të kaluarën e këtyre hapësirave, dhe që të regjistrojnë
të sotmen kur në Korçë mund të shkojnë lirshëm, si në
kohët para se të vizatohen hartat e shteteve të
porsaformuar të Ballkanit. Këtu mbetën ata që pranuan
të bëhen miklues të shpresave se e ardhmja do të jetë ajo
që kishin ëndërruar të parët e tyre: se do të vijë dita kur
shqiptarët, kudo që janë dhe kudo që shkojnë, do të
munden lirshëm të ndërlidhin trungun etnik, duke filluar
nga varrezat e të parëve mbetur matanë liqenit, e deri te
pasardhësit e degëzuar anembanë botës.
Njëri nga këto fshatra, mbetur si vendbanim i shtrënguar
nga kthetrat e të kaluarës dhe paqartësia e të ardhmes, është
edhe Arvati, ku në pjesën e parë të shekullit të
nëntëmbëdhjetë erdhi me familjen e vet Mustafa Aliu. I
8 KIM MEHMETI
9. ardhuri kishte bërë rrugë prej larg, derisa kishte arritur të
prekte tokat buzë liqenit që i kishte falur Ali Pashë Tepelena.
Kishte lënë pas vetes fshatin e lindjes dhe të të parëve të vet,
Luarasin e nahijes së Kolonjës. Mustafai i kishte shkulur
rrënjët shekullore nga mëhalla e Jaubelive, kullat e së cilës
qysh atëherë njiheshin si vatra që kishin rritur njerëz të ditur
e të shkolluar. Kishte lënë Luarasin, që të vinte buzë brigjeve
të liqenit të Prespës, ku duhej të mbillte shpresën për një
ardhmëri më të mirë për familjen. Sigurisht, kurrë nuk i
kishte shkuar ndër mend se afërsia që e ndante vendbanimin
e ri të familjes së tij me fshatin Luaras, pas grindjeve mes
ndërtuesve të socializmit në Shqipëri dhe Jugosllavi, do të
bëhej aq e largët sa pasardhësit e tij do të lindnin e vdisnin të
joshur nga thirrja e largët e varreve të të parëve të tyre.
Arvati i sotëm ka më shumë shtëpi sesa banorë, jo si
fshati i fillimshekullit të njëzetë, kur kishte pak kulla e
shumë njerëz. Mbase Mustafai i ardhur nga Luarasi ka
besuar se pasardhësit do të ndiheshin mirë aty ku ai hapi
themelet e kullës së re. Pa dyshim ka besuar se pasardhësit
kurrë nuk do ta braktisnin atë liqen që i ngjante burimit
të jetës, dhe ka qenë i vendosur dhe i qetë teksa ka
përcaktuar vendin e themeleve, i bindur se asgjë nuk do
ta çonte të shtegtonte edhe më tej, larg vendlindjes. Këtë
besohet se e ka menduar edhe djali i tij, Aliu, i martuar
me Meleken, nga fshati Nikolicë e Devollit, i cili
gjithashtu ndërtoi kullën e vet, që qëndron edhe sot siç e
muruan mjeshtrit e vitit 1929. Në vitin 2002, nipi i tij
Abaz, kurbetçiu i ardhur nga Amerika, vëllai më i vogël i
Ali Aliut, i mbuloi me suva të freskët muret e kullës dhe
gurët e hershëm nuk shihen me sy. Secili linte gjurmën e
djersës së vet mbi gjurmën e të parëve të tij.
KËSHTU ECËN NJERIU 9
10. Por nuk ishte Abazi kurbetçiu i parë i kësaj familjeje.
Rrugën e kurbetit e kishte hapur babai i tij, Feriku, qysh në
vitet tridhjetë të shekullit të njëzetë. Por Feriku, nipi i
Mustafait, thuajse nuk kishte arritur t’i kundërvihej zërit të
vendlindjes dhe është ndër të rrallët që pati shijuar kurbetin
dhe qe kthyer në vendlindje që të vazhdonte jetën aty ku
kishte dëgjuar ninullat e para prej nënës. Kurbetçiu i viteve
kur hartat detare s’ishin aq të sakta sa ta përcaktonin vijën e
saktë lundruese të anijeve që çonin për në Australi, posa u
kthye u martua me Sheribanen nga Belocërka e Prespës.
Nga kjo martesë i lindi djali më i madh, Aliu, i cili
qysh foshnjë do të mbetej pa gjirin e ngrohtë të nënës.
Pas vdekjes së gruas së parë, Feriku martohet me
Mysykon, një vashë matanë liqenit, nga Kolonja. Kështu
degët e shtrira këtej liqenit u lidhën me rrënjët, të cilat
gjyshi i tij i kishte lënë në nahijen e Kolonjës. Martesa me
vajzën matanë kufirit ndarës të mbretërisë jugosllave me
atë të Zogut, dëshmon se aso kohe, kur kishte filluar ndarja
e shqiptarëve në shumë shtete të Ballkanit, ende u lejohej
komunikimi me familjet mbetur në anën tjetër të kufirit.
Kjo nuk do të jetë e mundur më vonë, në dekadat kur
muret ideologjike mes shteteve do të arrijnë që
“shqipëritë” e shumta t’i bëjnë aq të largëta mes tyre, sa të
ndërpritet çdo lidhje familjare mes atyre që jetonin në
Jugosllavi dhe në Shqipëri.
Vitet tridhjetë, si edhe e tërë pjesa e parë e shekullit të
njëzetë, janë përplot gjurmë të luftërave të
porsapërfunduara dhe plot mjegullnajë si pararojë e
luftërave të mundshme. Këto kohë-kufi të betejave të
papërfunduara, nisur gjatë shkatërrimit të Perandorisë
Osmane, lënë përgjysmë prej përfundimit të Luftës së Parë
Botërore, janë vitet kur të gjithë pushtetarët e mbretërit
10 KIM MEHMETI
11. kthyen sytë kah kufijtë fqinjë, duke dashur t’i shtyjnë sa
më tej gurët kufitarë, në brendi të shteteve fqinjë, apo që
murin ta bëjnë sa më të patejkalueshëm për banorët matanë
kufirit. Thuajse vetëm Shqipëria dhe shqiptarët s’kishin
hallin si të zgjeroheshin, por si të mbronin veten, si të
pamundësonin tkurrjen e mëtejme të trojeve shqiptare. Aq
më shumë, u duhej të mposhtnin varfërinë e atyre viteve,
t’i përkushtoheshin betejës së mbijetesës, të bënin çmos
për të mos u shuar vatra në kullën e tyre, të mos mbetej
shtëpi pa të qarën e foshnjës së porsalindur. Instinkti i të
mbijetuarit i shtynte të mos harronin festën e madhërishme
të lindjes së fëmijës, dhe kjo mbamendje do t’u mundësonte
ta ruanin shqiptarinë edhe në vitet kur Enver Hoxha, i
verbuar nga ideologjia, sa nuk i kishte joshur shqiptarët
matanë kufirit të flasin vetëm rusishten e Stalinit, e nga ana
tjetër Titoja mundohej t’u jepte shqiptarëve aq sa të mos
thoshin se nuk kanë asgjë, aq sa të ishin të kënaqur e ta
donin shtetin e sllavëve të jugut. Andaj edhe nuk është e
rëndë të paramendohet gëzimi i babait Ferik kur, pas vajzës
së parë, i lind edhe një djalë, të cilit nuk kishte si mos ia
vinte emrin e gjyshit – Ali.
Gëzimi familjar i prillit të vitit 1934, me siguri ka
mbetur i shënuar në gjurmët e mureve të kullës, e cila
ende rrëfen për familjen e dikurshme shumëanëtarëshe,
të shpërndarë në të gjitha “shqipëritë”, deri dhe matanë
oqeaneve. Në muret e saj ka mbetur ndonjë gjurmë edhe
nga zëri i thekshëm gazmor i gjyshes Meleke nga Nikolica
e Frashërit, e cila ua ka kumtuar burrave në dhomën e
gjerë se lindi nipçja. Ajo shtëpi e madhe do të duhej të
rriste dhe të niste nëpër rrugët e jetës edhe një njeri. Pa
dyshim, pos gëzimit që shoqëron lindjen e fëmijës, ai zë
në vete ka bartur edhe solemnitetin e besimit se ajo vatër
KËSHTU ECËN NJERIU 11
12. familjare që moti e kishte mësuar urtësinë se, baras me
madhështinë e lindjes, është edhe mjeshtëria ta edukosh
dhe rrisësh njeriun, të tillë që ai të arsyetojë lindjen e ta
meritojë vdekjen.
Kështu nisi kalendari jetësor i Ali Aliut, kritikut të
madh letrar dhe atdhetarit, që me veprimtarinë e vet do
t’i shënojë edhe datat e rëndësishme të historisë më të re
shqiptare. Kështu nisi rrugën jetësore gazetari, kritiku,
profesori dhe akademiku i ardhshëm. Jeta e tij ndërlidh
ngjarjet e fundshekullit të njëzetë, në të gjitha “shqipëritë”;
kjo jetë është si një nyje ku janë lidhur ngjarje, përjetime,
orvatje që bëjnë të mundur të lexohet drejt kalendari i
socializmit dhe ai i kohëve të reja, të cilat populli me aq
vullnet i quajti demokratike, e në të vërtetë ishin thuajse
njësoj të paqarta sa edhe ato të dikurshmet kur shqiptarët
në heshtje jetonin disfatën e vet.
Jeta e Ali Aliut nuk ka aq shumë ditë festive nga ato
kur ai të bënte kujdes që lumturinë e vet ta gëzojë të
palënduar. Por, kalendari i tij jetësor është përplot me
arritje që kompletojnë portretin e tij, të kritikut letrar dhe
atdhetarit të përkushtuar; aty mund të gjenden data që
përputhen me fatin kombëtar dhe si i tillë, ai kalendar
shpreh rrugën jetësore të një personaliteti që të gjitha ia
përkushtoi letërsisë dhe popullit të vet. Andaj, ky portret
individual është si i ngjyrosur me (dis)fatin e popullit që
i takon. Është portret i vendosur në kornizat e ngushta të
një orvatjeje shekullore për mbijetesën e një populli, për
mbrojtjen e një kulture dhe gjuhe të vjetër aq sa edhe
vetë shkëmbinjtë e Ballkanit. Në kalendarin jetësor të Ali
Aliut, thuajse gjithmonë la gjurmë viti i lindjes, ditët e
largëta kur edhe gëzimi ka qenë i ngulfatur nga turbullirat
e kohës, kur vetëm pikëllimi ka qenë i pastër; vetëm
12 KIM MEHMETI
13. dënesjen askush nuk e ka ndaluar. Kështu që foshnja e
atëhershme do të bëhej një burrë, i cili edhe qeshjen e ka
të përmbajtur, të ndrojtur, si diçka që u është lënë atyre
që kanë pasur mundësi që lumturinë ta shijojnë pak më
ndryshe se ai.
Në qëndrimin e Ali Aliut dhe në shumëçka që ka të
bëjë me të, ka lënë gjurmë edhe muaji i lindjes, i cili,
njësoj si luleborat në rrëzë të Pelisterit, është i mikluar
nga ftohtësia e dimrit që largohet dhe ngrohtësia e
pranverës në afrim. Nga qenia e tij gjithmonë reflekton
një mburojë e qëndrimit serioz që duket sikur nuk nxiton
të lërë t’i afrohesh, por nga ana tjetër është shtresë
mbrojtëse e një ngrohtësie të natyrshme njerëzore. Ky
qëndrim i Zotërisë në shpirt e në qëndrim, do të mbetet
ajo mburojë që nuk do të lejojë aq lehtë të zbulohen
brengat e brendshme personale, e as pikëllimet e shpeshta
jetësore, të cilat nuk u ndahen atyre që qenien e vet ia
kanë dhënë dhuratë pronarit më të denjë – popullit, të
cilit i takojnë. Dhe, nëse është e vërtetë thënia se hapësira
dhe ambienti jetësor lë gjurmë të pashlyeshme në
portretin e qenies njerëzore, atëherë kuptohet ajo
zemërgjerësi dhe ajo paraqitje e Ali Aliut si një Zotëri, i
cili të cytë t’i afrohesh si ngrohtësi-flladit. Porsa të arrish
t’i qëndrosh përballë, e kupton se është i njëjti i lartësive
të Pelisterit, ai i cili nuk i takon vetëm vetvetes, por i tërë
u është dhënë atyre që udhëtojnë nëpër letrat e gjuhës
shqipe dhe nëpër rrafshnaltat e fatit të popullit shqiptar.
