1. TETOVA - KRYEQENDRA E ILUZIONEVE
Me shumëçka, Tetova i ngjan lumit të vrullshëm të kohës që jetojmë, mbi syprinën e të cilit
thyhet realiteti i shoqërisë së shqiptarëve të Maqedonisë. Por, kjo fare nuk do të thotë se
banorët e kësaj hapësire nuk kanë tiparet e veta dalluese që portretin e tyre e bëjnë të
dallueshëm nga ai i shqiptarëve të krahinave tjera.
Sot shumëkush pyet si ndodhi që kërkesa e shqiptarëve për një universitet të
përfundojë me dy institucione të larta arsimore
Asnjë vendbanim tjetër si Tetova nuk e shpalosë realitetin e sotëm të shoqërisë së
shqiptarëve të Maqedonisë. Atë realitet, i cili qëndron pezull mes të mundshmes dhe të
dëshiruarës, në mes të humbjeve nga e kaluar që nuk mund të kompensohen me asgjë dhe
të sotmes që i ngjanë udhëkryqit me semaforë të prishur. Realitet të cilin sa e kumtojnë të
rinjtë e ndodhur përpara ardhmërisë që i ngjanë kopshtit me ëndrra të venitura, po aq edhe
gjeneratat e vjetra me hovë të thyer përgjysmë, me njërën këmbë në ideologjinë socialiste,
e me tjetrën në çmendurinë e sotme demokratike.
Askund si në Tetovë nuk mundë të lexohen porositë domethënëse të rinisë shqiptare në
Maqedoni, e që vijnë të shkruara sa nga shikimi i syve lozonjarë të ndonjë vashe të mbuluar
me shami, po aq edhe nga buzagazi lazdran i ndonjë goce mem barkun cullak dhe dy të
tretat e gjinjve të zbuluar. Tetova është vendbanim që ka domethënien e letërnjoftimit
gruporë të shqiptarëve të Maqedonisë, jo vetëm pse ka dy universitete e më shumë “shtëpi
publike” sesa biblioteka, por edhe shkaku se këtu është më e dukshme beteja dhe lufta
kundër akulturimit dhe mbrojtjes së identitetin vetjak të kësaj pjese të tërësisë së popullit
shqiptarë. Luftë që mbanë vulën e hutesës se si të dilet nga spiralja e kafeneve të
panumërta nga ushton “turbo-folku” turko-serb dhe si të plotësohen nevoja për objekte
kulturore dhe sportive, ku do harxhonin kohën të rinjtë që ia mësyjnë Tetovës si haxhinj të
devotshëm që duan t’i përkulen altarit të diturisë.
Më qartë se cilido vendbanim tjetër, Tetova do ua rrëfejë të vërtetën se shoqëria shqiptare
në Maqedoni bie në gjumë duke e dëgjuar tik-takun e orës “provinciale” dhe zgjohet nga
gjumi me cingërimën e orës së iluzioneve se është bërë “metropol” e rëndësishme
mbarëshqiptare. Tetova ka objekte me nam dhe nishan, si për shembull Xhaminë e Larme,
Teqenë e bukur, Kalanë, Kodrën e diellit me hotele dhe hapësira për skijim..., por që të
shënojë drejtë kalendarin e shoqërisë së shqiptarëve të Maqedonisë, objekt i saj më i njohur
i sotëm është kafeneja “Dora”, të cilën kryesuesit e PDSH-së qëmoti e kanë promovuar si
seli alternative të kësaj partie. E që shpjegon se shqiptarët e Maqedonisë - mbase si edhe të
gjithë bashkëkombësit e tyre - ndodhë të mos e dinë në ç’lagje janë bibliotekat dhe
shkollat, por kurrsesi nuk mund t’u ndodh të mos e dinë adresën e saktë të Tempujve
partiakë, ku bëhet bekimi politik i të vlefshmes dhe anatemohet e pavlefshmja. Andaj, në

2. Tetovë më lehtë mundë ta gjesh selinë e partisë së Ali Ahmetit, sesa dekanatin e
Universitetit të Tetovës. Mbase edhe shkaku se ai që i dinë adresat e selive partiake, nuk ka
pse të interesohet për vendndodhjen e institucioneve arsimore, sepse “certifikata” partiake
është çelës që sot t’i hapë dyert e punësimit edhe aty ku asgjë nuk të vlen as doktoratura
shkencore.
