SlideShare a Scribd company logo

Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE

•
•
F
fundacjafdpa

Publikacja dotycząca OZE i działań adaptacyjnych do zmian klimatu pod redakcją naukową prof. Anny Grzybek

Environment
1 of 136
Download to read offline
Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    7 Janusz Olejnik Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce . . . . . . . . . . . . . . .    9 Anna Grzybek Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce. Klasyfikacja i rozwój poszczególnych odnawialnych źródeł energii . . . . . . . .    18 Leszek Karski Aspekty prawne dotyczące zmian klimatu i odnawialnych źródeł energii, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    29 Anna Grzybek Rośliny energetyczne. Technologie przygotowania biomasy dla energetyki. Technologie przetwarzania biomasy i jej wykorzystania w gospodarstwie domowym na wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    40 Jan Cebula Biogazownie w niewielkich gospodarstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    52 Jacek Leśny Małe i duże elektrownie wiatrowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    61 Jacek Leśny Wykorzystanie energii Słońca za pomocą kolektorów cieplnych . . . . . . . . . .    70 Roman Schefke Domowe instalacje pomp ciepła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    80 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska Zagrożenia i minimalizacja strat w rolnictwie wskutek ekstremalnych zdarzeń pogodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    90 Leszek Łabędzki Susze – potencjalne straty w plonach i sposoby przeciwdziałania . . . . . . . . .   103 Maria Ruszkowska Nowe zagrożenia znanymi agrofagami w rolnictwie, przeciwdziałanie nowoczesnymi metodami stosowania środków ochrony roślin . . . . . . . . . . .   118 Energia odnawialna w Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   130 Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA) . . . . . . . . . . . . . .   134 Autorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   136
Wprowadzenie Rozwój ludzkości nieodłącznie związany jest ze zużyciem energii. Człowiek, kiedy opanował posługi- wanie się ogniem, rozpoczął trwający do dzisiaj etap rozwoju, który charakteryzuje się uzyskiwaniem ener- gii ze spalania paliw. Od czasów starożytnych do XVII wieku ludzie korzystali niemal wyłącznie z paliw odnawialnych (drewno, słoma, oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce itp.). W XIX wieku na skutek rozwoju hutnictwa i kolei oraz powszechnego użycia maszyn parowych wzrosło zapotrzebowanie na paliwa kopalne. Nastąpił odwrót od wykorzystania paliw odnawialnych. Współczesna działalność człowieka nadal bazuje na paliwach kopalnych: ropie naftowej, węglu i gazie ziemnym. Wykorzystanie tych surowców wiąże się jednak z emisją CO2 oraz innych zanieczyszczeń do atmosfery, co przyczynia się do powstawania efektu cieplarnianego. Degradacja środowiska spowodowana nieracjonalnym gospodarowaniem zasobami natu- ralnymi oraz ich wyczerpywanie się zmuszają do poszukiwania nowych źródeł energii. Efekt cieplarniany powoduje nieodwracalne skutki w życiu na Ziemi, szczególnie dla rolnictwa. Polska jest krajem o profilu rolniczym. Według danych GUS w 2007 roku 51,7% powierzchni kraju stanowiły użytki rolne. Obejmowały one powierzchnię nieco przekraczającą 16 mln ha. Na poziomie europejskim ogólny kierunek polityki energetycznej i ekologicznej można uznać za usta- lony. Został on wyrażony w tzw. pakiecie klimatycznym, w którym priorytety stanowią bezpieczeństwo dostaw i walka ze zmianami klimatu oraz rozwój innowacji i gospodarki. Należy mieć nadzieję, że szanse, jakie stwarza pakiet klimatyczny, który zakłada przede wszystkim redukcję unijnych emisji CO2 o 20% do 2020 roku, zostaną wykorzystane do rozwoju kraju opartego na wiedzy, z zastosowaniem wysoko wydaj- nych i wysoko sprawnych technologii. Dyrektywa o promocji energii odnawialnej stanowi część unijnego pakietu klimatyczno-energetycznego. Po raz pierwszy wszystkie kraje członkowskie UE mają wiążący je prawnie cel w zakresie odnawialnych źródeł energii. Do czerwca 2010 roku są zobligowane do opracowania szczegółowych planów zwiększenia udziału energii odnawialnej. Ma to być główne narzędzie realizacji następujących zamierzeń: • zwiększenia udziału sektora odnawialnych źródeł energii w UE, • podniesienia bezpieczeństwa dostaw energetycznych, • redukcji efektu cieplarnianego, • stworzenia nowych miejsc pracy. Energia odnawialna odgrywa kluczową rolę w strategii zrównoważonej europejskiej polityki energe- tycznej, obok dwóch pozostałych filarów: oszczędności energii i zwiększania efektywności energetycz- nej. Energia odnawialna przyczynia się do walki ze zmianami klimatycznymi, jako rodzime źródło energii zmniejsza uzależnienie Unii Europejskiej od importu i tym samym zwiększa bezpieczeństwo energetyczne, ogranicza zależność od wahań, a nawet drastycznych wzrostów cen ropy naftowej, gazu i uranu, a roz- wój technologiczny tej „branży przyszłości” wzmaga konkurencyjność Unii Europejskiej. Zrównoważona, konkurencyjna i bezpieczna energia jest jednym z fundamentów naszego codziennego życia. Kraje Unii Europejskiej ze względu na swoje warunki geologiczne, klimatyczne i hydrologiczne dyspo- nują odnawialnymi źródłami energii w każdej postaci. Na kontynencie europejskim można, chociaż różnie w każdym kraju i regionie, rozwijać, pozyskiwać i wykorzystywać hydroenergię, energię wiatru, energię promieniowania słonecznego, energię geotermalną, energię fal, prądów i pływów morskich oraz energię z biomasy. Działania na rzecz ochrony globalnego klimatu są obecnie politycznym priorytetem. Kraje UE coraz bardziej odczuwają skutki zmian klimatycznych – powodzie, susze, utratę walorów turystycznych itp. Liczba pogodowych klęsk żywiołowych w Europie podwoiła się w latach 90. XX stulecia w porównaniu z poprzednią dekadą, wzrosły również rozmaite zaburzenia w rolnictwie, m.in. pojawiły się nowe szkodni- ki. Dlatego tak wiele uwagi poświęca się opisanym wyżej zagadnieniom. Niniejsza publikacja ma na celu przybliżenie i wyjaśnienie czytelnikowi problemów związanych ze zmianami klimatu i wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. Anna Grzybek
Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce Janusz Olejnik Dziś już z całą pewnością można stwierdzić, że klimat na naszej planecie ociepla się, a tempo tych zmian jest niespotykane w historii. Zmianom klimatu towarzyszy wiele gwałtownych zjawisk zacho- dzących w atmosferze Ziemi, prowadzących do występowania ekstremów meteorologicznych (rekordo- wych notowań), z którymi do tej pory ludzkość nie miała do czynienia lub które występowały niezmier- nie rzadko. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, iż za ocieplenie klimatu odpowiedzialne są niekorzystne zmiany w strukturze użytkowania gruntów (np. gwałtowne wylesienia obserwowane w niektórych rejonach świata) oraz nasilający się efekt cieplarniany. Efekt ten najczęściej przedstawia- ny jest w kontekście ocieplenia klimatu i dlatego kojarzony jest ze zjawiskiem stwarzającym jedynie problemy. Tymczasem zjawisko to ma przede wszystkim wymiar pozytywny. Dzięki niemu na znacz- nych obszarach Ziemi występują temperatury, które umożliwiły rozwój życia i są przyjazne rozwojowi człowieka. Problem z efektem cieplarnianym polega na jego zintensyfikowaniu przez działalność ludzi, która doprowadziła do wzrostu stężenia w atmosferze Ziemi kilku gazów cieplarnianych (np. dwutle- nek węgla czy metan). Efekty zmian klimatycznych widoczne są na całym świecie, dlatego również w Polsce obserwujemy wiele zmian związanych ze wzrostem temperatury, szczególnie zauważalnym w okresie wiosennym. Zmianom temperatury towarzyszą coraz częstsze zjawiska ekstremalne wystę- pujące na terytorium całego kraju. Oprócz wzrostu temperatury notowane są zmiany w sezonowym rozkładzie opadów. Taka tendencja powoduje wzrost ryzyka wystąpienia ekstremalnych warunków hy- drologicznych, takich jak susze i powodzie. Zjawiska i procesy wywołane ociepleniem klimatu mogą wpływać na warunki produkcji rolniczej w Polsce zarówno negatywnie, jak i pozytywnie. Do pozy- tywnych efektów można zaliczyć wydłużanie się sezonu wegetacyjnego dzięki wzrostowi temperatury na terenie całego kraju. Jednocześnie jednak zauważalny wzrost temperatury spowodował zwiększenie się wartości ewapotranspiracji, co przy braku wzrostu opadów w Polsce prowadzi do bardzo nieko- rzystnego bilansu wodnego. Dla produkcji rolniczej to bez wątpienia zła wiadomość i negatywny efekt zmian klimatycznych. Oprócz braku wody także wiele dodatkowych niebezpieczeństw zagraża stabil- nej i przewidywalnej produkcji rolniczej. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć wydłużenie okre- sów suszy, zwiększenie ilości opadów nawalnych, znaczący wzrost wariancji niektórych elementów meteorologicznych (np. temperatur ekstremalnych – przymrozki), zwiększenie liczby ekstremalnych zjawisk pogodowych (np. wichury) oraz pojawienie się nowych problemów związanych z agrofagami (szkodnikami i chorobami roślin). Panuje zgodny pogląd, że spodziewana jeszcze wyższa temperatura sprzyjać będzie przezimowaniu owadów i w konsekwencji wraz z ich wiosenną migracją zwiększy się zagrożenie chorobami wirusowymi roślin, których wektorami są owady. Zrodzi to potrzebę opracowa- nia nowych sposobów i środków do walki z tymi chorobami roślin. Jeśli najbliższa przyszłość nie przy- niesie szybkiego opracowania i wdrożenia programów działania, których celem będzie z jednej strony zatrzymanie dalszego ocieplania klimatu, a z drugiej wdrożenie rozwiązań adaptacyjnych, to skutki globalnego ocieplenia mogą okazać się katastrofalne. Niestety również rolnictwo w Polsce może zostać dotknięte negatywnym wpływem zmian klimatu, co znacząco wpłynęłoby na jego efekty produkcyjne. Wyniki badań klimatologicznych wykazały, że klimat się ociepla, a za winowajców tego procesu uznano nasilanie się efektu cieplarnianego, spowo- dowane wzmożoną emisją gazów szklarniowych do atmosfery, oraz zmiany sposobu użytkowania gruntów na naszej planecie. Badania te potwierdzi- fot. Tomasz Szklany
Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce10 ły również niespotykanie szybki wzrost globalnej temperatury powietrza. Dzięki symulacjom kompu- terowym skonstruowano scenariusze zmian klima- tycznych na najbliższe kilkadziesiąt lat. Przewidują one, że przy podwojeniu stężenia dwutlenku węgla w atmosferze w stosunku do poziomu z 1900 roku ocieplenie klimatu na naszej planecie wyniesie od 2 do 6°C [7]. Te alarmistyczne scenariusze, których część już znalazła potwierdzenie w rzeczywistości, stosun- kowo szybko zmobilizowały świat polityków do podjęcia wspólnych działań na rzecz zahamowania zmian klimatu lub przynajmniej zminimalizowania ich negatywnych skutków dla środowiska i czło- wieka. Już w roku 1992, z ramienia ONZ, pod- pisana została w Rio de Janeiro przez większość przywódców państw całego świata tzw. Konwencja klimatyczna (Ramowa konwencja ONZ w sprawie zmian klimatu – UNFCCC). Jednym z głównych celów UNFCCC jest ustabilizowanie emisji gazów cieplarnianych w takim okresie, by ekosystemy w sposób naturalny mogły się przystosować do pro- gnozowanych zmian klimatu. UNFCCC wychodzi z założenia, iż bogate, uprzemysłowione państwa są najbardziej odpowiedzialne za zmiany klima- tu, natomiast z ich powodu ucierpią głównie kraje biedne i rozwijające się. Dlatego konwencja głosi, iż państwa uprzemysłowione muszą jako pierwsze podjąć działania zapewniające zredukowanie emi- sji gazów cieplarnianych do atmosfery. Ramową konwencję klimatyczną uważa się za jedną z największych światowych umów ekolo- gicznych. Weszła ona w życie 21 marca 1994 roku (Polska ratyfikowała konwencję 26 października 1994 roku). Ogólne jej postanowienia precyzują dodatkowe porozumienia, z których najważniejszy pozostaje Protokół z Kioto wypracowany w grud- niu 1997 roku. Jego sygnatariusze zobowiązali się do sumarycznej redukcji emisji gazów szklarnio- wych w latach 2008–2012 o 5% względem pozio- mu z 1990 roku. Protokół z Kioto wszedł w życie 16 lutego 2005 roku i został ratyfikowany przez 141 krajów, wytwarzających w sumie 61% świato- wej emisji gazów cieplarnianych (szklarniowych). Emisję gazów szklarniowych przelicza się w tzw. ekwiwalencie CO2 , aby określać tzw. Po- tencjał Globalnego Ocieplenia (Global Warming Potential – GWP) wszystkich gazów szklarnio- wych jako całości. Koszyk gazów szklarniowych rozszerzono do sześciu; obecnie są to: dwutlenek węgla (CO2 ), metan (CH4 ), podtlenek azotu (N2 O), fluorowcopochodne węglowodorów (HFCs), per- fluorowęglowodory (PFCs), sześciofluorek siarki (SF6) [1]. Dziś można stwierdzić, iż globalne ocieplenie jest spowodowane w dużym stopniu przez działal- ność człowieka (Raport Międzyrządowego Panelu do spraw Zmian Klimatycznych [7]). Przyczyną ocieplenia są: wzmożony efekt cieplarniany spo- wodowany wyższą koncentracją gazów szklar- niowych w atmosferze oraz zmiany struktury użytkowania terenów na Ziemi (np. wylesienie). Dodatkowe strumienie gazów szklarniowych po- chodzą głównie ze spalania paliw kopalnych (wę- giel, ropa, gaz), z procesów przemysłowych (np. wyrób cementu) oraz z działalności rolniczej. W niedalekiej przyszłości ocieplenie klimatu spowoduje topnienie lodowców i wzrost poziomu morza, co częściowo obserwuje się już obecnie. Przesuną się strefy klimatyczne i dużej zmianie ulegną rozkłady opadów, co w wielu regionach świata zagrozi produkcji żywności. Częściej będą występowały ekstremalne zjawiska pogodowe, ta- kie jak susze, powodzie czy huragany. Z powodu wzmożonego efektu cieplarnianego już dziś obser- wujemy liczne zjawiska, które świadczą o zacho- dzących zmianach klimatycznych w różnych miej- scach świata, w tym także w Polsce. O efekcie cieplarnianym można dziś usłyszeć lub przeczytać w bardzo wielu źródłach. Niestety, jak już wspomniano, bardzo często efekt ten jest przedstawiany w taki sposób, że można odnieść wrażenie, iż powoduje jedynie problemy, głównie związane z naszą atmosferą i odpowiedzialne za wiele negatywnych zmian zachodzących na naszej planecie. Efekt cieplarniany (inaczej szklarniowy) jest schematycznie często obrazowany w nastę- pujący sposób: promieniowanie dochodzące od Słońca dociera do atmosfery, przechodzi przez nią, a następnie – po odbiciu od powierzchni Ziemi – nie może się wydostać z układu Ziemia–atmosfe- ra. Wygląda to tak, jak gdyby jakaś nieznana siła powodowała, że w jedną stronę promieniowanie słoneczne (światło) przechodzi przez atmosferę bezproblemowo, a gdy zmierza w drugą stronę, jest przez nią zatrzymywane. To oczywisty non- sens. Gdyby tak było, ilość energii, która wchodzi do układu, byłaby większa od ilości go opuszcza- jącej, temperatura na naszej planecie zaś ciągle i błyskawicznie by rosła. Na czym więc faktycz- nie polega efekt szklarniowy? Na rycinie 1 przed- stawiono bilans energii dla układu Ziemia–atmo­ sfera. Energia promienista w zakresie fal krótkich (z pewnym przybliżeniem można przyjąć, że jest to światło) dociera do powierzchni Ziemi, przez którą jest albo odbijana, albo pochłaniana. Od- bita część promieniowania, z podobną łatwością jak energia padająca, przechodzi przez atmosferę