Ai që ka arritur të njohë për së afërmi Ali Aliun dhe që
ka pasur rast të vizitonte kullën dhe oborrin ku ai ka kaluar
fëmijërinë, nuk e ka pasur vështirë të zbërthejë atë
zemërgjerësi dhe atë qetësi në sjelljen e tij: kulla ka dhoma
të gjera me përplot hapësirë për shtëpiarët dhe mysafirët
KËSHTU ECËN NJERIU 13
14. e ftuar e të paftuar, nga dritaret e dhomave të saj mund të
sodisësh edhe mjegullën në majë të Pelisterit, edhe liqenin,
edhe kopshtet që shtrihen deri në pafundësi. Oborri i
kullës është aq i gjerë, sa në të gjithmonë ka pasur vend
loje për gjithë fëmijët e fshatit që jetonin nëpër shtëpi me
avlli më të ngushtë. Mbase ky ambient i fëmijërisë, kjo
hapësirë ku ka lozur Aliu fëmijë, do të lërë gjurmë të
pashlyeshme edhe në Aliun e mëvonshëm, i cili do t’i
përkushtohet pafundësisë së kopshteve letrare shqiptare,
pa i ndarë ato sipas kufijve shtetërorë, gjurmë, të cilat do
të ndikojnë edhe në vendosmërinë e tij që gjithmonë të
jetë aty ku ndodhin ngjarjet vendimtare për shqiptarët
këtej kufirit shqiptaro-shqiptar. Kjo shpirtgjerësi e tij
njerëzore do ta çojë të mendojë më shumë për fatin
kolektiv të popullit që i takon, sesa për vetveten. Andaj,
qysh në moshën rinore, Aliu do ta kuptojë se asgjë nuk
vlen e bukura, e pavlerë është dhuntia që ke, nëse atë nuk
e harxhon dhe nuk ua dhuron atyre që i do dhe të duan.
Kuptohet, duke mos pritur që e dhuruara të të kthehet
me ndonjë kundërvlerë.
Që nga koha kur ishte nxënës i tetëvjeçares në
Manastir, qysh në Shkollën Normale në Shkup dhe
student në Beograd, do të kuptojë se virtytet individuale
dëshmohen nëpërmjet mënyrës sesi i harxhon ato. Sepse
vjen dita kur ndalesh në majën ku je ngjitur dhe nga atje
të drejtosh shikimin drejt rrëzave, të matësh gjatësinë e
rrugës që ke ecur, një rrugëtim ky që nuk matet me
kilometra dhe as me vitet që ke jetuar, por vetëm me
peshën e veprave që ke lënë pas vetes. E, Ali Aliu eci dhe
është duke ecur rrugës së rëndë të mendimit publik,
shkrimeve kritike, publicistike, rrugë e rëndë sa edhe vetë
pesha e atyre ngjarjeve shoqërore ku ai nuk ishte shikues
14 KIM MEHMETI
15. anësor, por njeri që merrte pjesë aktive dhe kishte rol
vendimtar në to.
Nuk ka dyshim se Ali Aliu, qysh në fëmijëri, e ka
vërejtur se me shumëçka jeta i ngjan ambientit jetësor ku
rritej dhe ku ishte vendosur stacioni i parë i tij jetësor;
lart ngrihej maja e Pelisterit, e poshtë syprina e kaltër e
liqenit ku pasqyroheshin vargmalet që rrethonin
vendlindjen e tij. Njësoj siç pasqyrohet hija e veprave
jetësore mbi rrugën që ke ecur. Të rritesh në një mjedis
të tillë, do të thotë qysh në fëmijëri të kuptosh se lartësitë
lëshojnë hije mbi rrëzë, se sado lart të ngjitesh dhe të
arrish, pasqyra ku shihet portreti yt i vërtetë mbetet rrëza
prej ku të shikojnë të tjerët. Të rritesh në një mjedis të
tillë, do të thotë qysh në palimpsestin fëmijëror ta kesh të
qartë të vërtetën se në jetë mund të zgjedhësh dy gjëra;
ose të ngjitesh drejt lartësive, ose të notosh në hapësirë të
mbyllur. Pra, ose të ecësh drejt majave të larta ku do të
shohin të gjithë ata që janë në rrëzë, ose të mbetesh poshtë,
me shikim të drejtuar nga lartësitë. Andaj edhe vendimi
duhej marrë qysh në moshën e njomë, në vitet kur
ngrohtësia e prehrit të gjyshes ishte foleja më e sigurt dhe
ndjellja më e këndshme që gjumi të mos vonojë. Pas viteve
gazmore të kaluara në katërvjeçaren e fshatit Kranjë të
Prespës, thuajse ngjitur me Arvatin, Aliu duhej të merrte
vendimin: do të ngjitej lartësive të Pelisterit, apo do të
mbetej aty pranë liqenit?
U nis drejt majës së Pelisterit, e kaloi atë lartësi, dhe
erdhi në Manastir, që të mbarojë katër klasat e larta të
fillores. La pas vetes kullën, odën e burrave ku babai u
lexonte fëmijëve vjershën e Abaz Aliut, Qerbelanë dhe
Lulet e Verës nga ato libra të mbështjellë me letër të trashë,
ngjyrë dylli.
KËSHTU ECËN NJERIU 15
16. Ali Aliu qysh në moshën e njomë kishte shijuar ç’do
të thotë të ecësh si kalorës i vetmuar. Ç’do të thotë qysh
si fëmijë të braktisësh vendlindjen, të lësh prehrin e sigurt
të gjyshes, i cili të mbron nga të gjitha shqetësimet, e bile
të shëron edhe nga malli për ngrohtësinë e prehrit të
nënës, që atij i kishte vdekur kur ishte ende foshnjë
pesëmuajshe. Ecjet vetjake i filloi në vitin 1946 kur u
regjistrua në klasën e pestë në shkollën e Manastirit.
Asokohe Manastiri nuk i ngjante këtij të sotmit, e as
shqiptarët në këtë qytet nuk ishin aq të rrallë sa sot. Kështu,
dhomën e ngrohtë familjare e ndërroi me ndërtesën e
madhe të gjimnazit dhe të internatit. Asokohe ai mund të
jetë habitur pse shqiptarët e Manastirit flisnin duke
pëshpëritur, pse askush nuk tregonte zëshëm se internati,
në të vërtetë ishte godina ku dikur ishte mbajtur Kongresi
i Alfabetit të Gjuhës Shqipe. Njëjtë siç nuk ka mundur të
vërejë se shqiptarët e Manastirit të viteve pesëdhjetë
jetonin në plasaritjet që ndante të kaluarën e të tyre të
famshme atdhetare dhe të ardhmen tragjike, e cila do të
kulmojë në vitet kur Ali Aliu u bë emër i respektuar në të
gjitha viset shqiptare. Një mbrëmje të vitit 2001, kur ende
s’kishte marrë fund konflikti shqiptaro-maqedonas,
çmendurakët e etnitetit maqedonas ua vunë flakën edhe
atyre pak shtëpive të banuara me shqiptarë, që u kishin
bërë ballë shtegtimeve në Turqi apo në vendbanimet e
tjera shqiptare në Maqedoninë Perëndimore. Nxënësi i
klasave të larta të tetëvjeçares së atëhershme të Manastirit,
pa dyshim që s’ka mundur ta paramendonte se do të vinin
vitet – siç ishin ato të nëntëdhjetat të Maqedonisë së
pavarur – kur maqedonasit etnikë të këtij qyteti do t’i
kundërvihen hapjes së shkollës së mesme në gjuhën
shqipe në këtë qytet. Dhe këtë e bënin duke dashur t’ia
16 KIM MEHMETI
17. shlyejnë Manastirit të gjitha shenjat e shqiptarisë, të
tërbuar nga e vërteta se në këtë qytet shkollat dhe libri
shqip ishin më të vjetra se ato të etnisë maqedonase, të
etnisë që pretendonte se çdo gjë në Maqedoni u takonte
vetëm atyre. Të prirë nga dëshira që të përvetësojnë edhe
atë që nuk u takon, nacionalistët e verbuar maqedonas
vunë kryqin edhe mbi Sahat-kullën e njohur të Manastirit
dhe në vitin 2001 ia vunë flakën xhamisë aty. Një flakë që
nuk do të dëmtojë vetëm xhaminë, por edhe kujtimet e
Ali Aliut për vitet kur erdhi në këtë qytet, ku ende ishin
të pashlyera gjurmët e së kaluarës shqiptare.
I ardhur nga një hapësirë mbyllur si një rreth, ku
njerëzit në mos më shumë, së paku ishin të zhurmshëm,
dhe të vërtetën e ruanin dhe e kumtonin nëpërmjet këngës
polifonike, nxënësi i viteve pesëdhjetë ngutshëm shënonte
në kujtesën e vet kohën përplot paqartësi. Vogëlushit të
ardhur nga ana tjetër e Pelisterit, shumë herët i ra në sy se
edhe mësuesit disi ishin të trembur. Por, atë që mësuesit
trembeshin t’ia tregonin fëmijës së ardhur nga Arvati, atij
që rritej duke u ndarë dhimbshëm nga jehona e këngës
polifonike prespane, ai e gjurmonte vetë, e ndiente në
pëshpëritjet e ndrojtura të atyre që rrëfenin për të kaluarën
e këtij qyteti, djep i shumë lëvizjeve përparimtare
shqiptare. Dhe ia arrinte që, nën shtresat e një realiteti të
vrazhdë dhe tragjik për shqiptarët e kohës së fëmijërisë së
tij, të zbulonte se ishin vitet e hallit të madh, kur shqiptarët
e kësaj ane nuk dinin si të dilnin nga ajo ngushticë ku u
gjetën pas Luftës së Dytë Botërore. Për të ardhurin nga
ajo anë e Pelisterit s’mund të mbetej pa vënë re se
Manastiri ngadalë po shndërrohej në qytet që kishte
përplot shenja të shqiptarisë, por mbetej pa shqiptarë. Ai
e ndiente se në qytetin ku kishte ardhur, tradita dhe kultura
KËSHTU ECËN NJERIU 17
18. shqiptare ishin më të thella, nga sa mund të rrëmonin ata
që donin ta fshihnin këtë të vërtetë, ata që i mbulonin me
suva edhe muret e godinës ku ishte mbajtur Kongresi i
Alfabetit. Kishte dëgjuar se aty ku mësonte, dikur kishte
studiuar edhe Migjeni dhe se aty në fillim të shekullit të
njëzetë familja Qiriazi shtypte dhe botonte librin shqip.
E gjithë kjo s’mund t’i shpëtonte syrit të shkathët që kishte
ndjekur fluturimin e shqiponjave mbi majat e Pelisterit,
njësoj siç nuk mund të mos vërente kolonën e shqiptarëve
që niseshin për në Turqi dhe zbraznin Manastirin. Dhe
është e pamundur që ato kolona e rrëke lotësh të mos
kenë lënë gjurmë të pashlyeshme në palimpsestin jetësor
të vogëlushit që rritej dhe që për çdo ditë duhej të ndahej
nga shokët e klasës që shkonin në Anadoll, kinse të
shpëtonin vetveten, por që mbase përgjithmonë të
zhdukeshin në rrafshnaltat e Azisë së Vogël.
Fëmija i njomë që shpejtazi rritej dhe ngutshëm ecte
përpara, nuk mund të mos e përjetonte pikëllueshëm
pamjen sesi “e vogla zvogëlohej” dhe si shqiptari, duke
kërkuar rehati, edhe një herë zgjodhi rrugën e braktisjes
së trojeve shekullore. Syri i tij dëshmoi dramën sesi Qyteti
i Alfabetit të Gjuhës Shqipe mbetej pa fjalën shqipe,
mbeteshin pa banorë shqiptarë sokakët nëpër të cilat kishin
ecur të brengosur për fatin e popullit atdhetarët Ferid Bej
Ypi, Tefik Panariti, Xhafer Kolonja, Fehim Beu, Petro N.
Luarasi, Ali Zahimi, Jonuz Dibra, Bejtulla Beu... Atdhetarë
këta që në vitin e largët të 1910-ës filluan Kongresin e
Dytë të Alfabetit, u mblodhën “të bisedonin përmbi
nevojat kombëtare, përmbi diturinë, përmbi lulëzimin
dhe përparimin e gjuhës sonë dhe përmbi mbrothësinë e
kombit shqiptar”, siç kishte thënë Dervish Hima në fjalën
e vet hyrëse në Kongresin e Dytë të Manastirit. E këtë
18 KIM MEHMETI
19. ngjarje historike, shqiptarët për herë të parë do ta shënojnë
lirshëm në vitin 2005, në vitin kur çdokund në këto
hapësira u ndie fluturimi i lirshëm i shqiponjës dykrenore.
Dhe gjatë këtij kremtimi, Ali Aliu do të ishte ndër ata që
bartën barrën e organizimit dhe mbase do të rikujtojë
kohën që mbeti përherë e shënuar në kujtesën e tij, si
panoramë e largët e Manastirit të viteve pesëdhjetë, e
viteve që morën me vete mijëra shqiptarë si dhe mbuluan
gjurmët e shumë burimeve që rrëfenin për historinë
shqiptare. Ashtu si dhe kujtimet për vitet e socializmit,
kur Manastiri bëhej gjithnjë e më shumë “Bitolla”, kur
godina ku ishte mbajtur Kongresi i Alfabetit mbetej edhe
pa pllakën përkujtimore sa herë që ndonjë nacionalisti
maqedonas i kujtohej të luante me ndjenjat e shqiptarëve
të Maqedonisë, apo sa herë që dikujt i kujtohej të shlyente
edhe ato pak gjurmë të shqiptarisë që ende nuk ishin
mbuluar me kryqin ortodoks dhe ciriliken sllave.