Me shumëçka, Tetova i ngjan lumit të vrullshëm të kohës që
jetojmë, mbi syprinën e të cilit thyhet realiteti i shoqërisë së
shqiptarëve të Maqedonisë. Por, kjo fare nuk do të thotë se
banorët e kësaj hapësire nuk kanë tiparet e veta dalluese që
portretin e tyre e bëjnë të dallueshëm nga ai i shqiptarëve të
krahinave tjera. Edhe sikur mos kishin tipare dalluese, ato do
ua trillonin të tjerët, ashtu siç ndodh çdokundë në këtë
Ballkan ku popujt jetojnë në mjegullën e sajesave të trilluara
dhe realitetit që i rrethon. Njeriu mundet tetovarëve t’ua
mohojë shumë aftësi, apo edhe t’ua shtojë tiparet që nuk i
kanë, por assesi nuk mundet të mos e pranojë se janë
tregtarë të lindur, të cilët sikur t’i lësh edhe në mes të
shkretëtirës, ata të nesërmen do hapin dyqane ku të gjithëve
do u shesin rërë. Bile edhe duke i bindur blerësit se rëra në thasët e tyre, ka diçka që nuk e
posedon ajo të cilën e ka dhënë Zoti. Si të tillë, ata ishin tregtarët më të njohur në
Jugosllavinë e dikurshme. Dhe i gjeje në të gjitha tregjet, duke filluar nga Sllovenia e deri
në qytetet më jugorë të kësaj federate të dikurshme.
Pa dyshim se banorët e Pollogut, janë ndër të parët që çelën dyert e rënda të kurbetit. Ata
ia mësynë botës për të siguruar ekzistencën qysh në vitet kur për shqiptarët nga kjo anë e
kufirit, preferohej vetëm punësimi si druprerësit sezonal. Si rrallëkush tjetër nga këto
hapësira, tetovarët e dinë se përpos me djersë, monedhat e shteteve perëndimore duhet
lagur edhe me lotët e përmallimi për familjarët e lënë në vendlindje. Si askush tjetër, ata e
njohin shijen e dhëndërisë së ngutshme, e cila ende pa u ngrohur mirë në shtratin
bashkëshortorë, duhet t’i bëjë gati valixhet e kurbetit dhe me djersë dhe lot të sigurojë
mbijetesën e familjes. Si shumë pakë të tjera, gratë tetovare e kanë gëlltitur helmin e
takim-ndarjeve dhe e njohin kuptimin e jetesës që mbetet të qëndrojë vetëm mbi boshtin
se ke pranë pjellën, e cila rritet duke parë fotografinë e varur në mur nga i shikon babai që
ndodhet diku larg në kurbet.
Mbase edhe nuk ishte e rastit që ata, të cilët kishin kaluar edhe nën “gurin e mullirit”, të
parët të lexonin kalendarin e kohës së re të kapitalizmit. Dhe ndër të parët themeluan
partinë shqiptare. U bënë gati për sistemin shumëpartiak qysh në ditët kur hapësirave të
këtushme ende u vinte erë socializmi, në kohë kur shqiptarët tjerë ende mbanin njërën
këmbë në rrugën ideologjike e tjetrën në bulevardet joshëse të demokracisë. Pra, tetovarët
të parët themeluan Partinë për Prosperitet Demokratikë me kryetarin shqiptar dhe
sekretarin e Përgjithshëm të etnitetit maqedonas. Ashtu siç munden vetëm ata që nuk
lejojnë asgjë t’i befasojë, që qëndrojnë me një këmbë “këtu” e me tjetrën të gatshme të
lëshohet aty ku do ta kërkojë nevoja. Ashtu siç munden dhe dinë vetëm ata, të cilët përvoja
jetësore i ka mësuar se si të mbijetosh edhe në ditë kur nuk është e qartë se ç’përmbajtje
do ketë e nesërmja.