Janusz Olejnik 11 i opuszcza układ Ziemia–atmosfera. Część po- chłonięta natomiast zwiększa poziom energii po- wierzchni Ziemi, co powoduje wzmożoną emisję promieniowania długofalowego (ciepła) przez tę powierzchnię. Promieniowanie cieplne Ziemi nie może tak łatwo jak światło przejść przez atmo­ sferę, ponieważ jest pochłaniane przez tzw. gazy szklarniowe, głównie parę wodną i dwutlenek wę- gla, znajdujące się w atmosferze. Pochłanianie tej energii powoduje, że atmosfera staje się cieplej- sza. Niezależnie od drogi promieniowanie ciepl- ne Ziemi prędzej czy później musi opuścić układ Ziemia–atmosfera. Energia docierająca ze Słońca musi być więc równa sumie energii odbitej od po- wierzchni Ziemi i energii cieplnej wyemitowanej przez układ Ziemia–atmosfera (ryc. 1). Zjawisko takie nazywamy efektem cieplarnianym. Właśnie dzięki pochłanianiu cieplnego promieniowania Ziemi przez gazy szklarniowe na naszej planecie panuje raczej przyjazna dla człowieka temperatu- ra [6]. Ryc. 1. Efekt cieplarniany w atmosferze Ziemi Na rycinie 2 przedstawiono średnią temperatu- rę powietrza przy powierzchni Ziemi jako funkcję różnego stężenia lub braku gazów szklarniowych w atmosferze. W pierwszej części ryciny ukaza- no atmosferę pozbawioną gazów szklarniowych (zobrazowano to symbolicznie jako stężenie CO2 o wartości 0 ppm – zero części na milion). W ta- kiej sytuacji promieniowanie cieplne Ziemi równie szybko jak odbite od jej powierzchni promienio- wanie słoneczne opuszczałoby układ Ziemia–at- mosfera i nie byłoby absorbowane przez atmosfe- rę. Łatwo obliczyć, że wtedy średnia temperatura na powierzchni naszej planety sięgnęłaby –18°C. Z pewnym przybliżeniem można stwierdzić, że na początku ubiegłego stulecia stężenie dwutlenku węgla w atmosferze wynosiło około 300 ppm. Wraz z innymi gazami szklarniowymi ukształtowało ono średnią temperaturę powietrza na powierzchni Zie- mi na poziomie 15°C [6]. Jak z tego wynika, efekt cieplarniany to dobrodziejstwo, dzięki któremu na Ziemi nie panuje temperatura –18°C, lecz jest ona o całe 33 stopnie wyższa. Czy w takim razie nie ma problemu i wszystko jest w porządku? Ryc. 2. Średnia temperatura powierzchni Ziemi w zależ- ności od stężenia GS Niestety nie! W ostatnim stuleciu niepokojąco wzrastało stężenie dwutlenku węgla w atmosferze, co powodowało i powoduje nadal nasilenie efektu szklarniowego. Oszacowano, że jeśli emisja CO2 nie zostanie zredukowana, to już około 2040 roku jego stężenie podwoi się w stosunku do roku 1900. Spowoduje to podwyższenie temperatury powietrza przy powierzchni Ziemi o 2 do 6°C. Skąd wiemy, że stężenie CO2 wzrosło tak dramatycznie? Otóż dysponujemy danymi z analizy składu powietrza atmosferycznego pochodzącego z rdzeni lodowych oraz dwoma najdłuższymi zbiorami ciągłych po- miarów stężenia tego gazu w atmosferze, od poło- wy lat 50. ubiegłego wieku. Wiadomo już dzisiaj, że w ostatnich pięćdziesięciu latach stężenie CO2 w atmosferze Ziemi zwiększyło się niemal o około 80 ppm (około 30% w stosunku do czasów przed rozwojem przemysłu, czyli schyłku XVIII wieku). Ten gwałtowny wzrost stężenia CO2 spowodowany jest działalnością człowieka. Czy te wahania stężenia dwutlenku węgla oraz związany z tym intensywniejszy efekt szklarniowy spowodowały już zauważalne zmiany w atmosfe- rze i w temperaturze powietrza przy powierzchni Ziemi oraz czy mają one wpływ na globalne prze- obrażenia zachodzące na naszej planecie? Niewąt- pliwie tak, już od dłuższego czasu bowiem obser- wuje się wzrost temperatury globalnej na Ziemi. Na początku lat 90. ubiegłego wieku opublikowa- no dane dotyczące średniej globalnej temperatury powietrza na Ziemi od roku 1860. Kilkanaście lat temu zaobserwowaną tendencję wzrostu tempera- tury poddano analizie z zastosowaniem kompute- rowych modeli klimatu (Global Circulation Model – GCM) i podjęto próbę obliczenia tej tendencji
Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce12 oraz prognozy dalszych zmian w tej sferze. Obec- nie wiemy, że przewidywania te były trafne. Z całą pewnością możemy stwierdzić, że dziś na naszej planecie panuje już temperatura wyższa o około 0,8–1,0°C w stosunku do okresu porównawczego [7]. Nadzwyczajne tempo wzrostu temperatury, jak wspomniano, jest przyczyną licznych nietypowych zjawisk w atmosferze, niegdyś należących do rzad- kości lub w ogóle nieodnotowywanych, które na- zywane są anomaliami pogodowymi. Oprócz dramatycznych zjawisk o charakterze lokalnym, zachodzących w krótkim okresie, już dziś znamy wiele zjawisk globalnych, które pro- wadzą do długofalowych i często nieodwracalnych zmian w środowisku, a spowodowane są wzrostem temperatury. Przykładem takiego zjawiska są zni- kające części m.in. alpejskich lodowców, które „kurczą się” w dużym tempie. Podobne zjawisko obserwujemy, analizując wielkość pokrywy lodo- wej w Arktyce. Czy rzeczywiście wzmożony efekt szklarnio- wy może się przerodzić ze sprzymierzeńca w na- szego wroga? Wzrost stężenia CO2 w atmosferze spowodowany jest niezrównoważonym bilansem tego gazu, którego większe ilości są wydzielane do atmosfery, niż z niej pobierane. Zwiększające się stężenie CO2 i związany z nim wzrost tempera- tury jest również przyczyną istotnych przeobrażeń w świecie roślin – już następują widoczne zmiany fenologiczne czy zmiany zasięgu występowania pewnych gatunków roślin i – co za tym idzie – mi- gracja drobnoustrojów, pasożytów itd. Ryc. 3. Zmiany daty pojawiania się liści kasztanowca w Genewie w ciągu 200 lat (na podstawie danych z [10]) Często jako jeden z takich przykładów podaje się zmiany fenologiczne w ostatnich 200 latach na przykładzie daty pojawienia się pierwszych liści kasztanowca w Genewie (ryc. 3). Na rycinie wi- dać, że do roku 1820 pierwsze liście kasztanowca obserwowano między 80. a 100. dniem roku (na przełomie marca i kwietnia). Od 1920 roku, na sku- tek wzrostu temperatury, czas jakby przyspieszył. W ostatnich 30 latach liście kasztanowca pojawiały się między 40. a 60. dniem roku (w lutym!). Zanotowane w ostatnich latach efekty zmian kli- matycznych oprócz przekształceń i strat w środowi- sku powodują również wymierne straty ekonomicz- ne, związane głównie z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi (susze, powodzie, huragany itd.). Również w Polsce występują niespotykane do- tąd lub rzadkie zjawiska, u których podłoża leżą zmiany klimatyczne i wzrost temperatury, zwłasz- cza wiosną. Najpełniejszy obraz zmian temperatury na terenie naszego kraju stworzył Instytut Meteoro- logii i Gospodarki Wodnej (IMiGW). Długookre- sowe badania różnych parametrów pogodowych potwierdzają hipotezy o ociepleniu klimatu w Pol- sce. Z pewnym przybliżeniem można stwierdzić, że temperatura powietrza nad Polską rośnie stosun- kowo szybko, a suma rocznego opadu jest prawie niezmienna lub wykazuje słabą tendencję malejącą. W różnych miejscach naszego kraju intensywność i szybkość zmian temperatury jest różna, stwier- dzono jednak, że w latach 1966–2006 średnia roczna temperatura powietrza dla Polski wzrasta- ła przeciętnie o 0,25°C na 10 lat. Porównując dwa piętnastolecia: 1966–1980 i 1992–2006, można stwierdzić, że średni roczny wzrost temperatury wyniósł 0,7°C. Z danych z 49 stacji meteorolo- gicznych należących do IMiGW wynika, że nie był on stały w przebiegu rocznym: najbardziej tempe- ratury wzrosły w najcieplejszym i najzimniejszym miesiącu roku (lipcu i styczniu). Średnio najniższe wzrosty temperatury odnotowano jesienią (0,1°C). Podane liczby odnoszą się do wartości średnich dla terytorium Polski. Trzeba jednak brać pod uwagę fakt, że zmiany te w skali lokalnej (regionu czy województwa) mogą mieć znacząco różne prze- biegi. Jako przykład na rycinie 4 podano przebiegi wartości średnich rocznych oraz średnich wiosen- nych temperatur wyliczonych na podstawie pomia- rów na stacji meteorologicznej w Turwi (środkowa Wielkopolska) w latach 1972–2005. Widać wyraź- nie, że w ostatnich 30 latach średnia temperatura powietrza na tym obszarze wzrosła o około 1,0°C (z 8,4 do 9,4°C), ale średnia wiosenna temperatura podniosła się prawie o 2°C. Tak szybki wzrost tem- peratury w tak krótkim okresie musi spowodować często zaskakujące zmiany środowiskowe. Drugim niezmiernie ważnym parametrem me- teorologicznym wpływającym na warunki środo- wiskowe jest opad atmosferyczny. Choć nie stwier- dzono istotnych zmian w wartości sum rocznych