Manastiri i viteve të rinisë së Ali Aliut ngadalë, por pa
pushim, bëhej një qytet tjetër, varr i qytetit të viteve kur aty
botohej e përkohshmja periodike “Bashkimi i Kombit”,
mbulesë e gjurmëve të vendbanimit të fillimshekullit të
njëzetë kur konsujt e huaj regjistronin aktivitetin e
shqiptarëve të këtushëm, veçanërisht të klubit “Bashkimi”
që mori përsipër të organizonte Kongresin e Dytë të
Alfabetit. Klubi “Bashkimi” i shqiptarëve të Manastirit do
ta shpërndajë në të gjitha vendbanimet shqiptare
“Zëdhënjen” nëpërmjet të cilës “Klubi Central merr nder
të ftonjë të gjithë klubet, si edhe ato vise që nuk kanë klub
të dërgojnë nga një delegat ndë mbledhje që do bëhet këtu
më 15 Marsit....” (28 mars sipas kalendarit të ri).
Kjo “Zëdhënje” e shpërndarë nëpër trojet shqiptare
në fund të dimrit të vitit 1910, do t’i ftojë atdhetarët e
KËSHTU ECËN NJERIU 19
20. atëhershëm t’ia mësyjnë Manastirit dhe të sjellin vendime
që do të përcaktojnë shumëçka për kulturën dhe të
ardhmen shqiptare. Por nuk do të arrijnë që këtë qytet ta
shpëtojnë nga deshqiptarizimi, nga braktisja, të cilin Ali
Aliu e shihte çdo ditë gjatë shkollimit të vet. Mbase në
kujtesën e tij kanë mbetur të pashlyera pamjet e kolonave
të shqiptarëve të përlotur që përgjithmonë braktisnin
vilajetin e Manastirit, hapësirë për të cilën e përkohshmja
periodike serbe “Vardar” e 13 marsit të vitit 1910 do të
shkruante: “Në Vilajetin e Manastirit bëhet lufta më e
gjallë rreth përdorimit të gjuhës shqipe. Manastiri është i
njohur si qendër politike shqiptare. Në të dhe në rrethinë
(Dibër) janë mbajtur mitingjet më të rëndësishme
shqiptare. Në këtë anë do të vendoset lufta rreth
përdorimit të alfabetit arab ose latin. Këtu ishte më e fortë
edhe lëvizja për latinishten...”
Në Manastir do të mbahen mitingje të zhurmshme
edhe gjatë viteve nëntëdhjetë. Por në këto protesta askush
nuk do të kërkojë të drejta më të mëdha: të rinjtë e etnisë
maqedonase do të kundërshtojnë hapjen e paraleleve në
gjuhën shqipe në gjimnazin e Manastirit. Do të mbahen
protesta që nuk i kishte njohur ndonjëherë bota e
civilizuar: kundër shkollimit në gjuhën amtare të
bashkëqytetarëve që i takojnë një kulture dhe një tradite
tjetër. Pra, të ndalohet gjuha, e cila në atë qytet flitej,
shkruhej e botohej në libra para se të ekzistonte vetë
Maqedonia dhe libri i botuar në gjuhën letrare të etnisë
maqedonase.
Mall për gjyshen. Për këngën në buzëmbrëmje. Për
erën e këndshme të mollëve të porsaçelura. Po, ama edhe
dëshirë të vazhdonte ecjen. Gjithmonë drejt majave të
larta. Tani, pasi kishte mbaruar klasat e larta në tetëvjeçaren
20 KIM MEHMETI
21. e Manastirit (në vitin 1950), Aliut i mbeteshin dy zgjidhje:
të kthehej në Arvatin e lindjes, apo të nisej drejt Sharrit.
Shkoi në rrëzën e këtij mali dhe u regjistrua në Shkollën
Normale të Tetovës. Tetova do të bëhet qyteti ku Aliu do
të përjetojë gëzimet rinore si dhe shqetësimet e moshës,
si paradhomë e pjekurisë burrërore. Ai që dikur u
regjistrua në shkollën e mesme në Tetovë, do të rikthehet
në këtë qytet edhe më vonë, herë si letrar, herë si aktivist
politik duke dashur t’u ndihmonte shqiptarëve të
këtushëm që më lehtë të gjejnë rrugën e demokratizimit
të vet në vitet nëntëdhjetë. Tetova do të mbetet në
udhëpërshkrimin e tij si qytet i ardhje-shkuarjeve, ku herë
përballej me dështimet politike shqiptare që i shkaktonin
shqetësime, herë me të arritura që e çonin të ndiejë
mburrshëm edhe frutat e kontributit të vet të dhënë për
realizimin e qëllimeve kolektive.
Vitet e shkollimit të mesëm në Tetovë, e cila asokohe
ishte përplot me shqiptarë, por me pak shqiptari, mbase
Ali Aliut do t’i kujtohen edhe në vitet e mëvonshme kur
nga ky qytet do të jehojnë britmat e të rinjve që kërkojnë
të drejtën për shkollim të lartë në gjuhën shqipe. Shumë
dekada pasi në Tetovë kishte jetuar vitet e shkollarit të
Normales, në qytet do të hapen dy universitete në gjuhën
shqipe që nuk do të shprehin vetëm ëndrrën e kahmoçme
shqiptare, por edhe inatet partiake, të cilat në vend që të
përqendronin potencialin kadrovik e të themelonin një
institucion të fortë arsimor, bënë dy Universitete, në
njërin nga të cilët (në Universitetin e Evropës Juglindore)
në vitet e dekadës së parë të shekullit të sotëm, do të
ligjërojë edhe Ali Aliu. Akademiku i viteve kur Tetova u
bë me dy universitete, nuk mund të kishte harruar qytetin
e rinisë së vet kur rrugëve të kësaj kasabaje rrokullisej
KËSHTU ECËN NJERIU 21
22. “salltaneti allaturka” si diçka që e dallonte “sheherliun”
nga katundaria e thjeshtë që zbriste nga malësia e Sharrit.
Ardhacakun, që ruante në shpirt polifoninë toske, nuk
mund të mos e pengonte ajo shlyerje e traditës hyjnore
shqiptare me “shiltet” e orientit. I riu nga Prespa, asokohe,
i zbuloi edhe librat në gjuhën shqipe të bibliotekës së
madhe të Tetovës, e cila kishte funksionuar gjatë kohës së
Italisë, e të cilat ishin shpërndarë nëpër shtëpitë e
tetovarëve. Dhe mu këtu, në Tetovë, Ali Aliu do ta ndiejë
se në jetë asgjë nuk do t’ia shlyejë mallin për ngrohtësinë
e prehrit të gjyshes dhe dëshirën për lexim, nevojën të
gëlltisë fjalën e bukur të shkruar në gjuhën shqipe.
Pasioni për lexim i mbeti e paprekur, edhe pas
shpërnguljes së normales nga Tetova në Shkup, lëvizje që
e ballafaqoi me këtë qytet të kapur nga ethet e ikjes së
shqiptarëve në Turqi. Në Shkup takoi studentët shqiptarë,
u mahnit nga entuziazmi i tyre që të kultivonin kulturën
shqiptare në shoqërinë “Emin Duraku” dhe e plagosi
rëndë lajmi se një numër i madh i tyre përfundoi në burg.
Asokohe u tha kinse paskan qenë “anëtarë të një organizate
armiqësore”. Dhe nëse në fillim e tërë kjo ngjarje i është
dukur si pikturë e trishtë që fanitet, por nuk lë ta shohësh
të tërën, dhe nuk mund ta zbërthesh deri në fund, gjatë
viteve të ardhshme Aliu edhe vetë do ta shijojë ç’do të
thotë të jesh student shqiptar në Jugosllavinë e Titos. Do
ta ndiejë se shqiptari i shkolluar në Jugosllavi mbahej si i
rrezikshëm për pushtetin, si një udhëtar që ecte në jetë
me prangat e burgut në çantë. Armik në syrin e rojtarëve
të pastërtisë ideologjike.
Shkollën normale e përfundon në Shkup në vitin 1955,
vit i paqartësive të mëdha, viti kur ngriheshin mure të
larta ndërshtetërore, kur Enver Hoxha kishte vendosur
22 KIM MEHMETI
23. të mbetej besniku më i madh i Stalinit dhe të mos vërejë
se muri me të cilin mbrohej nga “titistët”, në të vërtetë
ishte ndihma më e madhe që ua jepte komunistëve
jugosllavë në betejën e tyre për të mbajtur nën kontroll
shqiptarët e kësaj ane të kufirit. Me diplomën e mësuesit
tashmë, Ali Aliu u kthye në fshatin e lindjes ku edhe një
herë pa se sa të largëta ishin fshatrat e Shqipërisë që
ndodheshin matanë liqenit. Pa se bregu i liqenit përballë
ishte më i paarritshëm se brigjet e Amerikës dhe Australisë
ku kishin shkuar të afërmit e familjes. Diçka i thoshte se
nuk ishte njeri i kurbetit. Duhej të nisej drejt një rruge
tjetër, ndiente nevojë për një pasuri të tjetër lloji, atë të
diturisë, nëpërmjet librave që i lexonte më ndryshe se të
tjerët. Qysh atëherë mësoi të lexonte edhe bardhësinë mes
dy rreshtave, e që më vonë do t’i ndihmojë të bëhet lexuesi
më i kërkuar nga të gjithë krijuesit shqiptarë, për veprat e
të cilëve shkroi aq shumë, sa u bë udhërrëfyes i vlerave
letrare shqiptare. U bë kritik letrar, pa të cilin krijuesit
vështirë se do ta gjenin rrugën drejt veprës së vet letrare.
KËSHTU ECËN NJERIU 23
24. DITARI I PAPËRFUNDUAR
Tërmeti i vitit 1963 i mori Shkupit shumë njerëz të
përgjumur dhe plot objekte që ishin shenjë njohëse e këtij
qyteti. Në mëngjesin e 26 korrikut qyteti u gdhi në mes
të gërmadhave, i mbytur nga britmat e qytetarëve dhe
pikëllimi për viktimat që kurrë nuk arritën t’i përfundonin
ëndrrat e veta. Rrezet e hershme të atij mëngjesi ndriçuan
edhe stacionin hekurudhor, pjesërisht të rrënuar të
kryeqendrës së Maqedonisë. Ajo godinë e ndarë
përgjysmë, edhe sot e kësaj dite qëndron ashtu siç e gdhiu
mëngjesi i largët veror. Qytetarëve të këtushëm u rikujton
një ditë të largët zie, dhe ashtu gjysmë e rrënuar, përballë
pashikueshmërisë dhe madhështisë së forcave natyrore,
ndaj të cilave njeriu mbetet i pafuqishëm. Stacioni i
dikurshëm hekurudhor i Shkupit - ora e të cilit është
ndalur në pesë e shtatëmbëdhjetë minuta - kurrë më nuk
u ripërtëri dhe nuk u bë siç ishte dikur: vend ku trenat
çlodheshin dhe nga niseshin të mbushur me udhëtarë,
duart e të cilëve mbeteshin të zgjatura nga dritaret e
vagonëve që shkonin, vend ku njerëzit ndaheshin apo
takoheshin me të shumëpriturit e tyre. Ky stacion për
shqiptarët sjell rikujtime të dyfishta: tërmetin e vitit 1963
dhe kolonat e bashkëkombësve të tyre që në vitet
pesëdhjetë mbushnin vagonët e trenave dhe niseshin për
24 KIM MEHMETI
25. në Turqi. Përderisa për tërmetin ka gjurmë të dukshme
që të rikujtojnë dhe të ringjallin në kujtesë mëngjesin e
largët trishtues, për eksodin e shqiptarëve nga Kosova,
Maqedonia, Serbia Jugore dhe Mali i Zi, si dhe atë të
boshnjakëve nga Sanxhaku e Bosnja, që shkuan në
Anadoll, nuk ka asnjë gjurmë. Për vitet kur nga ky stacion
hekurudhor realizohej koncepti i kahmoçëm sllav, që nga
këto hapësira të dëbohet popullata me përkatësi fetare
myslimane, e veçanërisht ajo shqiptare, nuk ka as pllakë
përkujtimore, e as ndonjë hapësirë muze ku të ruheshin
shamitë me lotët e tharë të atyre që lanë pas vetes lojërat e
papërfunduara fëmijërore dhe shumëçka pa të cilat kurrë
më nuk mund të jesh ai që ke qenë dikur. Pjesa e godinës
që nuk lëshoi pè nga dridhjet e tokës, sot është galeri ku
artistët e arteve pamore ekspozojnë veprat e tyre. Në të
vërtetë, më shumë do t’i ngjante të ishte muze i
lotderdhjeve të atyre që shkuan dhe kurrë nuk u kthyen,
vend ku të mbeturit do të rikujtonin ditën kur vëllai u
nda nga motra, prindi nga fëmijët – nga u realizua eksodi
më i madh shqiptar. Qindra mijë shqiptarë që braktisën
trojet e veta dhe u shpërngulën në Turqi. Ishte një degëzim
në trungun etnik shqiptar, pakësim i shqiptarëve në trojet
ballkanike.
Viteve të fundit, në këtë galeri ndodh të prezantojnë
punimet e veta edhe piktorët e rinj shqiptarë, që mbase
nuk e dinë mirë se në ato hapësira dikur janë dëgjuar
vetëm britmat e shqiptarëve që shkonin dhe atyre që
mbeteshin; që nuk mbajnë mend mirë se aty janë tharë
lotët e ndarjes dhe janë venitur hamendjet se kush
gabonte: shtegtarët që braktisnin vendlindjen apo ata që
ngulnin këmbë të mos ndaheshin nga vatra e të parëve.