Dhe shumë shpjet gjërat morën rrjedhën, e cila tani lehtë mundë të shpjegohet: brenda më
shumë se një dekadë, Tetova u bë kryeqendër e iluzioneve të shqiptarëve të Maqedonisë. U
bë kryeqendër ku lindnin dhe rriteshin ambiciet kolektive të shqiptarëve të këtushëm, u bë
djep ku bënin gjumë të gjithë ambiciet e joshura nga rendi i ri shoqëror. Kështu që, ata që

3. kishin ambicie politike, duhesh të drejtohen kah “meka” e pashmangshme, ku ndaheshin
“certifikatat” e atdhetarisë - Tetovës. Pra, Tetova me dekada e heshtur dhe me rininë e
shpërndarë nëpër tërë rruzullin tokësorë, përnjëherë u bë zhurmëmadhe. Zhurma e sajë i
zgjoi edhe shqiptarët tjerë të Maqedonisë, veçanërisht ata të Shkupit, të cilët edhe sot
përsërisin atë që e kanë menduar gjithmonë për bashkëkombësit e tyre tetovarë: atë që ka
pjellë Tetova, duhet ta rritë Shkupi. Ndoshta këtë e thonë nga që ua kanë zili tetovarëve,
apo shkaku se edhe sot e kësaj dite ata jetojnë me bindjen se Tetova prodhon shqiptari, por
shkupjanët duhet të “shqiptarojnë”.
Historia e Tetovës është e shkruar mbarë e mbrapsht, varësisht nga shkruesi i sajë dhe nga
prirjet që ka pasur. Por, sido që ta përpilosh atë, nuk mund të mos e theksosh se nga
fushata socialiste kundër “irredentizmit dhe nacionalizmit shqiptarë” e viteve të tetëdhjeta,
më së shumti pësoi pjesa e arsimuar e popullatës tetovare. Shumica e të “distancuarve” të
atëhershëm (të përjashtuarve nga puna), nuk u gjunjëzuan, nuk pësuan si ata të cilëve
posa ua ngatërron hapin, e humbin dëshirën për udhëtimit të mëtejmë.
Me çka edhe njëherë dëshmuan thënien se çdo e keqe që nuk të gjunjëzon aq sa të mos
mund të ngrihesh sërish në këmbë, ta sjell një të mirë. Thënie që vlen vetëm për ata që nuk
dorëzohen, që e kanë kuptuar se jeta nuk është vrapim i ngutshëm nëpër livadhe të
lulëzuara, por ecje e lodhshme drejt lartësive nga shpesh edhe mund te rrokullisesh. Kështu
që tetovarët qysh në vitet e socializmit, bënin “trajnime” kapitaliste, duke marr në duar
thuajse gjithë tregjet e perimeve të ish-Jugosllavisë. Kuptohet edhe duke qenë pronarë në
ëmbëltoret më të njohura në bregdetin e Adriatikut. Dhe ndërkohë, ndërtonin pallate të
bukura familjare në vendlindje, ndërtonin shtëpi, të cilat ua vrisnin sytë komisarëve
komunistë, që shpresonin se me “diferencimin” ideologjik e kishin asgjësuar pjesën e
shkolluar të shqiptarëve të këtushëm.
Nuk ka dyshim se kohën e re demokratike, tetovarët e pritën më të gatshëm se cilido
mjedis tjetër i shqiptarëve të Maqedonisë. Ata demokracinë e pritën me dyqane dhe
ëmbëltore të vogla, por me përvojë të madhe se ç’do të thotë të mbështetesh vetëm mbi
djersën e derdhur. Dhe jo rastësisht, ata ndër të parët realizuan “bashkimin”
mbarëshqiptarë, duke e çuar groshën tetovare në Tiranë posa atje ra përmendorja e Enver
Hoxhës. Shqiptarëve të mëmëdheut, ata ua ofruan edhe shijen e akullores, e cila i lagte
buzët e fëmijëve të atjeshëm, por i thante xhepat e cektë të prindërve të tyre të varfër.
Tetovarët ndër të parët e kuptuan se e përkthyer në gjuhën praktike, koha e “tranzicionit”
ka domethënien e viteve kur politikanëve të sotëm u mundësohet të bëhen kapitalistë të së
nesërmes. Pra, ata ndër të parët e kuptuan se ai i cili do arrijë të sotmen ta jetojë si
politikan, e ka të siguruar të nesërmen si kapitalist i pasur.