Janusz Olejnik 13 opadów na terenie Polski, to jednak i ten parametr ulega pewnym wahaniom – nie tyle ilościowym, ile raczej jakościowym. Wahają się mianowicie ilości sezonowych opadów, ponieważ maleje przewaga opadów półrocza ciepłego nad opadami półrocza chłodnego. Obfitsze są ponadto intensywne, gwał- towne opady, po których następują dłuższe okresy bezopadowe. Taki rozkład opadów może zwięk- szać ryzyko wystąpienia dwóch ekstremalnych wa- runków hydrologicznych: powodzi oraz suszy. Za- obserwowane już oraz oczekiwane w przyszłości zmiany temperatury i rozkłady opadów powodują m.in. dalszy wzrost liczby ekstremalnych zjawisk pogodowych. Ryc. 4. Wzrost temperatury na stacji meteorologicznej w Turwi (Wielkopolska) w latach 1972–2005 Globalne zmiany klimatu powodują wiele nie- korzystnych zjawisk pogodowych i zmian w śro- dowisku naturalnym, które z kolei przekładają się na wymierne straty ekonomiczne. Jedną z gałęzi aktywności ludzkiej, na którą zmiany klimatu mają szczególny wpływ, jest rolnictwo. Również w na- szym kraju możemy już dziś obserwować zjawi- ska i procesy wywołane zmianami klimatu, które w sposób pośredni lub bezpośredni wpływają na warunki produkcji rolniczej. Jednym z przykładów jest wydłużenie sezonu wegetacyjnego na skutek wzrostu temperatury. Na rycinie 5 przedstawio- no scenariusz wydłużenia sezonu wegetacyjnego z obecnych 210 dni do około 240 dni przy wzro- ście średniej rocznej temperatury powietrza o oko- ło 4°C i przy założeniu podwojenia stężenia CO2 w atmosferze. Ryc. 5. Zmiana długości sezonu wegetacyjnego jako wy- nik wzrostu temperatury powietrza o 4°C Wydłużenie sezonu wegetacyjnego umożliwia rozszerzenie areału upraw różnych roślin, których hodowla w Polsce była do tej pory albo niemożli- wa, albo utrudniona. Już dzisiaj obserwujemy efek- ty tej zależności. Przykładowo, jak wykazały bada- nia prowadzone w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) w Puławach, w latach 1940–1990 zaledwie na ułamku terytorium Pol- ski istniało 80-procentowe prawdopodobieństwo udanej uprawy kukurydzy na ziarno, podczas gdy w latach 2001–2010 powierzchnia ta powiększyła się do około 60% obszaru kraju [3]. Niestety, oprócz pozytywnych zmian dla rolnic- twa wynikających ze wzrostu temperatury zachodzi wiele przeobrażeń, które niekorzystnie wpłyną na produkcję rolniczą w Polsce. Wahania temperatury spowodują wzrost ewapotranspiracji, co w sytuacji braku znaczącego wzrostu opadu w Polsce (sce- nariusze IPCC 2007) doprowadzi do wyjątkowo niekorzystnego bilansu wodnego niektórych obsza- rów. Na rycinie 6 podano wartości klimatycznego bilansu wodnego (opad minus ewapotranspiracja) dla Polski centralnej. W Wielkopolsce wartość ta z ponad 100 mm spadnie do –21 mm (przy założe- niu braku zmian w opadach i wzrostu temperatury o 4°C [5]). Szczególnie wzrost letnich temperatur wywoła intensywniejsze parowanie, przez co zapa- sy wody w glebie będą jeszcze mniejsze niż dzisiaj. Problem ten dotyczyć będzie przede wszystkim gleb lekkich, które przeważają w tym regionie. Taka zmiana może mieć bardzo negatywny wpływ na warunki życia na omawianym obszarze, a warunki produkcji rolniczej mogą ulec bardzo znaczącemu pogorszeniu. Degradacja warunków wilgotnościowych ob- szarów rolnych w Polsce wynika przede wszystkim ze wzrostu temperatury bez znaczącego zwiększe- nia opadu, przy jego niekorzystnym rozkładzie
Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce14 w ciągu roku. Na przykład wzrost temperatur w okresach zimowych może spowodować brak warstwy śniegu, który wolno topniejąc wiosną, za- silałby wierzchnią warstwę gleby w wilgoć. Dodat- kowo wywoła on także nasilenie parowania zimą, co również zmniejszy ilość wody dostępnej dla ro- ślin w początkach sezonu wegetacyjnego. Ryc. 6. Oczekiwane zmiany klimatycznego bilansu wod- nego w Polsce centralnej Oprócz braku wody istnieją inne dodatkowe niebezpieczeństwa dla stabilnej i przewidywalnej produkcji rolniczej. Do najważniejszych należy zaliczyć wydłużenie okresów suszy, zwiększenie ilości opadów nawalnych, znaczący wzrost wa- riancji niektórych elementów meteorologicznych (np. temperatur ekstremalnych – przymrozki), na- silenie ekstremalnych zjawisk pogodowych (np. wichury) oraz pojawienie się nowych problemów związanych z agrofagami (szkodnikami i choroba- mi roślin). Szkody spowodowane w produkcji rolniczej mogą być znaczące, a ich wartość bezwzględna będzie rosnąć z roku na rok. Na podstawie danych firmy ubezpieczeniowej na rycinie 7 zobrazowano intensywność szkód w rolnictwie, u których pod- stawy leżą różne, niekorzystne warunki meteoro- logiczne [9]. Ryc. 7. Intensywność szkód w rolnictwie wskutek nie- korzystnych zjawisk atmosferycznych według danych z PZU z okresu 01.01.2005–30.06.2008 r. Widać wyraźnie, że poza suszą najbardziej nie- korzystny wpływ na produkcję rolniczą wywierają przymrozki i złe warunki zimowania roślin, panu- jące coraz częściej. Takie niesprzyjające cechy po- gody wynikają z faktu, że wraz ze wzrostem tem- peratury rośnie zmienność warunków pogodowych (wariancja). Oznacza to, że mimo podwyższającej się średniej temperatury powietrza coraz częściej zdarzać się mogą niekorzystne warunki pogodowe, takie jak na przykład dotkliwe przymrozki w po- czątkach sezonu wegetacyjnego, szybkie i silne wahania pogody czy ogólnie niekorzystne warunki zimowania roślin. Na rycinie 8 podano przykład ta- kich strat dotyczących plonowania rzepaku [2]. Przy znaczącym wzroście temperatury w zimie można spodziewać się braku jarowizacji ozimin i w konsekwencji zmiany struktury zasiewu. Taka Średnie 1978/1979 1996/1997 Ryc. 8. Straty zimowe (w %) w zasiewach rzepaku, średnie i po niekorzystnych zimach w latach 1978/79 i 1996/97
Janusz Olejnik 15 sytuacja może wymusić na rolnikach dokonanie znaczących zmian w strukturze upraw zbożowych i wywrzeć poważny wpływ na całą gospodarkę rol- ną w kraju. Wzrost temperatury może oznaczać wydłuże- nie sezonu wegetacyjnego, ale jednocześnie coraz większa liczba ekstremalnych zjawisk meteorolo- gicznych może spowodować, że z innych powo- dów (np. nadmiaru wody na polach po ulewach zimowych) wegetacja roślin rozpocznie się z opóź- nieniem. Zachodzi duże prawdopodobieństwo, że zjawisko takie również będzie miało niekorzystny wpływ na plon w danym roku. Jako przykład ta- kich strat na rycinie 9 przedstawiono procentowy spadek plonu po dwutygodniowym opóźnieniu we- getacji pszenicy ozimej [2]. Ryc. 9. Potencjalne zmniejszenie plonów (w %) pszenicy ozimej spowodowane opóźnieniem wiosennego wzno- wienia wegetacji o 15 dni Jak pokazano na kilku przykładach, zmienia- jące się warunki klimatyczne mogą bezpośrednio oddziaływać na rolnictwo. Pamiętać jednak nale- ży, iż w nowych warunkach klimatycznych w inny sposób, często do tej pory nienotowany, rozwijają się wszelkie szkodniki upraw rolniczych, co rów- nież wywiera najczęściej niekorzystne działanie na rolnictwo. Dla zilustrowania takiego zjawiska na rycinie 10 przedstawiono schemat zmiany cyklu rozwojowego mszycy czeremchowej. Mszyca ta w ciągu trzech dni o temperaturze średniej dobo- wej wyższej niż 25°C, zamiast latem powrócić na czeremchę, przenosi się na zboża ozime, infekując je wirusami. Powoduje to już dzisiaj znaczące stra- ty w plonach zbóż [8]. Powszechnie uważa się, że wzrost temperatury będzie sprzyjał przezimowaniu owadów, które są wektorami wirusów, i ich migracji w okresie