Ndodh shpesh që Ali Aliu të jetë ai që i shpall të hapura
KËSHTU ECËN NJERIU 25
26. ekspozitat, apo thjesht si dashamirës i artit të ndalet
përpara pikturave të piktorëve të këtushëm shqiptarë duke
mos mundur të shmangë kujtesën për vitet pesëdhjetë,
ato ndarje të dhembshme që përgjithmonë i kanë mbetur
në kujtesë. Ato pamje thuajse biblike, kolona njerëzish të
ngarkuar me bohçe, shikimi i fëmijëve të trishtuar që
kishin lindur këtu e duhej të rriten atje, që kishin qarë,
qeshur e dëgjuar ninulla shqip, e që duhej më tej të
këndonin turqisht, fshatarë që as dinin ku ndodhej Turqia
e nga kalonte hekurudha që lidhte vendlindjen e tyre me
vendin e shpresave, ata njerëz të gënjyer e të zhgënjyer
nga një makineri e madhe ideologjike që i barazonte klasat,
por jo edhe popujt. S’mund të mos linin gjurmë të
pashlyeshme në vetëdijen e të riut të atëhershëm që posa
kishte kryer Shkollën e Mesme të Normales së Shkupit,
dhe bëhej gati që me një nga trenat që niseshin nga stacioni
hekurudhor i Shkupit, të shkonte në Beograd për të
studiuar gjuhën dhe letërsinë.
Ishte viti i kthesave të mëdha, kur Ali Aliu edhe një
herë braktisi Arvatin e lindjes dhe u nis rrugës së rritjes si
njeri i ardhshëm i letrave e atdhetarisë.
Albanologjinë në Beograd e regjistroi në vitin 1954.
Sigurisht, pa e ditur fare se Enver Hoxhës atë vit i kishte
ardhur ftesa të shkonte patjetër “me pushime” në
Bashkimin Sovjetik, se atje, sovjetikët ia kishin “kurdisur”
takimin me Svetozar Vukmanoviq-Tempon, të cilit
kryekomunisti shqiptar i kishte ngritur çështjen e
komisionit të Ohrit, që “zvarriste diskutimet”, por ky i
dyti kishte propozuar që më mirë ishte të “shihnin liqenin
e Shkodrës, ku përfitimet do të jenë më të mëdha për të
dyja palët”. Asnjë fjalë për Kosovën, e as për shqiptarët që
dëboheshin nga trojet e tyre. Këto gjëra nuk ka mundur
26 KIM MEHMETI
27. t’i dinte i riu që kishte bërë gati valixhet për të shkuar më
tej rrugëve të diturisë. Muri mes Jugosllavisë dhe
Shqipërisë ishte shumë i lartë, aq i lartë sa mund ta
tejkalonin vetëm ëndrrat e këtyre nga kjo anë, që vuanin
pse kishin mbetur jashtë kufijve të mëmëdheut dhe të
atyre matanë murit që ëndërronin të dilnin jashtë asaj
rrethoje enveriste.
Kufiri shqiptaro-jugosllav që moti qè shndërruar në
mur “me gjemba” ku përplaseshin ëndrrat e shqiptarëve
matanë dhe nga kjo anë e kufirit. Ai ishte shenjë e urrejtjes
së ndërsjellë të komunistëve të Tiranës dhe atyre të
Beogradit. Në telat me gjemba që kufizonin Shqipërinë e
ndarë në mes, gërvishteshin edhe lajmet e rralla që vinin
nga matanë kufirit. Ashtu të plagosura, të vërtetat për
parajsën e quajtur mëmëdhe, më shumë përbëheshin nga
iluzionet se dikush atje në Tiranë brengosej për fëmijët e
mbetur jashtë shtetit amë. Shumë dekada më vonë,
shqiptarëve këtej kufirit, ato iluzione do t’u përplasen
fytyrës si flakaresh e dhembshëm, si zgjim i beftë e
tronditës nga shtrati i iluzioneve të kota se Tirana zyrtare
kurrë s’i kishte harruar. Në vitet nëntëdhjetë, që do të
shënojnë zhgënjimin mbarëkombëtar, shqiptarët e mbetur
nga kjo anë e kufirit do të kuptojnë se bashkëkombësit e
tyre matanë maleve ishin dergjur nëpër burgje vetëm pse
nuk donin t’i këndonin Enverit, ndërsa këta këndej kishin
mbushur burgjet jugosllave vetëm se i kishin thurur poezi
Enverit apo mëmëdheut. Burgosjet për shkak të Enverit
do të mbeten e vetmja lidhje e shqiptarëve që jetonin në
Jugosllavinë e Titos, që ëndërronin si e si të dilnin matanë
kufirit, të shkelnin tokën e shenjtë të mëmëdheut, por
edhe e atyre të Shqipërisë që ëndërronin të kalonin këtej
murit, të shpëtonin nga shteti ideologjik, ngritur si burg
KËSHTU ECËN NJERIU 27
28. kolektiv për popullin që jetonte atje. Në vitet nëntëdhjetë
ata do ta kuptojnë sa të drejtë kishte pasur Tempoja kur
dikur moti i kishte propozuar Enverit të përqendroheshin
te “liqeni i Shkodrës”, i cili mund të dyja palëve t’u sillte
përfitime të mëdha”: nëpërmjet këtij liqeni dhe në shumë
vendkalime të tjera, në vitet nëntëdhjetë, Shqipëria e
udhëhequr nga demokrati Sali Berisha do ta thyejë
embargon ndërkombëtare mbi Serbinë dhe do ta furnizojë
këtë shtet me naftë. Kjo do t’u sjellë përfitime të mëdha
gjithë atyre që ndihmuan të mos mbeten pa naftë tanket e
Millosheviqit që do të digjnin fshatrat e shqiptarëve të
Kosovës dhe masakronin myslimanët e Bosnjës. Këtë
shkelje monstruoze të embargos do ta pranojë në vitin
2006 si të vërtetë edhe vetë Sali Berisha. Mirëpo vetëm
pasi turpi të kishte dalë në shesh, prej librit të kryetarit të
asokohshëm të Malit të Zi, ndihmësit të denjë të
Millosheviqit, Bullatoviç. Ai do ta zbardhë bisedën e viteve
nëntëdhjetë me Berishën, nga do të shihet qartë ajo që
qysh moti e pëshpëritnin shqiptarët nga kjo anë e kufirit
– se edhe mëmëdheu i tyre i shet naftë vrasësit të
kosovarëve. Me çka edhe një herë u dëshmua se ngado që
ta kthesh, Tiranës zyrtare prapanica i mbetet e kthyer ose
nga Athina ose nga Beogradi. Dhe kurrë nuk i skuqet
fytyra, sepse që moti ishte mësuar të përballë inferioritetin
e vet politik ndaj fqinjëve dhe Evropës.
Titoja dhe Enveri do të mbeten armiq të përbetuar,
por armiqësia e tyre nuk do të dëmtojë askënd aq shumë
sa shqiptarët këtej dhe andej murit. Kjo armiqësi
shqiptaro-jugosllave vetëm do t’i forcojë muskujt
ideologjikë dhe policorë që shtrëngonin fort shqiptarët
këtej dhe andej kufirit, do të mundësojë që Shqipëria t’i
burgoste “spiunët” e Jugosllavisë, e Titoja t’i luftonte
28 KIM MEHMETI
29. përkrahësit e Enverit dhe “shqiptarët irredentistë” të kësaj
ane. Se, në të vërtetë, askush nuk e përkrahu Enverin aq
sa Titoja dhe askush nuk e mbrojti Jugosllavinë socialiste
nga shqiptarët e këtushëm aq sa Partia e Punës e
Shqipërisë. Jugosllavinë e Titos e mbronin nga shqiptarët
e këtushëm edhe emisionet gënjeshtare të Radio Tiranës
që filluan të emetohen në vitet studentore të Ali Aliut,
kur edhe ai, si shumica e të shkolluarve të rinj shqiptarë
të asaj kohe, me mburrje dëgjonte zërin e ëmbël shqip që
informonte për arritjet e vendit amë. Zëri që sforconte
ëndrrën për parajsën e quajtur Shqipëri, nxiste revoltën
kundër “sllavokomunizmit”, por i këndonte ninulla edhe
iluzionit të kotë se Tirana e kuqe ishte e brengosur për
shqiptarët që dergjeshin nëpër burgjet e Jugosllavisë, e
cila kujdesshëm dhe në mënyrë të kontrolluar kishte
filluar të ndërtonte një klasë të shkolluar të shqiptarëve.
Dhe këtë nuk e bënte për të mirën e shqiptarëve, por për
t’u dukur më e bukur ikebana ideologjike e popujve dhe
popullsive të vëllazëruar të Jugosllavisë së Titos. Por,
kuptohet, duke mos mundur ta parashikojë se shumica e
atyre që Beogradi donte t’i ketë “ushtarë” të vet
ideologjikë, ishin rritur në vatra familjare ku qysh fëmijë
i kishin mësuar se shumëçka në jetë shitet dhe
zhvlerësohet, por jo edhe qumështi i nënës, se kur përbuz
qumështin amnor, kurrë më nuk mund ta meritosh
vdekjen.
Katër vitet e kaluara në Beograd si student i katedrës
së Albanologjisë (1955-1959), në formimin e Ali Aliut do
të mbeten si katër shtresat e urtësisë që përcaktojnë
shumëçka për sa i përket të ardhmes jetësore të këtij kritiku
letrar dhe atdhetari të përkushtuar. Këto vite do të lënë
shenja të pashlyeshme në portretin intelektual dhe
KËSHTU ECËN NJERIU 29
30. njerëzor të gazetarit, redaktorit, profesorit dhe akademikut
të ardhshëm. Përcaktimi i tij për të studiuar gjuhën shqipe
dhe letërsinë, do t’i plotësojë dëshirën e kahmoçme që
përgjithmonë t’i mbetet besnik fjalës së shkruar artistike
dhe librin ta lexojë me laps në dorë. Andaj edhe njerëzit e
afërm të këtij kritiku letrar do të thonë se nuk ka asgjë më
të mirë se të lexosh ndonjë libër të huazuar nga Ali Aliu:
kjo të mundëson të lexosh faqet e shtypura që ka shkruar
autori dhe pjesët e shkruara me dorë në bardhësitë anësore
të librit ku ka lënë shënimet e veta Aliu, e që librin e bëjnë
më të plotë dhe më të kuptueshëm. Këto shënime të
kritikut nuk shprehin vetëm kënaqësinë që i ka ofruar
vepra e mirëfilltë artistike, por shpeshherë edhe
dëshpërimin nga të pathënat, apo të thënat keq të autorit.
Mbase andaj viteve të fundit ai i merr me ca trishtim librat
që i japin autorët shëtitës nëpër panairet me çantat përplot
me veprat e veta. E di se ata duan të dëgjojnë mendimin e
tij, se ata janë shumë e ai nga të paktët që kurrë s’thotë atë
që nuk e mendon, ashtu si kurrë nuk e ka tradhtuar vlerën
e mirëfilltë apo ta shpallë si jo të vlefshme, njësoj siç nuk
e ka lazdruar jovlerën me të thëna të pavërteta apo ta
shpallë si diçka të vlefshme. Si i tillë, ishte dhe ka mbetur
ndër të rrallët që lumturohen nga veprat e mirëfillta letrare
të autorëve të ri, dhe me përkushtim i lexon autorët e
dëshmuar, të cilëve u është shumë e rëndësishme
“certifikata” kritike që u jep Ali Aliu. Thjesht, ai kremton
lindjen e çdo vlere të mirëfilltë letrare shqiptare.
Vitet e rinisë të kaluara në Beograd do t’i ndihmojnë
Aliut të kuptojë se i takonte një populli, i cili duhej të ecë
rrugës së gjatë dhe të mundimshme drejt realizimit të
ëndrrës shekullore për liri dhe përparim të mirëfilltë. Këtu
do të ndiejë ç’do të thotë të jesh pjesëtar i popullit “jetim”
30 KIM MEHMETI
31. në këtë gadishull, një nga miliona shqiptarët, të cilët e
kishin fat që në trojet ku jetonin me shekuj, ta ndiejnë
veten ngushtë, të vetmuar, me shikim nga largësitë ku
mbase mund të kishte ndonjë hapësirë ku mund të
thurnin qetësisht ardhmërinë e tyre. Ndjenjë kjo që në
vitet e mëvonshme do t’i çojë masivisht të kërkojnë
shpëtim në shtetet e Evropës, ku jetonin e punonin vetëm
sa të mbijetonin kohën e socializmit, vitet kur punëtoria
ideologjike e Beogradit prodhonte edhe elaborate sesi të
ngulfatet ndjenja etnike e shqiptarëve të Jugosllavisë.
Mërgimi dhe ikja nga trojet e lindjes u bë mënyrë e
mbijetesës për pjesën shqiptare të mbetur jashtë kufijve
të shtetit amë.
