In this real situation sanitation management in india.

1. [Rural Infrastructure]
[Sanitation management]

2. પ્રસ્તાવના
• આપણે બધા જાણીએ છીએ કે અત્યારે પ્રદુષણ ના કારણે સમગ્ર વાતાવરણ,આ ધરતી અને તેના
ઉપર નભતી તમામ જીવ સૃષ્ટિ જોખમમાાં મુકાય છે માનવીની ગતતતવતધથી રોજ બરોજના
ઉપયોગ માાં લેવાતી ચીજ વસ્તુઓ માાંથી નીકળતી બબન ઉપયોગી ચીજો નો કચરો
જમીન,હવા,પાણી ને પ્રદુતષત કરે છે પરરણામે આપણુાં પોતાનુાં સ્વાસ્્ય જોખમમાાં મુકાય છે
• માનવ દ્વારા પણ પૃ્વી પર પ્રદુષણ થતુાં જોવા મળે છે.ખુલ્લામાાં માનવ મળત્યાગ ની પ્રરિયા
માિે જાય છે અને ઘરઆંગણા માાંથી જે ઘન કચરો નીકળે છે તેના શેરીઓમાજ ઉકરડાઓ બનાવે
છે તેમજ ઘર વપરાશ નુાં ગાંદુ પાણી પણ જમીન પર છોડી દેવામાાં આવે છે તેના કારણે સ્વસ્છતા
જળવાતી નથી અને પ્રદુષણ નુાં પ્રમાણ વધવાથી અનેક નવા નવા રોગો ઉત્પન થતા જોવા મળે
છે

3. પ્રદુષણ એટલે શુ ?
પ્રદુષણ એિલે પાણી અને હવામાાં
માનવીય પ્રવૃતિઓ ને લીધે બબન જરૂરી
ઘિકો દાખલથાય છે જેના પરરણામે તેની
ઉપયોગીતા ઘિે છે
“80% બીમારીઓ દુતષત પાણી અને
સ્વસ્છતા ના અભાવેથતી ગાંદકી ના કારણે
થાય છે માિે આપની આસપાસ નુાં
વાતાવરણ પ્રદુષણ રરહત અને સ્વસ્છ રહે
તે જરૂરી છે”

4. દરેક માનવીની એક દદવસની જરૂદરયાત
• શ્વાસોશ્વાસ ની રિયા = 22000 વખત
• હવા = 16 Kg
• પાણી = 2 Kg
• ખોરાક = 500 G
• “જીવનનુાં અસ્સ્તત્વ િકાવી રાખવા માિે હવા પાણી ખોરાક અંતયન્ત આવશ્યક છે”
• હવા તવના....૩ તમનીિથી વધારે જીવવુાં અશક્ય છે.
• પાણી તવના...૩ રદવસથી વાધારે જીવવુાં અશક્ય છે.
• ખોરાક તવના..૩ અઠવારડયાથી વધારે જીવવુાં અશક્ય છે.

5. સ્વસ્છતાના સાત સોપાન
સ્વસ્છતા ની
સાત
સોપાન
પીવાના
પાણીની
જાળવણી
ગંદા પાણી
નો નનકાલ
કચરો અને
છાણ
વાસીદાનો
નનકાલ
માનવ
મળમૂત્રનો
નનકાલ
વ્યક્તતગત
ચોખ્ખાઈ
ઘરની
ચોખ્ખાઈ
ગ્રામસફાઈ

6. કચરો એટલે શુ ?
માનવીની ગતતતવતધથી રોજબરોજના
ઉપયોગમાાં લેવાતી તમામ ચીજ
વસ્તુઓમાાંથી નીકળતી બબન ઉપયોગી
ચીજો અને ઉત્પાદકીય પ્રવૃતત માાંથી
નીકળતો બબન ઉપયોગી કચરો અથવા
નક્કામી રદી ઉપયોગમાાં ન લઇ શકાય
તેવી અને યોગ્ય તનકાલ કરવાની ચીજ
વસ્તુઓને કચરો કહેવાય છે