wio- sennym. Konsekwencją tego będzie wzrost zagro- żenia rozprzestrzeniania się chorób wirusowych ro- ślin oraz potrzeba wynalezienia nowych sposobów walki z nimi. Ocieplenie warunków klimatycznych może mieć znaczący wpływ na rozwój i liczebność wszelkich szkodników roślin, choć nie wolno zapo- minać, że te zmieniające się warunki klimatyczne modyfikują również warunki życia drapieżników i patogenów szkodników roślin. Zwiększone tem- peratury z jednej strony spowodują zatem wzrost populacji szkodników roślinnych, ale z drugiej – staną się przyczyną uaktywnienia ich patogenów [4]. Trudno dziś przewidzieć, który z procesów związanych ze wzrostem temperatury przeważy, ponieważ wzrost temperatury i wilgotności może wywołać silniejszą infekcję owadów na przykład przez patogenne grzyby i w konsekwencji zahamo- wać ekspansję niektórych szkodników roślin. Nie można więc wykluczyć ciągu zdarzeń, w którym w ostatecznym efekcie nastąpi zmniejszenie zagro- żenia szkodnikami roślin. Ryc. 10. Zmiany w cyklu rozwojowym mszycy czerem- chowej Innym negatywnym skutkiem ocieplenia kli- matu może być wzmożona erozja gleb wynikająca z wielce prawdopodobnych scenariuszy zwiększe- nia ilości opadów nawalnych latem. W takiej sytu- acji problem erozji gleb dotyczyć będzie nie tylko obszarów górzystych, lecz także, w poważnym stopniu, obszarów nizinnych, tak ważnych w pro- dukcji rolniczej w Polsce. Z równym prawdopodobieństwem jak opady nawalne występować będą dłuższe okresy suszy, co w połączeniu z podwyższoną temperaturą do- prowadzi do szybszej mineralizacji materii orga- nicznej w glebach. To z kolei obniży zdolności ma- gazynowania wody przez nie i może doprowadzać do częstych przesuszeń ich wierzchniej warstwy. Jak zareagują ekosystemy lądowe na dalsze oczekiwane zmiany klimatu i jak rozwijać się będą rośliny w warunkach podwyższonego stężenia CO2 w atmosferze? Na te pytania musimy znaleźć odpo-
Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce16 wiedź w najbliższych latach, aby podjąć działania minimalizujące negatywne efekty środowiskowe zmian klimatycznych. Wysiłki całej społeczności międzynarodowej idą w tym właśnie kierunku. Emisja CO2 do atmosfery nieustannie rośnie, a na- wet przy optymistycznym założeniu, iż swoje mak- simum, po którym zacznie spadać, osiągnie w naj- bliższych kilkudziesięciu latach, stężenie tego gazu w atmosferze będzie jeszcze rosło przez następne 100 lat. Równolegle w skali globalnej następuje ciągła degradacja środowiska m.in. przez nieko- rzystne zmiany w strukturze użytkowania gruntów (np. wylesianie). Zjawiska te spowodują, iż śred- nia temperatura powietrza na Ziemi najprawdo- podobniej będzie się nadal podwyższać. Dlatego niezmiernie ważnym zadaniem staje się jak naj- szybsze ograniczenie emisji gazów szklarniowych do atmosfery, m.in. w drodze rozwijania energe- tyki opartej w większym stopniu na odnawialnych źródłach energii. Równie istotnym problemem, który musi być rozwiązany w przewidywalnej per- spektywie czasu, jest zatrzymanie niekorzystnych przeobrażeń w strukturze użytkowania gruntów i ograniczanie przesuszania środowiska. Procesy te prowadzą bowiem do zwiększenia strumieni ciepła jawnego (ogrzewanie powietrza) i zmniejszania strumieni ciepła utajonego (parowanie i transpira- cja). Trudno jest dziś przewidzieć wszystkie ekolo- giczne skutki ocieplenia klimatu. W skali global- nej jednym ze stosunkowo łatwo przewidywalnych efektów jest wzrost poziomu morza, który może się zmieniać przez następne tysiąclecie (nawet po znacznej redukcji emisji gazów szklarniowych do atmosfery). Niestety w najbliższych kilkudziesię- ciu latach wiele obszarów lądowych znajdzie się pod wodą, co wywoła bardzo poważne konsekwen- cje ekonomiczne i socjologiczne. W naszych warunkach klimatycznych pierw- szoplanowym problemem do rozwiązania stanie się niekorzystny bilans wodny wielu obszarów w Polsce. Wymagać to będzie dużych zmian w go- spodarce wodnej i wielu inwestycji związanych ze zwiększeniem możliwości retencji wody opadowej, która mogłaby być wykorzystana w okresach naj- większych deficytów wodnych przede wszystkim do celów produkcji rolniczej. Ze względu na stosun- kowo małe opady i bardzo skromne zasoby wodne w Polsce można dziś stwierdzić, że kluczem do roz- wiązania wielu problemów związanych z wpływem ocieplenia klimatu na rolnictwo jest przygotowanie naszego kraju do nowych warunków wilgotnościo- wych. Nowoczesna, przemyślana i dopasowana do zaistniałych warunków klimatycznych gospodar- ka wodna w Polsce w głównej mierze zdecyduje o efektach produkcyjnych w rolnictwie w perspek- tywie kilkudziesięciu, a może kilkunastu lat. Podsumowanie Przytoczone przykłady wskazują, że zmiany klimatu to bardzo poważny problem o charakterze globalnym. Dziś można sądzić, że nie jesteśmy już w stanie powstrzymać pewnego wzrostu tempera- tury. Mamy jednak ciągle szansę na spowolnienie i nawet zahamowanie tych zmian, niestety w odle- głej perspektywie, na poziomie, na którym możli- we stanie się zaadaptowanie biosfery do nowych warunków klimatycznych. Wymagać to jednak będzie olbrzymiego wysiłku, zarówno w skali glo- balnej, jak i lokalnej, ze strony polityków, naukow- ców i władz lokalnych. Aktywność taka będzie się wiązać z ogromnymi nakładami finansowymi oraz zmianą świadomości większości obywateli, któ- rych nadrzędnym celem musi się stać dobro naszej planety i jej zrównoważony rozwój. Konieczne do tego jest inne podejście do powierzchni i atmosfery Ziemi. W razie braku z jednej strony odpowiednich programów działania, ograniczających negatywne skutki zmian klimatu, a z drugiej – programów ada- ptacyjnych do nowych warunków klimatycznych skutki ocieplenia klimatu w licznych miejscach na świecie mogą się okazać wręcz katastrofalne. Nie- stety, rolnictwo może być jedną z dziedzin szcze- gólnie mocno dotkniętych negatywnymi skutka- mi ocieplenia klimatu, co będzie miało znaczący wpływ na jego efekty produkcyjne. Bibliografia   1. Schreiner C., Bokwa A., Konwencja Klimatycz- na, http://www.atmosphere.mpg.de.   2. Czarnecka M., Koźmiński C., Michalska B. (2009), „Climatic risks for plant cultivation in Poland”, w: J. Leśny (red.), Climate Change and Agriculture in Poland – Impacts, Mitigation and Adaptation Measures, Acta Agrophysica 169, s. 78–96.   3. Górski T. (2002), „Współczesne zmiany agrokli- matu Polski”, Pamiętnik Puławski 130, s. 241– –250.   4. Kędziora A., Juszczak R. (2006), „Agrometeoro- logiczne podstawy produkcji roślinnej. Rocznik monotematyczny poświęcony dziejom rolnictwa wielkopolskiego”, Roczniki Muzeum Narodowe- go Rolnictwa w Szreniawie, t. 23, s. 91–107.   5. Olejnik J., Kędziora A. (1991), „A model for heat and water balance estimation and application to
Janusz Olejnik 17 land use and climate variation”, Earth Surface Processes and Landforms 16, s. 601– 617.   6. Olejnik J. (1996), „Modelowe badania struktury bilansu cieplnego i wodnego zlewni w obecnych i przyszłych warunkach klimatycznych”, Rocz- niki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy Naukowe, z. 268, s. 125.   7. Raporty Międzynarodowego Panelu Zmian Kli- matycznych (IPCC 2001, 2007).   8. Ruszkowska M. (2006), „Uwarunkowania kli- matyczne w rozprzestrzenianiu najważniejszych wektorów chorób wirusowych na zbożach w ba- danych regionach Polski”, Progress in Plant Pro- tection, t. 46, 1, s. 276–284.   9. Leśny J. (red.) (2009), Zmiany klimatu a rol- nictwo w Polsce – wpływ zagrożenia, działania adaptacyjne. Publikacja jest częścią projektu ADAGIO (Adaptation of Agriculture in Europe- an Regions at Environmental Risk Under Clima- te Change) realizowanego w ramach 6 Programu Ramowego UE. 10. Van Vliet A., De Groot R. (2001), „Phenology and climate: evidence of change”, Change 56, s. 12–14.
Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce. Klasyfikacja i rozwój poszczególnych odnawialnych źródeł energii Anna Grzybek Zrównoważona polityka klimatyczna i energetyczna musi opierać się na oszczędzaniu energii, efek- tywności energetycznej i na energii odnawialnej. W artykule przedstawiono klasyfikację odnawialnych źródeł energii (OZE), dokonano przeglądu dokumentów Unii Europejskiej (UE) regulujących produk- cję energii ze źródeł odnawialnych. UE, dążąc do jak największego wykorzystania energii odnawial- nej, uwzględnia fakt, że energia ta umożliwia decentralizację produkcji i dostaw energii ze względu na różnorodność warunków geologicznych, klimatycznych i hydrologicznych. Potencjał techniczny energii odnawialnej, którym dysponują łącznie UE, państwa kandydujące do Unii, kraje z Europej- skiego Obszaru Gospodarczego (EOG) i Szwajcaria, ocenia się na 40 000 PJ/rok (1 PJ = 1015 J). Wiel- kość ta odpowiada około 60% aktualnego zużycia energii. Zagospodarowanie energii wodnej i biomasy jest bardzo zaawansowane: istniejący potencjał energii wodnej wykorzystany jest w 80%, a biomasy – w 50% szacowanych zasobów. Największa część energii odnawialnej jest dziś w UE wykorzystywana do wytwarzania energii elektrycznej. W kwietniu 2009 roku została przyjęta przez Parlament Europej- ski i Radę dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. Dyrektywa zawiera tylko jeden cel dla każdego z państw członkowskich – udział energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energii pierwotnej. Udział poszczególnych krajów członkowskich w realizacji dyrektywy będzie różny i ma uwzględniać uwarunkowania lokalne oraz potencjał zasobów energii odnawialnej. Dla Polski zapisany cel na 2020 rok w postaci wzrostu udziału energii odnawialnej w bilansie energii pierwotnej został ustalony na 15%. Systematyczny wzrost cen energii ze źródeł konwencjonalnych staje się czynnikiem wspomagającym rozwój OZE. Sukces wielu firm z sektora OZE potwierdza, że przedsiębiorstwa o tym profilu są konkurencyjne. Polska podejmuje liczne działania na rzecz szerszego wprowadzenia OZE jako źródła zaspokojenia potrzeb energetycznych kraju, co jest wymogiem wspólnej polityki europej- skiej w zakresie kontroli emisji gazów cieplarnianych i zwiększenia jej niezależności energetycznej. Możliwe jest również wykorzystanie w projektach energetycznych środków wsparcia europejskiego z funduszy polityki spójności. Unia Europejska odpowiada obecnie za jedną szóstą globalnej emisji CO2 i za jedną piątą całko- witej emisji gazów cieplarnianych w krajach uprze- mysłowionych. W krajach tych oraz w państwach rozwijających się sektor energetyczny jest najwięk- szym wytwórcą emisji gazów cieplarnianych. Oko- ło 70% szkodliwej dla klimatu emisji CO2 powstaje w czasie wytwarzania i zużywania energii. fot. Włodek Staszczyk
Anna Grzybek 19 Ochrona klimatu i zrównoważona polityka energetyczna są obecnie priorytetem politycznym UE na najbliższe lata. Zrównoważona polityka klimatyczna i energetyczna wymaga oszczędzania energii, efektywności energetycznej i korzystania z energii odnawialnej. Klasyfikacja odnawialnych źródeł energii Międzynarodowa Agencja Energetyczna (Inter- national Energy Agency – IEA) podjęła się kilka lat temu sprecyzowania pojęć i określenia metodologii ocen istniejących i potencjalnych zasobów odna- wialnych nośników energii [19, 20]. Grupa Robo- cza ds. Odnawialnych Nośników Energii, powoła- na przez IEA (Renewable Energy Working Party – REWP) przyjęła następującą definicję: „Odna- wialna energia jest to ilość energii, jaką pozyskuje się w naturalnych procesach przyrodniczych stale odnawialnych. Występuje w różnej postaci, jest generowana bezpośrednio lub pośrednio przez energię słoneczną lub z ciepła pochodzącego z ją- dra Ziemi”. W prawodawstwie polskim definicja odnawialnych źródeł energii w ogólnej formie za- warta jest w Prawie energetycznym (art. 3, pkt 20): ,,Odnawialne źródło energii – źródło wykorzystu- jące w procesie przetwarzania energię wiatru, pro- mieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prą- dów i pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odpro- wadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych” [18]. Definicja ta obejmuje energię generowaną przez promieniowanie słoneczne, cieki wodne, wiatr, bio- masę i pochodne oraz energię geotermalną. Więk- szość OZE odnawia się w cyklu rocznym, jedynie odnowa zasobów geotermalnych trwa dłużej. OZE są ograniczone przestrzennie możliwością instalo- wania odbiorników oraz wielkością jednostkowego strumienia mocy. Promieniowanie Słońca jest dla Ziemi pierwot- nym źródłem energii, a wszystkie inne źródła są tylko jej pochodnymi. Dzięki Słońcu uzyskuje- my energię z wiatru, cieków wodnych i biomasy. Energia wiatru jest przekształconą formą energii słonecznej. Wiatr to źródło energii kinetycznej po- ruszających się mas powietrza. Bezpośrednią przy- czyną powstawania wiatru jest nierównomierny rozkład ciśnienia atmosferycznego nad powierzch- nią Ziemi, co z kolei spowodowane jest niejedna- kowym nagrzewaniem jej przez Słońce. Wiatr dzię- ki swej prędkości, czyli przemieszczaniu się mas powietrza, ma bardzo duży potencjał energii, która jest praktycznie niewyczerpywalna. Potencjał ener- getyczny wiatru odnawiany jest w wyniku stałego, nierównomiernego nagrzewania Ziemi promienia- mi słonecznymi. Jednak potencjał ten nie może być całkowicie wykorzystany, przede wszystkim ze względu na zmienność jego wielkości i kierunku. Niewielka porcja energii słonecznej jest przetwo- rzona i skumulowana w energii wodnej. Znaczna część wody zmagazynowana jest w zbiornikach na powierzchni ziemi, takich jak morza, oceany, je- ziora, rzeki itp. Poza tym woda znajduje się pod powierzchnią ziemi (wody podziemne). Pozosta- ła część wody tworzy zamknięty obieg krążenia, którego cykl jest następujący: parowanie – opad – spływ powierzchniowy i podziemny – znowu pa- rowanie. Zgromadzona energia potencjalna wody, poprzez spiętrzenie i przepływ w kierunku dolnego poziomu, zamieniana jest w energię kinetyczną na- pędzającą turbinę. Energia geotermalna jest natu- ralnym ciepłem Ziemi nagromadzonym w skałach oraz w wodach wypełniających pory i szczeliny skał. Ogromna ilość energii jest generowana i gro- madzona w jądrze, płaszczu i skorupie ziemskiej. Pod skorupą ziemską temperatura dochodzi do 1000°C, a w jądrze Ziemi wynosi 3500–4500°C. Przepływ ciepła z wnętrza Ziemi na powierzchnię odbywa się przede wszystkim drogą przewodzenia. W skorupie ziemskiej występuje kilka rodzajów energii geotermalnej. Jest to energia magmy, geo­ ciśnień, gorących suchych skał i energia geotermal- na nagromadzona w wodach podziemnych. Biomasa jest i będzie ważnym odnawialnym źródłem energii w nadchodzącym ćwierćwieczu w porównaniu z wodą, wiatrem, geotermią, wyko- rzystaniem Słońca w systemach fotowoltaicznych i kolektorach słonecznych. Jest to substancja po- chodzenia roślinnego lub zwierzęcego, która ulega biodegradacji, pochodząca z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, a tak- że przemysłu przetwarzającego te produkty i inne części odpadów, które ulegają biodegradacji. Przegląd dokumentów Unii Europejskiej regulujących produkcję energii ze źródeł odnawialnych UE jeszcze przed 2004 rokiem, w składzie pięt- nastu państw członkowskich, zwracała szczególną uwagę na rozwój i wykorzystanie OZE. Dowodem na to są nie tylko akty prawne, lecz także inne do- kumenty wydawane przez różne organy ówczesnej Unii. Fundamentem rozwoju wykorzystania OZE w UE stała się Biała księga – Energia dla przyszło-
Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…20 ści: odnawialne źródła energii z dnia 11 listopada 1997 roku. Księga powstała w celu podkreślenia konieczności zwiększenia udziału energii odna- wialnej w bilansie paliwowo-energetycznym UE. Określiła też narzędzia niezbędne, by osiągnąć mi- nimum – podwoić do 2010 roku udział w ogólnej konsumpcji paliw i energii w krajach członkow- skich. Celem minimalnym było osiągnięcie 12% energii pochodzącej z OZE, a więc mniej, niż za- kładała Deklaracja Madrycka z marca 1994 roku (15% dla UE). Innym ważnym dokumentem o znaczeniu mię- dzynarodowym, na który powołują się kraje UE, jest podpisany w 1997 roku Protokół z Kioto. Za- kłada on redukcję emisji CO2 w latach 2008–2012 co najmniej o 5% w stosunku do emisji z roku 1990. Protokół wszedł w życie dopiero po zaapro- bowaniu go przez Rosję, warunkiem koniecznym bowiem, aby zaczął obowiązywać, było podpisa- nie go przez tyle krajów, aby ich łączne emisje sta- nowiły 55% światowej emisji gazów. Wszedł on w życie 16 lutego 2005 roku. Podstawowym zało- żeniem Protokołu z Kioto jest redukcja emisji sub- stancji szkodliwych w poszczególnych państwach, a przez to zmniejszenie emisji globalnych. Każde z państw otrzymało limit emisji gazów cieplarnia- nych, które mogą zostać uwolnione do atmosfery. Aby ułatwić państwom stronom wywiązanie się ze zobowiązań, dokument przewiduje mechanizmy wspierające: mechanizm handlu emisjami, me- chanizm wspólnych wdrożeń, mechanizm czyste- go rozwoju oraz mechanizm aktywacji absorpcji CO2 przez rośliny. Protokół pozwala na redukcję emisji gazów cieplarnianych poza granicami wła- snego państwa. Oznacza to, że inwestując w OZE, państwo ma prawo zapisać efekty jako swój wkład w redukcję emisji gazów. Do zobowiązań wyni- kających z tego protokołu odnosi się dyrektywa 2003/87/WE. Ustanawia ona system handlu przy- działami poziomu emisji gazów cieplarnianych w państwach członkowskich. Zawiera wytyczne regulujące funkcjonowanie systemu handlu w kra- jach Wspólnoty. Kolejnym dokumentem poświęconym strate- gii energetycznej jest Zielona księga Ku europej- skiej strategii bezpieczeństwa energetycznego [15] z 2000 roku, w której opisano politykę UE w tym zakresie. Głównym celem tego dokumentu jest za- pewnienie bezpieczeństwa energetycznego, do cze- go ma się przyczynić zwiększone wykorzystanie źródeł alternatywnych. Na podstawie prowadzonej debaty we wrześniu 2001 roku powstała dyrektywa 2001/77/WE w sprawie promocji energii elektrycz- nej z odnawialnych źródeł na wewnętrznym rynku energii elektrycznej [4]. Celem głównym dyrekty- wy było promowanie produkcji energii elektrycz- nej z OZE. W tym zakresie wyznaczony został cel dla całej UE – osiągnięcie 21% zużycia energii elektrycznej uzyskiwanej z OZE w 2010 roku. W dyrektywie tej zawarto wykaz celów indy- katywnych dla poszczególnych państw. Dyrekty- wa zaleca wprowadzanie w krajach członkowskich rozwiązań regulujących funkcjonowanie rynku energii odnawialnej i zachęcających do jego roz- woju. Celem staje się także stworzenie konkuren- cyjnej pozycji dla energii elektrycznej uzyskiwa- nej ze źródeł odnawialnych w stosunku do energii otrzymywanej w sposób konwencjonalny. Potrze- ba zwiększenia udziału energii elektrycznej z OZE w całkowitej energii została podyktowana przede wszystkim bezpieczeństwem energetycznym i związaną z tym dywersyfikacją źródeł dostaw. Dyrektywa unijna 2004/8/UE w sprawie pro- mowania kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na wewnętrznym rynku ener- gii również ma związek z wykorzystaniem OZE – wskazuje na zalety, w tym wysoką sprawność, technologii opartej na kogeneracji. Innym kierunkiem wspieranym przez UE jest produkcja biopaliw ciekłych. Impulsem dla jej rozwoju ma być dyrektywa 2003/30/WE [5] Par- lamentu Europejskiego i Rady UE z dnia 8 maja 2003 roku w sprawie wspierania użycia w transpor- cie biopaliw lub innych paliw odnawialnych. Ten akt prawny ma na celu promocję stosowania bio- paliw oraz innych paliw odnawialnych poprzez za- stępowanie nimi oleju napędowego i benzyny uży- wanych w transporcie. W poszczególnych latach dynamicznie ma wzrastać dopuszczalny udział bio- paliw w ogólnym zużyciu paliw ciekłych, a w 2010 roku udział biokomponentów dodawanych do ogól- nej masy paliw wprowadzanych do obrotu według wartości energetycznej ma wynosić 5,75%. Mechanizmem promującym biopaliwa może być obniżka podatku akcyzowego. Dyrektywa 2003/96/WE w sprawie restrukturyzacji wspólno- towych przepisów ramowych dotyczących opo- datkowania produktów energetycznych i energii elektrycznej wydana przez Radę UE w paździer- niku 2003 roku zezwala krajom członkowskim na całkowite lub częściowe zniesienie akcyzy na biokomponenty stosowane w paliwach ciekłych oraz upoważnia je do zastosowania całkowitego zwolnienia z podatku akcyzowego dla biokompo- nentów stanowiących samoistne paliwa. W latach 2005–2006 w UE powstały nowe dokumenty do- tyczące energetycznego wykorzystania biomasy, należą do nich:
Anna Grzybek 21 • Plan działania w sprawie biomasy [1], • Strategia UE dla biopaliw [9], • Zielona księga – Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii [27], • Zielona księga w sprawie racjonalizacji zużycia energii, czyli jak uzyskać więcej mniejszym na- kładem środków [25]. Dokument Europejska strategia na rzecz zrów- noważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii precyzuje podstawowe cele, priorytety i narzędzia oraz działania niezbędne do wprowadzenia nowej, europejskiej polityki energetycznej. Kierując się trzema głównymi zasadami, którymi są: zapewnie- nie zrównoważonego rozwoju, konkurencyjności oraz bezpieczeństwa dostaw energii, Komisja Eu- ropejska zamierza skoncentrować swoje działania na sześciu głównych obszarach; należą do nich: • rozwój konkurencji, • dywersyfikacja źródeł energii, • solidarność na poziomie UE w zakresie środków dla bezpieczeństwa dostaw, • zrównoważony rozwój, • wzrost innowacyjności i technologii energetycz- nych, • określenie wspólnej zewnętrznej polityki ener- getycznej