Duke shëtitur nëpër lagjet e Beogradit, tek Ali Aliu
thuajse u shtresua edhe vendimi jetësor se gjeneratës së
tij kurrë nuk do t’i takonte fati t’i përkushtohej vetëm një
profesioni, kurrë nuk do të ndienin krenarinë e arritjeve
profesionale, por do të duhej të ishin edhe prijës të
kolonave popullore, udhërrëfyes për të ardhmen e një
populli, i cili asokohe ishte në përqindje të madhe i
pashkolluar dhe pa elitë politike, kulturore dhe
profesionale. Se shqiptari i atyre gjeneratave mund të bëhej
mjek, ekonomist, jurist, profesor..., mirëpo kjo nuk do t’i
vlente pa mos iu përkushtuar profesionit të atdhetarit, i
cili do të duhej të lexojë saktësisht orën e bardhë të një
kohe të ngjyrosur me të zezë, dhe kalendarin e viteve ku
kishte rrezik që pjesa shqiptare këtej kufirit përgjithmonë
të ndahet nga trungu etnik dhe të mbetej si degë pa rrënjë
e pa të kaluarën e vet. Këtë Aliu do ta kuptojë në mënyrën
më të vrazhdë; duke shijuar burgun e Jugosllavisë së Titos
ende si student. Aliut, Beogradi ia la në trashëgimi edhe
miqësitë jetësore me ata që kishte ndarë të gjitha
KËSHTU ECËN NJERIU 31
32. shqetësimet dhe çastet gazmore të moshës rinore, si për
shembull atë me Agim Gjakovën, me të cilin edhe sot e
kësaj dite takohen dhe, më shumë në heshtje, sesa duke
folur, rikujtojnë kohën kur ata ishin të rinj teksa konceptet
antishqiptare kishin moshë qindravjeçare.
Sipas disa të dhënave, në vitin 1958, nëpër qendrat
universitare të Jugosllavisë socialiste, studionin diku rreth
njëqind e tridhjetë studentë shqiptarë, nga të cilët të
ardhurit nga Maqedonia numëroheshin me gishtat e
dorës. Numri i vogël i shqiptarëve që asokohe studionin,
tregon qartë tendencat e qendrave të vendosjes ideologjike
që kjo popullatë të mbetet në kthetrat e prapambetjes, që
të ketë një elitë të kontrolluar dhe në numër të
mjaftueshëm të kompletohej ikebana ideologjike e shtetit,
i cili nuk ndërtonte as socializëm as kapitalizëm, por një
“mbretëri komuniste” me tetë “pashallëqe” në të (Federata
Socialiste e Jugosllavisë kishte gjashtë republika dhe dy
autonomi).
Mosshkollimi i shqiptarëve në dekadat e para pas Luftës
së Dytë Botërore ishte rezultat edhe i mospasjes së
fakulteteve në gjuhën shqipe në Prishtinë dhe në
vendbanimet e tjera shqiptare. Mosarsimimin e
ndihmonte edhe varfëria e shqiptarëve të Jugosllavisë, të
cilët duke u marrë kryesisht me bujqësi dhe duke i pasur
të largëta qendrat universitare, as që mund të shpresonin
t’i shkollonin fëmijët e tyre. Ata të paktët që arrinin të
vazhdonin shkollimin e lartë, ishin ose fëmijë të lindur
për “libër e laps”, ose nga familjet siç ishte ajo e Ali Aliut,
e cila shkollimin e të rinjve e kishte peshuar si pasuri më
të madhe qysh në kohën e Osmanllijve. Andaj ishin të
gatshëm të ndanin edhe bukën e gojës që fëmijëve t’u
mundësonin arsimimin.
32 KIM MEHMETI
33. Sado që tingëllon absurde, asokohe nuk ka qenë ndonjë
privilegj të jesh student shqiptar. Sepse me vetë
përcaktimin të vazhdosh studimet, je përcaktuar me të
pashmangshmen: të jesh nën syrin e zgjuar të shërbimeve
policore jugosllave, të cilat qysh nga dita e themelimit e
deri në shkatërrimin e Jugosllavisë së Titos, shqiptarin e
shkolluar e mbanin për armik potencial. Aq më shumë,
për UDB-në (Unutrashnja Drzhavna Bezbednost –
Sigurimi i Brendshëm i Shtetit) e Jugosllavisë nuk ka qenë
ndonjë problem i madh t’i mbajë nën mbikëqyrje ata
studentë shqiptarë të shpërndarë nëpër qendrat
universitare, larg vendlindjes dhe të vendosur nëpër
konviktet së bashku me ardhacakët e tjerë me përkatësi të
ndryshme etnike. Këta të rinj janë shkolluar në mes
ëndrrës të bëhen profesionistë dhe pishtarë të popullit,
dhe realitetit që i shtynte të shndërroheshin në shërbëtorë
të “oborrit ideologjik”, të bëhen mashë e atyre që e dinin
se shqiptari i shkolluar, shqiptari që u del duarsh, është
më i rrezikshëm se një armatë e “sharrëxhinjve” shqiptarë
që asokohe bridhnin rrugëve të Beogradit me sharrën në
krahë për të nxjerrë bukën e gojës. Andaj gjenerata e Ali
Aliut, ato të mëparshmet, si dhe të gjitha të mëvonshmet
deri në themelimin e Universitetit të Prishtinës në vitin
1971, do të jenë gurthemeli i betonuar në rrethana kur
ose mbetesh njeri, ose përjetë përbaltesh dhe humb
vetveten.
Për fat të mirë të shqiptarëve që jetonin në Jugosllavinë
e Titos, të paktë ishin ata që, për shkak të disa të mirave të
përkohshme, zgjodhën turpin e përjetshëm. Shumica që
shkolloheshin në qendrat universitare të Jugosllavisë së
Titos, e që vinin nga Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe
Serbia Jugore, dëshmuan se kanë bosht të fortë kurrizor,
KËSHTU ECËN NJERIU 33
34. njerëzor e kombëtar. Nga kjo forcë e boshtit të tyre vertikal
atdhetar e profesional do të varet për shumëçka e ardhmja
e gjeneratave të reja shqiptare, e pikësëpari arsimimi i tyre.
Veçanërisht kur dihet se Tirana e atëhershme s’e kishte
idenë se numri i shqiptarëve që festonin ditëlindjen e Titos
ishte thuajse sa ai i atyre që në Shqipëri i përkuleshin Enver
Hoxhës.
Në vitet ’50, Beogradin e kishin banuar rreth
gjashtëdhjetë studentë shqiptarë, ardhur me një valixhe
në dorë e me plot ëndrra rinore. Në kryeqendrën e
Federatës Socialiste të Jugosllavisë, Ali Aliu do të takohet
me studentët e tjerë të ardhur nga Kosova, në mes të të
cilëve edhe me Ymer Jakën, Zekeria Canën, Bardhyl
Çaushin, Muhamet Kërveshin si dhe me ata nga
Maqedonia: Nehat Bëllqishtën, Hamza Rekën, Mahmut
Hysën, Remzi Nesimin, Ditar Qamilin... Nga të gjithë
këta, takimi me Agim Gjakovën do të shënojë një miqësi
të përjetshme dhe këta dy do të jenë ata që do t’u prijnë
aktiviteteve studentore të kësaj gjenerate. Këto aktivitete
do të mbeten shenjë e përpjekjeve të një gjenerate, e cila
dëshironte t’i realizojë ëndrrat e veta duke bërë gjumë
pranë “gojës së ujkut”, siç thotë Agim Gjakova në kujtimet
e tij të botuara nën titullin “Kosova edhe e shkrumueme
është e hijshme”. Duke rrëfyer për fatin e gjeneratës së
vet, në këto kujtime në të vërtetë shkruan një pjesë të
historisë së shqiptarëve të Jugosllavisë.
Vitet kur do të lidhet miqësia e përjetshme në mes Ali
Aliut dhe Agim Gjakovës ishin përplot me paqartësi, kohë
kur studentët shqiptarë në Beograd nuk kishin asnjë
shoqatë të vetën apo jetë të begatë studentore. I tërë
aktiviteti jashtë mësimoreve ku dëgjonin ligjëratat, thuajse
fillonte e përfundonte me takimet e mbrëmjes nëpër
34 KIM MEHMETI
35. dhomat e ngushta të konviktit. Në ato dhoma të ngushta,
të mbushura me mall për vendlindjen dhe me
ëndërrimtarët e rinj, shpesh ka jehuar edhe kënga
shqiptare si e ardhur nga largësia e pasmaleve, si lajmës
që të rikujton kush je dhe nga duhet të ecësh. Por, vallë u
mjaftonte vetëm kaq studentëve që jetonin stinën e jetës
së tyre përplot vrull, që shijonin moshën e iluzioneve
rinore? Kuptohet që jo. Prandaj Agim Gjakova një ditë
do t’i propozojë Aliut të themelonin një shoqatë letrare.
Ja ç’thotë ai lidhur me këtë iniciativë në kujtimet e veta:
“Intensifikimi i mendimeve dhe i “punës” për të bërë
bashkëmendimtarë ma shkrepi idenë për një organizim
legal, pra të një grupimi, të cilin do ta ndërtonim si
‘shoqatë letrare’. Më vonë u shtri ideja për një shoqatë
kulturo-artistike të studentëve shqiptarë në Beograd.
Përveç gjallërimit të jetës në mjedisin tonë, qëllimi ishte
që të krijohej një qendër prej nga do të mund të mbanim
informacionin për organizatën e ardhshme të rezistencës.”
Ky do të ishte organizimi i parë shqiptar në Beograd.
“Themelimin e kësaj shoqate e bisedova së pari me Ali
Aliun, duke “qortuar” pak edhe brezin e mëparshëm të
studentëve shqiptarë, të cilët (në asnjë mënyrë nuk mund
të mohoj përkatësinë dhe disponimin atdhetar të pjesës
më të madhe të tyre) nuk kishin bërë aq sa mund të bëhej
për çështjen kombëtare e për lirinë e Kosovës”, shkruan
më tej Agim Gjakova. Propozimin e Agim Gjakovës dhe
të Ali Aliut, për themelimin e një organizate legale
studentore, në zemër të Jugosllavisë socialiste, e kishin
përkrahur thuajse të gjithë kolegët e tyre shqiptarë. Dhe,
një mbrëmje, arrijnë të organizojnë lexim letrar, ku do të
grumbullohen thuajse të gjithë shqiptarët që asokohe
studionin në Beograd. Lidhur me këtë Agim Gjakova
KËSHTU ECËN NJERIU 35
36. shkruan: “Në mbrëmjen e themelimit fola ashtu si dita
për rëndësinë e kulturës shqiptare. Isha mjaft i emocionuar
përbrenda. Qè organizimi i parë shqiptar që krijohej në
atë mjedis, siç thuhet, “në gojën e ujkut”, me “intelektualë”
shqiptarë. E vura në thonjëza fjalën intelektualë për të
mos pretenduar në kuptimin e saj, për të cilin shumë
studiues japin shpjegime e konotacione të ndryshme, por
desha të them se “ata ishim”, një brez i Kosovës që po
përgatitej në njëfarë mënyre të merrte barrën e rëndë të
shkencës, kulturës, letërsisë e artit si edhe të drejtimit
politik me aq sa do t’ia lejonin koha e rrethanat.” Në kryesi
të kësaj shoqate do të zgjidhen edhe Ali Aliu, Zekeria
Cana, Agim Gjakova. Latif Berisha...
Shoqata “Përpjekja” do të jetë e para, por jo edhe e
fundit, e iniciuar nga Ali Aliu dhe miqtë e tij. Gjatë jetës
së vet ai do të jetë nismëtar dhe themelues i shoqatave,
partive, manifestimeve kulturore. Ai do të jetë një nga
themeluesit e Lidhjes Demokratike të Kosovës, nismëtare
e nxitëse e rrjedhave të mëvonshme që përcaktojnë
ardhmërinë e Kosovës. Ali Aliu do të bëjë çmos ta
regjistrojnë Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptarë të
Maqedonisë, do ta “sjellë” në Tetovë Naimin, duke e
bindur Tiranën dhe Prishtinën se edhe shqiptarëve të
Maqedonisë u takonte një manifestim kulturor
mbarëshqiptar. Lehtë arriti t’i bindë miqtë e vet në
Shqipëri dhe Kosovë që Tetova të bëhej qendër ku çdo vit
do të mbaheshin takimet letrare “Ditët e Naimit”, por
kurrë nuk arriti të kuptojë dhe të tejkalojë
mendjemëdhenjtë e kasabës së Tetovës, të cilët këtë
manifestim e shndërruan në “dasmë private” dhe assesi
nuk e kuptonin se ndaj emrit dhe veprës së këtij Rilindësi
dhe Atdhetari, nuk duhej të silleshin si ndaj ndonjë tregtari
36 KIM MEHMETI
37. të Pollogut dhe se ky manifestim nuk duhej të njollosej
me shpirtngushtësinë lokaliste. Ata që më vonë morën
në duar këtë manifestim, ndanë shumë mirënjohje,
shpërblime, shpallën shumë veta anëtarë nderi, por kurrë
nuk u kujtuan të nderonin themeluesin e “Ditëve të
Naimit”, atë që falë autoritetit të vet vuri gurthemelin e
këtij manifestimi.