7. કચરો એક ગંભીર સમસ્યા છે
• કચરો જમીન પાણી અને હવાને પ્રદુતષત કરે છે જેથી પૃ્વી ઉપર નભતી તમામ જીવ સૃષ્ટિ જોખમમાાં મુકાય છે.
• ભીનો કચરો સડે છે,કોહવાય છે અને માખીઓનુાં ઉત્પાદન સ્થાન બની જાય છે.
• વપરાયેલુાં ગાંદુ પાણી પયાાવરણ ને પ્રદુતષત કરે છે.પ્રવાહી કચરામાાં ખાબોચીયા મચ્છરો ના ઉત્પતી સ્થાન બની
જાય છે.
• પશુઓના છાણ ધનુરવા જેવા રોગ માિે જવાબદાર બની રહે છે.
• મરેલા જાનવરોના કારણે માનવ જગતમાાં ‘એન્થેક્સ’ રોગ ફેલાય શકે છે.
• અતવઘિનકારી પ્લાષ્સ્િક પયાાવરણ માિે હાનીકારક નીવડે છે.
• કચરામાાં જવ્લનશીલ પદાથા હોય તો આગ લાગવાની દહેશત લાગે છે.
• “ઘન કચરાની માથાદીઠ દૈતનક ઉત્પતત 200 થી 600 ગ્રામ છે.જેનો યોગ્ય તનકાલ ન થાય તો ‘કચરો’ આપણા માિે
હાનીકારક બની શકે છે”.

8. 0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
23.43%
14.69%
5.70% 4.87%
4.17%
3.61%
2.31% 2.33% 1.75% 1.57% 1.57%
ચીન
અમેરરકા
ભારત
રતશયા
બ્રાજીલ
જાપાન
ઇન્ડોનેતશયા
જમાની
કોરરયા
કેનેડા
ઈરાન
http://unnati.org/vichar.html

9. 2
3
6
7
11
12
15
0
2
4
6
8
10
12
14
16
તવશ્વમાાં સૌથી વધુ 15 પ્રદુતષત શહેરોમાાં ભારતના 7 શહેરો
ગ્વાબલયર
અલ્હાબાદ
પિના
રાયપુર
રદલ્હી
લુતધયાના
કાનપુર
િમ

10. 20
23
30
5
47
72
20
70
40
69 67
40
77
94
50
98
0
20
40
60
80
100
120
1990
2015
ભારત તથા અન્ય દેશોમાં કેટલા % સ્વચ્છતાની સુનવધા પપલ્ધ છે.
www.Census report.com

11. કચરાના પ્રકાર
કચરાના પ્રકાર
ઘન
સુકો ભીનો
પ્રવાહી

12. કચરાના પ્રકાર
સુકો કચરો ભીનો કચરો પ્રવાહી કચરો

13. કચરો ક્ાં ક્ાં પેદા થાય છે ?
• ઘર અને રહેણાાંક માાંથી ઘરેલુાં કચરો
• ઢોર ઢાાંખર અને ખેતીવાડી ની પ્રવૃતિથી નીપજતો કચરો.
• કુિીર ગૃહઉદ્યોગ અને કારખાનાઓ માાંથી નીપજતો કચરો.
• ઈમારતો મકાનો અને માગોના બાાંધકામ તેમજ સમારકામ માાંથી નીપજતો કચરો.
• હોિલ,ધાબા,લોજ તેમજ સામુરહક ભોજન સમારાંભના રસોડામાાંથી નીપજતો કચરો.
• હાિ,માકેિ,સાવાજતનક સ્થળો,જાહેર રસ્તાઓનો કચરો.
• કુદરતી પરિયાને પરરણામે નીપજતા ખરેલાપાન,વુક્ષ,વનસ્પતત જન્ય કચરો.
• ખુલ્લામાાં થતો માનવ મળમૂત્ર તનકાલ નો કચરો.
• મરેલા પશુ પક્ષીઓ પ્રાણીઓ તેમજ કતલખાના માાંથી નીપજતો કચરો.

14. કચરાની નવશેષતા
• કેિલોક સુકો કચરો તવઘરિત થઇ જમીનમાાં ભળી શકતો નથી.તનકાલ ન કરીએ તો જયાાં પડયો હોય ત્યાાં
લાાંબા સમય સુધી એમનો એમજ પડી રહે છે.તેના ઉપર પડેલો બીજો કચરો પણ તવઘરિત થઇ સહેલાઇ
થી નાશ પામતો નથી અને પ્રદુષણ ફેલાવે છે.
• 40 માઈિોન થી ઓછા માઈિોનનો પ્લાસ્િીકના ઝબલા જમીનમાાં ઓગળીને માિીમાાં ભળી જતા નથી
તેના પર પડેલો કચરો પણ જમીન પર જેમ છે તેમ પડયો રહે છે પ્રદુષણ ફેલાવે છે અને જમીનને
બબન ઉપજાવ બનાવે છે.
• કેિલાક કચરાનુાં રૂપાાંતર થઇ શકતુાં નથી.દા.ત-થમોકોલ,કાબાનપેપર,િેટ્રા પેક્સ

15. ઘન કચરાના યોગ્ય નનકાલ નું વ્યવસ્થાપન
• પયાાવરણીય સુરક્ષા.
• માનવ આરોગ્યની જાળવણી.
• યસ્ક્તગત કુટુાંબની અને જનસમુદાયની આવકમાાં વૃદ્ધિ.
• રોજગાર નુાં સર્જન.
• સ્થાતનક સોંદયા માાં વૃદ્ધિ.