Dhe përderisa shqiptarët tjerë të Maqedonisë pyesnin se çka ndodh në Tetovën dhe prisnin
nga andej t’u arrinin projektet për të ardhmen e tyre, pra përderisa shqiptarët tjerë të kësaj
anë ishin të hutuar nga atdhetari-tregtia e politikanëve tetovarë, rrëzë malit të Sharrit u
themeluan edhe shumë parti tjera politike. Parti të cilat ngutshëm e kishin kuptuar veprimin
më të frytshëm politik: të shesësh atdhetari në Tetovë, e tatimin e shqiptarisë ta mbledhësh
në institucionet shtetërore të Shkupit. Dhe lidershipët shqiptarë nga Tetova e shpërndanë
ëndrrën e tyre metropolitane për Tetovën me peshë mbarëkombëtare, e cila ishte rritur në
djepin e ngrohtë të provincializmit dhe lokalizmit.
Pra, elitat partiake nga Tetova bënë atë që nuk e priste askush: hoqën dorë nga Shkupi si
qendër shekullore e shqiptarisë dhe e shpallën Tetovën si pikë të rëndësishme të
trekëndëshit të qendrave kulturore dhe administrative shqiptare.

4. Dhe ashtu ata realizuan deri në përpikmëri konceptin sllav që Shkupit t’i zhvishen “tirqit”
dhe “plisi” i bardhë shqiptarë dhe, shenjë njohëse e tij të mbetet vetëm kryqi mbi malin
Vodno dhe alfabeti cirilik. Sot shumëkush pyet si ndodhi që kërkesa e shqiptarëve për një
universitet të përfundojë me dy institucione të larta arsimore. Dhe të dy universitetet të
ndodhen në Tetovë. Shumëkush pyet edhe pse partitë shqiptare më mirë ndjehen kurë i
kanë selitë alternative nëpër kafenetë e Tetovës, sesa në kryeqendrën administrative të
Maqedonisë, në Shkup.
Ata që shtrojnë këto pyetje, vetëm dëshmojnë se nuk e kanë dëgjuar barsoletën për
drejtuesin e një ndërmarrjeje ndërtimore nga Tetova, i cili ka konkurruar për ndërtimin e
një tuneli në një shtet perëndimor, e i cili ka ofruar çmim më të lartë se gjithë të tjerët. Kur
e kanë pyetur për çmimin, ai u ka dhënë përgjigje të shkurtër, por domethënëse; me atë
çmim do fitoni dy tunele! Tetovari i kësaj barsolete nuk e ka pasur vështirë të shpjegojë si
dhe pse: punëtorët e tij shqiptarë, që do fillojnë gërryerjen e tunelit nga anët e kundërta të
malit, do e shpojnë malin pa u takuar në mes të kodrinës. Ashtu si nuk u takuan askund
inatet e partive që kishin për obligim të realizonin kërkesën e shqiptarëve për një universitet
dhe themeluan atë privatin të Evropës Juglindore me emrin alternativ “Universiteti i PDSH-
së” dhe Universitetin shtetërorë të Tetovës, të cilin shqiptarët e këtushëm e përjetojnë si
pronë të partisë së Ali Ahmetit.
Ky emërtim alternativ i dy universiteteve të shqiptarëve me seli në Tetovë edhe mund të
jetë i nxitur nga qëllimkëqijtë, por emërtimi i këtillë është domethënës për ta kuptuar
realitetin e shqiptarëve të Maqedonisë. Për të kuptuar drejtë përditshmërinë e kësaj pjese të
popullit shqiptarë, e cila ende është e zhytur në baltën ngjitëse të politikës së ditës, se edhe
veprimtaritë mbi dyert e të cilave duhet të qëndrojë mbishkrimin: “Është e ndaluar hyrja
për partitë politike!”, janë në kthetrat e qarqeve të ngushta partiake. Realiteti i këtillë
ndikon që as zhurma studentore të mos arrijë ta heshtë pëshpëritjet se në dy universitetet
e Tetovës ligjërojnë shumë aktivistë të dikurshëm partiak të cilët u bënë “instantë” doktorë
shkencash në Qafë të Thanës, apo në vendkalimin kufitarë bullgaro-maqedonas. Pra, ky
realitet mundëson që as zhurma e shkaktuar nga grindjen ndërpartiake, të mos arrijë të
heshtë të vërtetën se askund si në Tetovë nuk mund të shihni realitetin e plotë të shoqërisë
së shqiptarëve të Maqedonisë.
Shoqëri e cila mbase luhaten në kolovajzën ku nuk ka vend për urtësinë se nga këpucët e
ngushta vuan deri sa ato të hapen, ndërsa nga iluzionet e kota vuan tërë jetën.