Aktiviteti studentor i Ali Aliut në Beograd, thuajse do
të përcaktojë fatin e këtij intelektuali që gjithmonë të jetë
nismëtar i aktiviteteve që kanë të bëjnë me afirmimin
politik dhe kulturor të shqiptarëve të Maqedonisë. Por
ky aktivitet i tij për organizimin e jetës kulturore dhe
shoqërore të rinisë së atëhershme shqiptare, nuk do të
mbetet i pavërejtur nga sytë e policisë jugosllave. Dhe
vetëm pritej çasti dhe “mbulesë” e volitshme kur Ali Aliu
dhe shokët e tij do të duhej të paguanin të gjitha “gabimet”
e tyre, pikësëpari “provokimin” që ia bënë shtetit me
themelimin e shoqatës “Përpjekja”. Dhe dënimi nuk do
të vononte, sepse dihej që rinia nuk është vetëm e
vrullshme dhe e guximshme, por edhe e pakujdesshme!
Kështu Ali Aliu, së bashku me disa kolegë të tjerë, së
shpejti do të përfundojë në burg. Si shkak apo pretekst
shërbeu një takim i rastësishëm me Adem Demaçin në
Prishtinë, gjatë një turneu letrar të anëtarëve të shoqatës
“Përpjekja” nga Beogradi. Ali Aliu do të shkojë në burg
vetëm pse nuk do të pranojë të tregojë atë që e dinte policia
jugosllave, atë që aq zëshëm e kishte thënë Adem Demaçi.
E tërë ngjarja kishte ndodhur në hotelin “Nova
Jugosllavia” (“Jugosllavia e Re”) në Prishtinë. Edhe për
këtë ngjarje dëshmitari më i besueshëm dhe më objektiv
është Agim Gjakova: “Turneu letrar nëpër Kosovë qe
shumë i bukur dhe tejet i suksesshëm, por, për ato që do
KËSHTU ECËN NJERIU 37
38. të ndodhnin më vonë, edhe fatkeq për ushtrimin e
veprimtarisë së mëtejshme të shoqatës dhe të grupit tonë
në përgjithësi. Me të arritur në Prishtinë, grupit të përbërë
prej Ali Aliut, Agim Gjakovës, Fahredin Gungës, Din
Mehmetit, Zekeria Canës, Hysni Hoxhës, Muhamet
Kërveshit iu bashkëngjitën edhe Adem Demaçi e Adem
Gajtani. Pasi kisha motrën me të shoqin, Nazmi Kajtazi
në Prishtinë, dolëm në hotel “Nova Jugosllavija” për të
ndenjur pak. Në të njëjtën kohë erdhi edhe grupi dhe
Adem Demaçi e hapi çështjen e organizimit për çlirimin
e Kosovës e bashkimin e saj me Shqipërinë. Edhe mua,
që nuk isha fare i specializuar në “survejim” më ra në sy
mënyra sesi qëndronin e flisnin. Dukej sheshit se po
bisedonin diçka të fshehtë dhe konspirative, apo po
thurnin diçka kundërshtare. U çova dhe u nisa për WC,
jo për nevojë, por t’i bëja shenjë Ali Aliut. Në WC i thashë
se janë bërë “krejt budalla” duke biseduar në këtë mënyrë
në mes të lokalit në sy të të gjithëve dhe kërkova që ta
ndërprisnin bisedën. Por siç doli më vonë nuk kishte
pranuar Adem Demaçi. Të tjerët, edhe nëse kishin qenë
“esëll”, nuk ia kishin prishur. Kështu që biseda u bë deri
në fund. Kush, çka kishte thënë, në atë mbrëmje aty në
kafenenë në qendër të Prishtinës nuk mund të them me
siguri asgjë. Nxitës kryesor kishte qenë Adem Demaçi.”
Kjo bisedë e “fshehtë”, të cilën e kishin dëgjuar të gjithë
që kishin veshë, u mjaftoi organeve policore jugosllave të
fillonin ndjekjen e aktivistëve të shoqatës “Përpjekja”, të
cilëve edhe ashtu u kishte ardhur koha t’u tregohej se e
kishin “gabuar rrugën” dhe se shteti nuk priste nga ata të
bëheshin pishtarë të popullit, por frenues që do t’i
ndihmonin pushtetit komunist të ngadalësonte zgjimin
etnik të shqiptarëve. U thirrën në “biseda informative” të
38 KIM MEHMETI
39. gjithë ata që kishin dëgjuar fjalët e zjarrta atdhetare të
Adem Demaçit. Mbetet e paqartë pse Ali Aliu assesi nuk
kishte pranuar të tregonte përmbajtjen e fjalës së Adem
Demaçit, e cila thuajse ishte thënë “publikisht”. Ndoshta
kështu ka dashur të matë guximin e vet, apo qysh atëherë
kishte kuptuar urtësinë se njeriu i mbron parimet e veta
jo pse turpërohet nga të tjerët, por pse nuk do të tradhtojë
vetveten. Ai do t’i pranojë të gjitha vetëm në çastin kur
nga një shok i tij i burgut do të merrte vesh se policia
dinte çdo gjë që ishte thënë në atë takim në Prishtinë. Kjo
kokëfortësi e tij, do t’i kushtojë dy muaj të kaluar në
Burgun Qendror të Beogradit, ku do t’i bashkëngjitet
miku i tij i dashur Agim Gjakova, i cili lidhur me këto
çaste të dhembshme rinore shkruan: “Adem Demaçin e
arrestuan dhe na erdhi lajmi në Beograd. Na erdhi shumë
keq për shokun e shkrimtarin. Pasi kaloi festa e Vitit të Ri
1958-1959, ia behu hetuesi i tij dhe filloi të thërriteshin
një nga një studentët për të dëshmuar për “krimet e Adem
Demaçit”, të tregonin se çfarë bisedash kishin bërë me të,
ku, si, e të tjera të kësaj natyre. E mësuam radhën nga
shokët që na besonin... Më vjen Aliu e më thotë se “ata të
UDB-së i dinin krejt ato çka kemi biseduar atë natë” dhe
këtë ia kishin pohuar të tjerët që qenë thërritur para tij.
“Natyrisht!”, ia prita. Dhe heshtëm... Mua dhe Aliun na
lanë për në fund, ditën e enjte. Aliut ia caktuan dy orë
para meje dhe mua dy orë më vonë. Shkova. Ishte një
hetues i ardhur nga Prishtina (për të më vonë dëgjova
nga Hysen Zherka se kishte qenë “udbash” në Drenicë)
dhe Xhavit Shabani. Ia kishin ngarkuar procesin e
hetuesisë për Adem Demaçin, të paktën lidhur me ne,
studentët. Mohova të gjitha tendencat për të thënë se kisha
biseduar me Ademin për diçka politike.” Pastaj Gjakova
KËSHTU ECËN NJERIU 39
40. përshkruan atmosferën e krijuar pas këtyre veprimeve
policore që kishin për qëllim gjunjëzimin e studentëve të
rinj shqiptarë. “Në tetor të 1958-ës kalova nëpër Prishtinë
për në Beograd. U takova me Adem Demaçin dhe
biseduam gjerë e gjatë për nevojën e organizimit dhe për
gjithçka u morëm vesh, përveç për një çështje që qemë të
kundërt në mendime e në qëndrime. Ishte fjala për
konspiracionin që duhej të kishim. Ademi mbronte tezën
që në rast të arrestimeve ne duhej të shpallnim qëllimet e
tendencat tona, kurse unë kërkoja të kundërtën që në raste
të tilla duhej të ruanim gjithçka të fshehtë dhe po qe nevoja
edhe me jetën, përndryshe “atij që nuk ia mban” të mos
hynte. Ademi pretendonte se duhej bërë “gjyq publik”
dhe aty të demaskohej regjimi jugosllav. Unë shprehesha
kundër një qëndrimi të tillë, pasi askush nuk mund të
bënte një gjë të tillë, se nuk kishim asnjë përkrahës, nuk
do të na linin njerëzit as të afroheshim te salla e gjyqit,
madje mund të mos linin as familjarët të merrnin pjesë
gjatë gjykimit, prandaj kujt do t’i flitej?! Po ashtu dëmtohej
lëvizja jonë dhe ekspozoheshin shokët, dhe UDB-ja jo
vetëm që do t’i izolonte, por edhe do t’i burgoste. “Gjyqi
publik” dhe “demaskimi” mund të bëhej vetëm kur ne të
kishim arritur forcimin e zmadhimin e lëvizjes sonë që të
na lejonte një gjë të tillë dhe këtë vetëm në rastet e
nevojshme dhe pa shtegdalje. Nuk u morëm vesh për këtë
pikë dhe e lamë të shiheshim të nesërmen në orën katër
pasdite në parkun e Prishtinës, pasi unë në mbrëmje do
të udhëtoja për Beograd. Dola në orën katër dhe e prita
një gjysmë ore. Ademi nuk erdhi. Në mbrëmje u nisa me
autobus për Fushë-Kosovë, i hipa trenit e sosa në Beograd
dhe e diskutova çështjen me Aliun, Idrizin e Latifin. Më
dhanë të drejtë.”
40 KIM MEHMETI
41. Kur janë në pyetje ngjarjet e kësaj kohe, shumëçka do
të mbetet e paqartë, përderisa nuk hapen dosjet policore
që ruhen në Beograd. Pastaj nuk duhet harruar se asokohe,
si edhe deri në shpërbërjen e Jugosllavisë, shqiptarët kurrë
nuk kishin ndikim në qendrat e vendimmarrjes policore.
Institucionet policore kishin mundësi cilëndo ta “fusnin”
në kurth aq sa të krijonin një ambient irracional dhe
çdonjëri të dyshonte në tjetrin se mund të ishte
bashkëpunëtor i UDB-së. Por, e gjitha kjo histori nuk do
të përfundojë vetëm me biseda të lodhshme me
inspektorët policorë. Një ditë policët do të vijnë dhe do
të burgosin Ali Aliun. Në çastet derisa do t’i nxjerrin nga
konvikti studentor, Aliun dhe përcjellësit e tij do t’i shohë
njëri nga shokët e tij, Nuri Bashota, i cili do të lajmërojë
Agim Gjakovën që ato ditë ndodhej në Gjakovë që të mos
kthehej në Beograd, sepse nuk do të mund t’i shpëtonte
burgut. Ja si e përshkruan këtë ditë vetë Agim Gjakova:
“Kaluan nja tre-katër ditë (nga qëndrimi në Gjakovë –
K.M.) dhe një natë po rrinim në kafe “Liria” bashkë me
Dushin, Avniun, Qazim Lleshin dhe Abdurrahman
Koshin. Abdurrahmani u ngrit të shkonte në postë se i
kishte bërë thirrje telefonike Nuri Bashotës në Beograd
për të parë nëse kishte goma motori (Abdurrahmani kishte
blerë një “Vespa” të përdorur). Kur u kthye, u ul pranë
meje tejet i heshtur. Pas një kohe të shkurtër më preku e
më tha me zë të ulët: “Çohu të shkojmë”. Ishte aty nga
ora nëntë dhe mjaft herët për të shkuar në shtëpi. Nuk ia
vura veshin, por ai ngulmoi disa herë. U ktheva kah ai t’i
thosha “mjaft ma”, por në vend të fjalëve pashë fytyrën e
tij që ishte zverdhur dhe ishte mbuluar nga një hije mërzie
shumë të madhe. “Shka ke?”, e pyeta. “Sot mbas dite e
kanë arrestuar Ali Aliun! Më tregoi Nuriu.”
KËSHTU ECËN NJERIU 41
42. Nuk është e vështirë të përfytyrohen thyerjet e të rinjve
të asaj kohe që kishin shkuar në Beograd për të studiuar
dhe që befas e shohin veten në kthetrat e policisë. Nuk ka
sesi të mos jetë e dhembshme për një të ri kur përballet
me murin ideologjik, i cili ia ndrydh stinën më të bukur
të jetës. Agim Gjakova do t’i bashkëngjitet Ali Aliut në
Burgun Qendror të Beogradit; s’mund të pranonte të ikte
në Shqipëri dhe ta linte të pambrojtur shokun e vet. Ikja
e tij gjithsesi do ta ngarkonte edhe më shumë Ali Aliun
dhe me siguri që nuk do të shpëtonte vetëm me dy muaj
burg. Ja edhe një moment në rrëfimet e Agim Gjakovës.
“Më liruan në qershor. Kur dola në korridorin nga shkohej
te “pisari” (shkruesi) për të m’i kthyer ato sende që na
kishin marrë, pashë Aliun para meje. Eca më shpejt dhe
iu afrova. Ai ktheu kokën dhe më pa. I ndriti fytyra. Gjeti
shokun që të paktën të ndante “kujtimin e vuajtjeve”
bashkë. Natyrisht se nuk e dinte se mund të më kishin
arrestuar edhe mua. “Nuk të la vetëm, jo!”, i thashë dhe
morëm sendet e dolëm jashtë. Gjëja e parë ishte të hanim
diçka... U futëm në një ëmbëltore të një shqiptari dhe
ndenjëm ca pa folë. Heshtja na bënte mirë për gjendjen
tonë të dërrmuar. Kishim shumë për t’i thënë njëri-tjetrit
dhe e dinim se do të rrinim në të ardhmen...”