16. વ્યવસ્થાપન નસધધાંત (૩R ની નવભાવના)
o કચરાનો નનકાલ આરોગ્યપ્રદ રીતેજ
થવો જોઈએ અને બને એટલો ઝડપથી
જ થવો જોઈએ.
o આનથિક દ્રષ્ટટએ પોષણક્ષમ હોવો
જોઈએ.કચરાનો નનકાલ કરવામાં માનવ
હાથનો લઘુત્તમ પપયોગ થવો જોઈએ.

17. નવદડયો ૩ R

18. ભારતમાં 10 શહરોમાંથી દદવસ દરનમયાન પત્પન થતો મુન્સીપલ કચરો
(tonnes/day)
0
1,000
2,000
3,000
4,000
5,000
6,000
7,000
5,390
2,693
2,191
1,678
1,302 1,097
906
650 560
5,875
2012

19. ભારતમાં એક વષષમાં પત્પન થતો પ્લાષ્સ્ટક કચરો
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
350000
400000
450000
500000
269295
130777 129600 128480
469098
2016
Tonne
www. asar center.org

20. 1.2 1.3 1.4 1.4 1.5 1.9 2 2.1
6.3
7.2
0
1
2
3
4
5
6
7
8
10 દેશોનો ઈલેતરોનનક વેસ્ટ કચરો (નમલલયન મેદરક ટન માં)
[Million metric tons]
[2016]

21. કચરાનુ એકત્રીકરણ અને પુથ્થકરણ
• ગ્રાતમણ તવસ્તારમાાં કચરાના તનકાલનો હેતુ કૃતષ ઉપયોગી ખાતર પેદા કરવાનો હોવો
જોઈએ
• જયાને ત્યાાં કચરો ફેકવા પર પ્રતતબાંધ મુકવો સુકા અને ભીના કચરાને બે અલગ કચરાપેિી
માાં ભેગો કરવો.
• રસોડામાાં નીસ્પત થતો ભીનો કચરો અને ઘરમાાં નીસ્પત થતો સુકો કચરો કદાપી ભેગો
થવો જોઈએ નરહ કારણ કે બાંને ની તનકાલ વ્યવસ્થા અલગ અલગ છે.
• જાહેર માગોનો બાંને બાજુએ શાળા આંગણવાડી,પાંચાયત,દવાખાનુાં,બસસ્િેશન,ગામચોરો
માંરદર વગેરે સાવાજતનક સ્થળોએ અવૈજ્ઞાતનક પિતતએ થતા કચરાના ઢગલા અને ઉકરડા
તેમજ વૃક્ષોના ખરેલા પાાંદડા તેમજ અન્ય તવઘિનકારી જૈતવક કચરાના તનકાલની વ્યવસ્થા

22. • કચરાનુાં ઉત્પતત સ્થાન ઘર અને આંગણુાં છે.રહેણાાંક કક્ષાએથી કચરો એકતત્રત કરવો
જોઈએ.
• કાગળ,પ્લાષ્સ્િક,કાચ ધાતુ જેવા સુકા કચરાને અલગ રાખી રૂપાાંતરની પ્રરિયા માિે
સુરબક્ષત રાખવો જોઈએ.
• કચરો પસ્તીવાળાને આપવો જેથી યોગ્ય રીતે કચરો તનકાલ કરી શકાશે અને આતથિક
આવક થઇ શકશે.
• પ્રવાહી કચરો યોગ્ય પ્રરિયા માાંથી પસાર કરી પુનઃ ઉપયોગમાાં લઇ શકાય છે.
Conti…

23. 39%
24%
15%
6%
4% 3%
1%
4% 3%
1%
2018 માં વ્યવસ્થાપન થયેલ કુલ કચરો

24. જૈનવક કચરાની નનકાલ પધધનતઓ
ખાતર ખાડો

25. ખાતર ખાડાના ફાયદા
• આ પ્રરિયા પયાાવરણ માિે તમત્ર જેવી છે
• બબન આરોગ્યપ્રદ રીતે કચરાનો તનકાલ કરવાથી થતી હાની સામે પયાાવરણ ને અને
સમુદાયને રક્ષણ આપે છે.
• માખીની ઉત્પતત અિકાવે છે અને ઉંદર નો ઉપદ્રવ પણ રોકે છે.
• આ ખાડામાાંથી મળતુાં સેન્દ્રીય ખાતર રાસાયબણક ખાતરની તુલનાએ જમીનની ફળદ્ર ુપતામાાં
સુધારો લાવે છે.
• ખાતરનો ખાડો તૈયાર કરવા માિે ખુબ થોડી જમીનની જરૂર પડે છે.

26. સજીવ ખાતર વમી કમ્પોટટ

27. બાયોગેસ પ્લાન્ટ

28. સ્વચ્છ ભારત નમશન અલભયાન
 શરૂઆત-2 ઓક્િોમ્બર 2014
 લક્ષ્ય-2019 સુધીમાાં ‘સ્વચ્છ
ભારત’ તસિ કરવુાં.

29. મુખ્ય પદ્દેશ
• સ્વચ્છતા આરોગ્યને ઉિેજન આપીને અને ખુલ્લામાાં શૌચાલય જવાનુાં બાંધ
કરીને ગ્રામીણ તવસ્તારોમાાં જીવનની સામાન્ય ગુણવિામાાં સુધારો લાવવો.
• જાગૃતત ઉભી કરીને અને આરોગ્ય તશક્ષણ મારફત સ્વચ્છતાની િકાઉ પ્રથાઓ
અને સગવડો અપનાવવા પાંચાયતીરાજ સાંસ્થાઓ અને સમુદાયને પ્રેરણાઓ
આપવી
• ગ્રામીણ તવસ્તારોમાાં સમગ્રસયા ચોખ્ખાઈ માિે ઘન અને પ્રવાહી કચરાની
વૈજ્ઞાતનક વ્યવસ્થા પધ્ધતતઓ પર ધ્યાન કેષ્ન્દ્રત કરીને જરૂરી હોય ત્યાાં
સમુદાયની વ્યવસ્થાવાળી સ્વચ્છતા પિતતઓ તવકસાવવી.

30. 0
10
20
30
40
50
60
70
Rural Urban Rural Urban
62.3 %
16.7 %
59.4 %
8.8 %
ભારતમાાં ગ્રામીણ અને શહેરી તવસ્તારમાાં કેિલા િકા લોકોના ઘરે બાથરૂમ અને િોઇલેિ
ની સુતવધા 2012 માાં ન હતી.

31. 0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
75000
36000
22000
10000
35000
21000
10000
2000
સ્કુલ િોઇલેિ
આંગણવાડી િોઇલેિ
ભારતમાં શાળા અને આંગણવાડીમાં બાંધકામ થયેલ શૌચાલયની સંખ્યા

32. 0
2,000
4,000
6,000
8,000
10,000
12,000
14,000
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
2,850
6,525
10,500
13,948
1,691
1,000
2,300 2,300
સ્વચ્છ ભારત યોજના દ્વારા શૌચાલયો બનાવવા ફાળવેલ રકમ
સ્વચ્છ ભારત નમશન (ગ્રાનમણ)
સ્વચ્છ ભારત નમશન (શહેરી)
Rs Crore
https://gujhealth.gujarat.gov.in/chirnajivi-yojana-gujarat.htm

33. શૌચાલય ધરાવતી ભારતીય પરરવારોની સાંખ્યા (િકામાાં 2014 -2017)
44.86%
56.43%
36.70%
33.30%
11.53%
22.76%
84.80%
51.61%
46.57%
100%
95.99%
84.59%
96.82%
44.99%
36.22%
92.75%
85.39%
80.05%
0.00%
20.00%
40.00%
60.00%
80.00%
100.00%
120.00%
2014 2017
www.Slidshar.com

34. Reference
• http://www.nistads.res.in/indiasnt20017/t1humanresources/t1hr3.htm
• www.Slidshar.com
• http://gu.vikaspedia.in/health/
• https://gujhealth.gujarat.gov.in/chirnajivi-yojana-gujarat.htm
• http://data.senitation.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?locations=CL-
IN
• www. asar center.org
• www.Census report.com
• અથષસંકલન:- ૩૧ દડસેમ્બર ૨૦૧૭