Po, ata do të rrinë bashkë edhe më vonë. Ata ende kanë
edhe shumë për t’i thënë njëri-tjetrit. Bashkëbisedimin
ata të dy e vazhdojnë edhe sot. Mbase nuk rikujtojnë vetëm
vitet studentore, por edhe vitet ’90 të shekullit të kaluar,
kur të dy, disa herë do të shpërngulen herë në njërën herë
në tjetrën “shqipëri”, duke shkuar matanë kufirit nga do
të kthehen njësoj të dëshpëruar dhe ngandonjëherë edhe
të heshtur. Edhe sot mund t’i takosh bashkë në Prishtinë,
Tiranë apo Shkup dhe mbase më nuk rikujtojnë vetëm të
42 KIM MEHMETI
43. kaluarën, por zbërthejnë trishtimin e të sotmes kur
shoqëria shqiptare gjithashtu kalon nëpër detin e valëzuar
të paqartësive ballkanike. Në heshtje përballen me valët e
kohës së pasluftës në Kosovë e Maqedoni, sepse kësaj
gjenerate i takoi fati të ndërlidhë zinxhirin e ngjarjeve
kolektive të popullit shqiptar që nga vitet e para të pasluftës
së Dytë Botërore e deri te Luftërat Ballkanike të
fundshekullit të njëzetë. Ata u rritën duke ndier erën e
barutit, u shkolluan të përndjekur nga policia jugosllave
dhe u përballën me çastet vendimtare të rrënimit të
Jugosllavisë. Të gjitha këto shtrëngata kombëtare, Ali Aliu
do t’i përballë ashtu si edhe çastet e rënda rinore: duke
qëndruar në krye të kolonave, mes atyre që e dinin se u
kishte rënë në hise të jenë udhërrëfyes dhe boshti kurrizor
i popullit. Andaj do të jetë me studentët e vet gjatë viteve
tetëdhjetë, kur do të jehojë zëri i revoltës së studentëve
shqiptarë të Kosovës, ai zë që shprehte heshtjen
qindravjeçare të gjeneratave të mëparshme, të cilat bënë
çmos të mbijetonin e të mos u shuhej vatra familjare. Aliu
do t’i përjetojë dhembshëm vitet ’80, ditët kur burgjet
jugosllave do të mbushen me rininë shqiptare, sepse më
mirë se cilido tjetër i njihte metodat policore që përdorte
sistemi komunist i Jugosllavisë së atëhershme.
Ali Aliu do t’i vuajë dhembshëm të gjitha ngjarjet
tragjike të popullit shqiptar kudo që është, duke filluar
nga ato vendimtaret në Kosovë e deri te konflikti i
armatosur i vitit 2001 në Maqedoni. Asnjëherë nuk do të
heshtë, asnjëherë nuk do të qëndrojë anash, gjithmonë
do të shprehë mendimin e vet lidhur me ndodhitë. Do t’i
vuajë ngjarjet e 1997-ës kur shqiptarët vranë Shqipërinë,
shpirtin e tij do e plagosë rëndë viti 1999 i luftës në Kosovë.
Të gjitha ngritje-rëniet shqiptare do t’i përjetojë ashtu siç
KËSHTU ECËN NJERIU 43
44. mund t’i përjetojë ai që një jetë të tërë ia kishte kushtuar
afirmimit kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve. Ashtu
siç i përjeton të gjitha edhe sot kur i vetëm a me ndonjë
mik shëtit rreth Vardarit apo ulur në ndonjë kafene lexon
shtypin ditor.
Viteve të fundit, Aliu thuajse i është dorëzuar zërit të
vendlindjes: është kthyer të jetojë në Maqedoni. Por
shumëçka nga qenia e tij ka mbetur përgjithmonë në
Prishtinë dhe Tiranë. Ai i ngjan një nyje kohore dhe
hapësinore ku janë ndërlidhur ngjarjet vendimtare të
historisë së re të popullit shqiptar. Në atë nyje ka mbetur
i shënuar kalendari i Kosovës, e cila eci rrugës e përgjakur,
që nga vitet e pasluftës së Dytë Botërore e deri në
fillimshekullin njëzet e një. Në gjurmët jetësore të Aliut
ka mbetur i shënuar edhe diagrami i ngjarjeve shoqërore
në Shqipëri, pas rënies së diktaturës së Enverit. Në ditarin
e tij do të mbeten përshkrimet e viteve gjatë të cilave ka
qëndruar në Maqedoni, veçanërisht nga nëntëdhjeta e deri
në ditët e sotme.
Mbase edhe shumë pak vetë e dinë se Ali Aliu ka vite
që plotëson ditarin e vet. Shënon ngjarjet e ditës, takimet
me njerëzit dhe shqetësimet e veta. Ditarin e tij rrallëkush
ka mundur ta shfletojë. Faqet e tij janë të stërmbushura
me brenga për fatin e popullit, e përplot me dhembje.
“Asnjëherë më parë nuk e kam ndier kaq fuqishëm
refuzimin ndaj ekranit televiziv (TVM). Më pushton një
si frikë dhe neveri kur përputhen akrepat e orës mes 8-ës
dhe 12-ës: pa u shqiptuar fjalia e parë, më vjen të shtyp
sustën e kuqe. Frikë nga kumti tragjik, neveri nga gjithë
ajo paturpësi në mashtrim dhe helm patologjik plot
urrejtje ndaj shqiptarëve...”, shkruan Aliu me datë 23 mars
2001, i shqetësuar nga krismat e para që jehuan në fshatin
44 KIM MEHMETI
45. Tanushë në afërsi të Shkupit. Ai e njeh mirë propagandën
antishqiptare, e di se Shkupi ishte dhe mbeti filial politik
i Beogradit, vëllai më i dëgjueshëm i Serbisë, andaj edhe
në ditarin e vet shpreh frikën se shqiptarët mund të
manipulohen nga qarqet policore serbo-maqedonase.
Në ditarin e Ali Aliut ka përshkrime të shumë
ngjarjeve, të cilat do të zënë vend në historinë më të re të
popullit shqiptar. Të ofruara nga pena e tij, ato ngjarje
duken të mbështjella nga shqetësimi i njeriut, i cili e
harron vetveten kur bëhet fjalë për fatin kolektiv.
Harrimtar i tillë i vetvetes, Aliu ishte edhe në vitet e rinisë,
i tillë do të mbetet deri në vitet e sotme kur në ditarin e
vet i shënon vitet e Maqedonisë së pas-Marrëveshjes së
Ohrit, e cila duhej të shënonte kthesë vendimtare për këtë
shtet dhe, përfundimisht, shoqërinë shqiptare ta barazonte
me atë të etnitetit maqedonas. Duhej, por thuajse ka
ndonjë “dreq” që gjithmonë gjërat i kthen mbrapsht!
Thuajse vetëm sa t’ua humbë qetësinë atdhetarëve të llojit
të Ali Aliut, i cili mund të durojë shumëçka, por jo edhe
veprimet e dëmshme për shqiptarët kudo që janë. Dhe
kur kjo ndodh, ai nuk hesht. Nuk do të heshtë as në vitin
2006, kur pas zgjedhjeve parlamentare në të cilat Bashkimi
Demokratik për Integrim do të fitojë shumicën e votave
të shqiptarëve, pjesë e koalicionit qeveritar të udhëhequr
nga VMRO-DPMN-ja, do të bëhet Partia Demokratike
Shqiptare, me katër deputetë më pak se BDI-ja. Me çka
blloku politik antishqiptar i etnitetit maqedonas, do të
arrijë të realizojë ëndrrën e vet të kahmoçme: ta largojë
nga pushteti partinë e udhëheqësit të dikurshëm të UÇK-së,
atë të Ali Ahmetit. Me këtë akt degradues, shqiptarëve
të Maqedonisë do t’u merret e drejta më e shenjtë – që
vetë të zgjedhin përfaqësuesit e tyre në institucionet më
KËSHTU ECËN NJERIU 45
46. të larta shtetërore. Duke mos mundur të heshtë këtë të
padrejtë që u bëhet shqiptarëve, Ali Aliu do të reagojë si
gjithmonë në raste të ngjashme. Ashtu reagon individi i
përgjegjshëm që shumëçka mund ta durojë, por jo edhe
atë kur shkelet mbi trupin kolektiv shqiptar. Ai reagon
publikisht duke shtruar pyetje konkrete, të cilave askush
nuk do t’u përgjigjet, por shumëkush do të mundohet të
njollosë dhe të heshtë këtë atdhetar, i cili kurrë nuk e
heshti të vërtetën për veten dhe të tjerët. Pyetjeve që shtroi
ai dhe disa miq të tij nuk iu përgjigjën as ata, të cilët që
moti kishin shpallur “tradhtarë” dhe të “shitur” të gjithë
shqiptarët e Maqedonisë që i kundërviheshin politikës së
tyre. Krerët e PDSH-së kurrë nuk treguan se cili ishte ai
“qëllim më i lartë kombëtar” që i shtyu të shkelnin votën
shqiptare, që i çoi të bëhen pjesë e qeverisë duke shkelur
vullnetin e shumicës politike shqiptare. Ata, si dhe gjithë
qarqet maqedonase që përkrahnin këtë “të drejtë
demokratike” të mandatarit, në njëfarë mënyre arritën të
rivendosnin mazhorizimin etnik kundër të cilit u derdh
gjak gjatë vitit 2001. Në emër të atij gjaku, nënshkruesit e
një letre të hapur - drejtuar opinionit vendor dhe të huaj
- në mesin e të cilëve dallohet zëri i Ali Aliut, pyesin:
“Nëse partinë që do të shprehë vullnetin e tyre në shumicë
në organet më të larta shtetërore do ta votojë populli
maqedonas, përfshirë edhe qeverisjen me shtetin, atëherë
pse votojnë shqiptarët? Cili është dallimi i qeverisë një-etnike
dhe asaj që nuk përfill vullnetin e popullit shqiptar?
Vallë nuk do të thotë kjo mundësi që etnia maqedonase –
nëpërmjet partisë së vet fituese – të bëjë rivlerësimin dhe
korrigjimin e vullnetit politik të shqiptarëve? Cilët vallë
përfaqësojnë qeveritarët shqiptarë të zgjedhur nga
mandatarët e jo nga shumica e shqiptarëve, dhe cili është
46 KIM MEHMETI
47. ndryshimi në mes këtij përfaqësimi të shqiptarëve dhe
atij të kohës së socializmit kur mjaftonin disa “shqiptarë
të ndershëm” që të përmbushej çelësi etnik? Si do të
mbrohet vota e lirë e shqiptarëve nga mazhorizimi etnik,
nëse mandatarit i mundësohet të përfshijë në koalicionin
qeveritar cilëndo parti shqiptare, pa marrë parasysh
mbështetjen që ajo ka te shqiptarët? A nuk do të thotë kjo
mundësi që gjithmonë – me arsyetim të afërsisë
ideologjike të partive – të anashkalohet subjekti më i fortë
politik i shqiptarëve? Cili do të ishte interesi më i lartë
qytetar dhe kolektiv, cila do të ishte e drejta më e shenjtë
për shqiptarët e Maqedonisë, përpos që me votën e vet të
lirë të caktojë përfaqësuesit e vet në organet më të larta
shtetërore?”
Në vend që t’u përgjigjeshin këtyre pyetjeve, kryesuesit
e PDSH-së vazhduan të bënin atë që i bënte të
pranueshëm te qarqet antishqiptare – shanin gjithë
shqiptarët që nuk përkrahnin veprimin e tyre politik,
veprim që shqiptarëve të këtushëm ua rikujtonte kohët e
diferencimit të tyre në të “ndershëm” dhe të rrezikshëm
për pushtetin. Ndërkohë, Ali Aliu i mbetej besnik vetvetes.
Gjatë jetës së vet ai kishte shtruar shumë pyetje, të cilave
nuk u ishte përgjigjur askush. Por për fat të tij, nuk i ka
lënë pas vetes të papërgjigjura pyetjet që i janë shtruar
atij. Andaj ai lirshëm shëtit brigjeve të Vardarit. Ballëlart
shikon nga mali që qëndron si rojtar i Shkupit, drejt
Vodnos ku tani ngrihet një kryq gjigant dhe të lë përshtypje
thuajse është vënë mbi ndonjë varr masiv. Ku ta dish,
ndoshta ai kryq dëshmon se në këto hapësira, ende nuk
ka përfunduar beteja e dikurshme kundër atyre me
përkatësi myslimane dhe kundër simboleve që
ortodoksëve ua rikujtojnë këtë fe. E ai kryq u ndërtua në
KËSHTU ECËN NJERIU 47
48. kohën kur Maqedoninë e qeverisnin VMRO-DPMNE-ja
dhe PDSH-ja. Ndërtimin e këtij kryqi e ndihmoi
financiarisht qeveria e atëhershme, duke përdorur edhe
taksat që paguanin myslimanët. Edhe atë me pëlqimin e
qeveritarëve shqiptarë të PDSH-së, me pëlqimin e
kryesuesve të kësaj partie, të cilët në vitin 2006 e
bojkotojnë “ardhjen” e përmendores së Skënderbeut në
Shkup me mospjesëmarrjen e vet në manifestimin
madhështor mbarëshqiptar.
Aliu i sotëm që shëtit buzë Vardarit, nuk është më ai
aktivisti i dikurshëm studentor, as gazetari i gazetës “Flaka
e vëllazërimit”, por udhëtari që palodhshëm është ngjitur
lartësive jetësore, ai që ka ecur nëpër jetë duke e ditur se
vitet e jetës rrjedhin njësoj si ujërat e Vardarit. Pa mundur
kurrë të kalojnë dy herë mbi të njëjtin gur, pa mundur
për së dyti herë të përplasen mbi bregun ku njëherë kanë
kaluar. Ato vite jete të Aliut mbetur diku thellë në të
kaluarën, herë-herë rikthehen zhurmshëm e derdhen
nëpër shtratin e kujtimeve. E kujtimeve nuk mund t’ua
rregullosh shtratin ashtu si kanë bërë me atë të Vardarit të
sotëm, nga shëtisin të rinj dhe të moshuar, biçikletistë
dhe këmbësorë, të vetmuarit dhe ata që s’kanë nevojë për
bezdisjen e të tjerëve. Nuk është e mundur që shtratin ku
rrjedhin kujtimet ta shtrosh me pllaka, por vetëm me
ngjarjet që kanë ndodhur. Dhe ai shtrat nuk i ndan pjesët
e jetës në lagje, siç ndodh me Vardarin që ndan Shkupin
në dy pjesë: në pjesën shqiptare dhe atë të etnitetit
maqedonas. Lumit të kujtimeve nuk i nevojiten as ura, si
ato mbi Vardarin, të cilat kanë gjithnjë e më pak kalimtarë.
Pa kalimtarë ka mbetur edhe Ura e Gurit, simbol i
kryeqendrës së Maqedonisë, fotografinë e të cilës e gjeni
në të gjitha panoramat e qytetit, dhe në të gjitha kujtimet
48 KIM MEHMETI
49. e atyre që kanë vizituar atë. Pas konfliktit të vitit 2001,
kur shqiptarët e Maqedonisë morën armët në duar që të
realizojnë atë për çka një dekadë të tërë i gënjyen partitë e
tyre, Ura e Gurit ka mbetur edhe pa lypsarët e vegjël romë,
të cilët dikur kërkonin lëmoshë në shqip e maqedonisht.
Pas këtij konflikti ata duhej të përcaktohen: vallë duan
lëmoshën shqiptare apo atë të etnitetit maqedonas?! Në
bazë të këtij vendimi, të shtegtojnë nga ana veriore apo
ajo jugore e Vardarit. Dhe të ëndërrojnë se një ditë urave
të Vardarit do t’u kthehen kalimtarët nga ana e Shkupit të
Vjetër për të kaluar në pjesën maqedonase të kryeqendrës
së Maqedonisë, dhe anasjelltas. E derisa të jetësohet kjo
ëndërr e tyre, edhe Maqedonia do të jetë ëndërr e mbetur
pezull mbi kufirin që e ndan “të kaluarën e errët” të
njëmendësisë së deridjeshme komuniste, me
“demokracinë e sotme të ndritshme”, e cila filloi me
pyllëzimin e shtetit me kryqe. Më të madhin e ngritën
mbi Vodno, kryq që natën shfaqet rreptë i ndriçuar, me
qindra llamba elektrike. Mbase që, të gjithëve që ngrenë
kokën për nga Vodnoja, t’u bëjë me dije se Maqedonia
edhe më tej mbetet një truall ku gërshetohen shumë
ëndrra etnike, e ku dominojnë ato dy kolektivitete më të
mëdha në numër: e maqedonasve etnikë dhe e
shqiptarëve. Dhe si e tillë, sajesa shtetërore e nacional-romantikëve
të vonuar, Maqedonia, herë të bëhet e afërt,
herë e largët, njëlloj sikur sheh një pikturë mbi të cilën
janë gërshetuar imazhe që mbulojnë njëra-tjetrën.
Gërshetimi i ëndrrave etnike për ardhmërinë e
Maqedonisë, më i dukshëm u bë pas vitit të konfliktit
ushtarak. Te shqiptarët u kthye ndjenja e atij që ka marrë
fatin e vet në duar. Te maqedonasit u shfaq ndjenja e të
lënduarit, ajo e zotërisë së trembur që ka mbajtur në
KËSHTU ECËN NJERIU 49
50. pronësi edhe atë që nuk i takon. Atij i është kanosur me
forcë ai i cili deri dje nuk ka patur zgjidhje tjetër përpos të
nënshtrohet e të heshtë. Këto dy ndjenja të dëmshme për
një shtet multietnik, do të jenë shenja njohëse e viteve
pas Marrëveshjes së Ohrit.
Kohërat e pasluftës u ngjajnë atyre pas përmbytjeve të
mëdha, kur avullohet uji, por mbetet balta ngjitëse, nëpër
të cilën është e vështirë të ecësh. Paslufta u ngjan
pasvërshimeve edhe nga fakti se rrëzohen gjithë urat dhe
duhet kohë e përpjekje që të ripërtërihet komunikimi i
mëparshëm. Pas vitit 2001, Maqedonia u gjet e zhytur
pikërisht në baltën e këtyre postkonflikteve, në lloçin e
mosbesimit ndëretnik, në lymin e ndasive etnike e partiake
të të gjitha sferave të jetesës, përfshirë edhe ato ku politikës
së ditës i është ndaluar hyrja, si kultura, arsimi,
shëndetësia... Në Maqedoni, pas Marrëveshjes së Ohrit,
u përhap duhma e padurueshme e një shoqërie ku çdo
gjë ishte e zhvendosur nga binarët e normales, ku
kalbeshin normat minimale të moralit shoqëror, ku ishte
varrosur vetëdija se aty ku shteti është projekt i parcializuar
partiak dhe etnik, ai mbetet përgjithmonë si mozaik i
shëmtuar, i pakompletuar me të gjithë katrorët dhe
nuancat që e përbëjnë atë.
Maqedonia e viteve të para të shekullit njëzet e një, u
përball me rrezikun të shpërbëhet, sepse shqiptarët më
në fund e kuptuan se çdo pushtet njeh vetëm forcën, se
edhe partitë e tyre, të joshura nga grazhdi i shtetit, shpejt
harrojnë premtimet e dhëna. Në vitin 2001, të rinjtë e
armatosur shqiptarë u përplasën me institucionet
shtetërore, morën pushkët në duar dhe dolën maleve të
Maqedonisë, prej nga dërguan betimin se ishin të gatshëm
të flijonin rininë e vet, për të mos duruar më manipulimet
50 KIM MEHMETI
51. politike. Këtë porosi ua përcollën edhe partive shqiptare,
që deri atë vit bashkëqeverisnin me ato të etnisë
maqedonase duke harruar premtimet e dhëna ditën e parë
që uleshin nëpër kabinetet ministrore.
Konfliktin e 2001-shit, Ali Aliu do ta përjetojë si ai që
ruan në vetvete thirrjet e shumë gjeneratave. Në krismat
që u dëgjuan në fshatin Tanush, në afërsi të Shkupit, ai
njohu revoltën shekullore të shqiptarëve të këtushëm, të
cilët ndoshta së pari herë në historinë e tyre, bënin diçka
për vete pa qenë të nxitur nga kushdo qoftë i jashtëm. Për
fat të Maqedonisë, dhe të gjithëve atyre që jetonin në këtë
shtet, ky konflikt nuk zgjati shumë dhe përfundoi me
Marrëveshjen e Ohrit. Por, edhe shumë vite pas vitit 2001,
Maqedonia do të jetojë mes orvatjeve të qarqeve politike
të etnitetit maqedonas, që donin çdo gjë ta kthenin aty ku
ishte para konfliktit të vitit 2001, dhe atyre që e dinin se
ky shtet nuk mund të jetë vetëm si dëshirë e etnisë
maqedonase. Këtë konflikt disa do ta vlerësojnë si gabim,
të tjerët si e vetmja gjë që u mbeti shqiptarëve ta bëjnë
për të realizuar atë që ëndërronin. Mbase asnjë shqiptar i
Maqedonisë nuk habitej nga qëndrimi i tillë i elitave të
etnitetit maqedonas ndaj luftës së 2001-shit dhe
pjesëtarëve të UÇK-së, por të gjithë u habitën kur këtyre
qëndrimeve iu bashkëngjitën edhe krerët e PDSH-së, të
cilët gjatë zgjedhjeve parlamentare të 2006-ës, thuajse i
barazuan qëndrimet e veta me ato të bllokut ekstrem
maqedonas: udhëheqësit e UÇK-së i quajtën “vrasës të
egër”, duke e kompletuar këtë pohim me thëniet se ata
vetë kishin dhënë para të majme “për ta çliruar kalanë e
Tetovës nga ushtarët e UÇK-së”.
Të tilla janë kohërat e pasluftës, përplot rrëmujë, të
gjithë vrapojnë të kumtojnë diçka, të gjithë duan të
KËSHTU ECËN NJERIU 51
52. tregohen personazhe të rëndësishëm në ngjarjet
vendimtare, të zhvlerësojnë kundërshtarin e
mbivlerësojnë vetveten, shtyhen mes veti që t’i kapë
objektivi i historisë, ku mbetet i shënuar portreti grupor i
fituesve. Ali Aliu ishte dhe mbeti nga ata të rrallët që kurrë
nuk i ka përdorur bërrylat. Edhe sot, kur i rikujton këto
ngjarje, ai nuk i referohet vetëm kujtesës, por edhe fletëve
të ditarit të vet. “Duke u sjellë rrotull televizorit, m’u
kujtua poezia e Agim Spahiut: “Ku të shkoj në
nëntëmbëdhjetë”, shkruan Ali Aliu në ditarin e tij të ditës
23 mars 2001, duke bërë aluzion në lajmet qendrore
përplot me ofendime ndaj shqiptarëve. Ditari i tij në të
vërtetë është një nga gjurmët e shumta që mund t’u
ndihmojë shkruesve të historisë, një nga burimet e shumta
që mbushin lumin e të vërtetave për një popull e një
hapësirë. Si të tilla, kujtimet e tij ofrojnë shumëçka për
ata që në të ardhmen do të merren me historinë më të re
të Ballkanit dhe Maqedonisë. Veçanërisht për historianët
që do të shkruajnë historinë e gjithë trojeve shqiptare.
Në shënimet e Ali Aliut, pasqyrohet edhe një Maqedoni
e çuditshme, shtet të cilin maqedonasit etnikë thuajse e
duan vetëm “për inat të shqiptarëve”, kurse këta të fundit
“nuk e japin” vetëm që të “plasin maqedonasit”.
Maqedonia e viteve të paskonfliktit të 2001-shit,
dëshmon se në Ballkan mund të ekzistojnë edhe shtete të
ngritur mbi themelet e diletantizmit politik, që bosht
kurrizor kanë pseudointelektualizmin, dhe forcë
mbrojtëse aviacionin ushtarak me pilotë të huazuar nga
Ukraina. Në këtë sajesë të çuditshme shtetërore, ku
shumica e banorëve janë të sëmurë kronikë nga
mbamendja e shkurtër, nuk duhej pritur asgjë më shumë,
sesa atë që ndodhi: nga një “luftë e vogël”, siç ishte ajo e
52 KIM MEHMETI
53. 2001-shit, të lindë një histori e dyfishtë dhe “madhore”:
historia që do të kremtojnë maqedonasit etnikë, që me
shpenzime të shtetit u ngrejnë përmendore “mbrojtësve”
të tyre (lexo: policëve dhe ushtarëve) dhe historia e
shqiptarëve, të cilët me çifteli private përmes këngëve i
madhërojnë “çlirimtarët” e tyre (lexo: pjesëtarët e UÇK-së).
Edhe gjatë viteve të ardhshme, 2001-in do ta përcjellin
dy të vërteta diametralisht të kundërta. Kështu që kapitujt
e “lavdishëm” të historisë bashkëkohore të Maqedonisë,
kanë dy botime që nuk përputhen me asgjë: atë në gjuhën
shqipe ku lavdërohet UÇK-ja, dhe atë në gjuhën
maqedonase ku lavdërohet trimëria e maqedonasve etnikë.
Diku në mes këtyre të vërtetave, mbetet pezull dhembja e
atyre që humbën familjarët, pasiguria për të nesërmen,
kriminalizohet shteti me stazhin më të shkurtër të
shtetformësisë në Ballkan, por me ambicien afatgjatë të
mbetet në hartën e këtij gadishulli. Pra, shtet ku ekzistojnë
dy botë dominante paralele: e shqiptarëve etnikë dhe e
maqedonasve etnikë. Shtet ku gëlltitet sasi e madhe e
politikës ditore dhe ku partizohen edhe çerdhet e fëmijëve,
shkollat, spitalet..., e lëre më Akademia Maqedonase e
Shkencave dhe Arteve, e cila pas 2001-shit, filloi të kërkojë
dy-tre akademikë shqiptarë, që ngutazi të korrigjonte atë
që nuk ishte bërë gjatë pesë dekadave të kaluara: vlera më e
rëndësishme që hapte dyert e këtij institucioni, u shfaq
thjesht përkatësia etnike dhe partiake! Kjo nismë e re
“demokratike” u mundësoi akademikëve të etnitetit
maqedonas të shihnin se shqiptarët e Maqedonisë kishin
dy akademikë të tyre, anëtarë të Akademisë së Shkencave
dhe Arteve të Kosovës: Ali Aliun dhe Eqrem Bashën. Mbase
duke u ndier ngushtë nga kjo e vërtetë, në vitin 2005,
ASHAM do ta pranojë Ali Aliun si anëtar të saj të jashtëm.
KËSHTU ECËN NJERIU 53