UE. Zapisy Zielonej księgi są istotne dla wszystkich państw członkowskich, w tym również dla Polski, w szczególności w zakresie nowych zadań mają- cych na celu rzeczywistą dywersyfikację dostaw nośników energii, integrację systemów energetycz- nych i budowanie wspólnego rynku energii [25]. W Zielonej księdze położono szczególny nacisk na efektywność energetyczną jako najbardziej racjo- nalny sposób poprawy stanu bezpieczeństwa ener- getycznego i dbałości o środowisko przyrodnicze [26]. W dokumencie trafnie określono podstawowe czynniki charakteryzujące aktualny stan i przewi- dywany rozwój sektora energii w UE, wymienia- jąc spośród nich najważniejsze, czyli: niezbędny rozwój inwestycji energetycznych wymagający nakładów w wysokości około biliona euro w cią- gu najbliższych 20 lat oraz prognozowany wzrost zapotrzebowania na energię o około 60% do roku 2030. W Zielonej księdze 2006 r. zaproponowano, aby zintegrowane podejście UE do przeciwdziała- nia zmianie klimatu opierało się na inicjatywach prawodawczych i programach racjonalnego wyko- rzystania energii w połączeniu z polityką wspiera- jącą wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych [27]. Podkreślono dotychczasowe osiągnięcia UE w pozyskiwaniu energii ze źródeł odnawialnych, które są trzecim co do wielkości – po węglu i gazie ziemnym – źródłem energii elektrycznej, a którego rola stale rośnie z korzyścią dla gospodarki i środo- wiska. W dokumentach Plan działania w sprawie biomasy oraz Strategia UE dla biopaliw Komisja Europejska informuje, że 4% zapotrzebowania UE na energię zaspokajane jest dzięki wykorzystaniu biomasy. Energię elektryczną można wytwarzać ze wszystkich rodzajów biomasy za pomocą kilku technologii. Komisja wspiera państwa członkow- skie w działaniach zmierzających do wykorzysta- nia potencjału wszystkich opłacalnych form pozy- skiwania energii elektrycznej z biomasy. Wykorzystanie biomasy w produkcji energii elektrycznej oznacza największe korzyści w zakre- sie emisji gazów cieplarnianych. Dokument ten nawiązuje do treści Białej księ- gi w sprawie europejskiej polityki transportowej do 2010 roku (dokument COM/2001/370UE) [2]. Biopaliwa stanowiące bezpośredni substytut paliw kopalnych mogą zostać z łatwością zastosowane w systemach wykorzystujących paliwa kopalne. Poprzez przetworzenie biomasy w celu wykorzy- stania jej jako źródło energii otrzymuje się takie substytuty paliw jak: biogaz, bioetanol, biometa- nol, estry olejów roślinnych (biodiesel), biooleje, biobenzyny i inne pochodne, na przykład wodór. Mimo że koszt produkcji większości biopaliw jest nadal wyższy od paliw kopalnych, to ich produkcja i wykorzystanie w różnych krajach świata rosną. Strategia UE na rzecz biopaliw płynnych okre- śla trzy cele: • dalszą promocję biopaliw w UE i krajach roz- wijających się oraz zagwarantowanie, że ich produkcja i wykorzystanie wpłyną pozytywnie fot. Małgorzata Grzórzna
Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…22 na środowisko globalne i przyczynią się do re- alizacji celów strategii lizbońskiej, • przygotowanie do stosowania biopaliw na szero- ką skalę dzięki poprawie ich konkurencyjności cenowej poprzez optymalizację wyspecjalizo- wanych upraw energetycznych oraz wspiera- nie wprowadzenia ich do obrotu dzięki szerszej promocji i prezentacji, a także usuwanie barier o nietechnicznym charakterze, • badanie możliwości otwierających się przed krajami rozwijającymi się – również tymi, które zostały poszkodowane w wyniku reformy rynku cukru w UE – w zakresie produkcji roślin ener- getycznych i biopaliw. Dla Polski bardzo istotnym zapisem w Strategii UE dla biopaliw jest określenie, że buraki cukrowe uprawiane w celu uzyskania bioetanolu nadal nie będą objęte kontyngentami. Komisja podtrzyma swą propozycję zakwalifikowania upraw buraków cukrowych w celu przetworzenia ich na bioetanol jako wykorzystanie gruntów obowiązkowo odło- gowanych do prowadzenia upraw nieżywnościo- wych oraz kwalifikującego do objęcia dopłatami z tytułu upraw roślin energetycznych. To stworzy nowe rynki zbytu dla buraków cukrowych. UE za- gwarantuje, że środki towarzyszące przewidziane dla krajów objętych protokołem w sprawie cukru, które zostały poszkodowane w wyniku reformy rynku cukrowego, można będzie przeznaczyć na wsparcie rozwoju produkcji bioetanolu. W doku- mencie rozróżniono biopaliwa pierwszej i drugiej generacji. Do ich produkcji i wykorzystania zasto- sowano różne podejścia. Biopaliwa pierwszej ge- neracji mogą być obecnie stosowane w niskopro- centowych mieszankach paliw konwencjonalnych w większości pojazdów i mogą być rozprowadzane za pomocą istniejącej infrastruktury. Zastępowanie oleju napędowego lub benzyny biopaliwami jest zatem najprostszym sposobem, by sektor transpor- towy przyczynił się do realizacji celów określo- nych w Protokole z Kioto, przy czym odniesione korzyści będą dotyczyły wszystkich rodzajów po- jazdów. Opracowanie substytutu paliwa do silni- ków Diesla jest szczególnie ważne w kontekście europejskim – UE jest obecnie importerem netto paliwa do Diesla, eksportuje natomiast benzynę [28]. Jednakże, nawet przy zastosowaniu najno- wocześniejszych technologii, koszt produkcji bio- paliw jest tak duży, że trudno im konkurować z pa- liwami kopalnymi. Biopaliwa drugiej generacji są szczególnie obiecujące. Do rozwoju ich produkcji konieczne jest przystosowanie systemu dystrybu- cji paliw, co związane jest z przeprowadzeniem długoterminowych inwestycji, które wymagają stabilnych perspektyw popytu rynkowego. Wyni- ka z tego, że oprócz środków podażowych należy wprowadzić skuteczny system zachęt oparty na mechanizmach rynkowych. Na posiedzeniach Rady Europy w marcu 2007 roku zdecydowano o konieczności osiągnięcia 20% udziału energii ze źródeł odnawialnych w całej UE oraz minimum 10% udziału biopaliw w każdym z państw do 2020 roku [3]. Jednocześnie stwier- dzono, że państwa uprzemysłowione powinny do- celowo dążyć do ograniczenia całej emisji gazów cieplarnianych do roku 2050 o 60%–80% w po- równaniu z rokiem 1990. Podczas realizacji celu w przypadku biopaliw należy zapewnić trwałość produkcji oraz dostępność biopaliw drugiej gene- racji na rynku. Cel dotyczący udziału energii odna- wialnej ma charakter obligatoryjny. Udział poszcze- gólnych krajów członkowskich w jego realizacji będzie różny i ma uwzględniać uwarunkowania lokalne oraz potencjał zasobów energii odnawial- nej. Mechanizm, według którego będzie dokonany podział obowiązku i wynikające z niego cele dla poszczególnych państw, określono w dyrektywie ramowej w sprawie promowania stosowania ener- gii ze źródeł odnawialnych zmieniającej i w na- stępstwie uchylającej dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE, którą przyjęły Parlament Europejski i Rada 23 kwietnia 2009 roku [7]. Dokument jest jednym z elementów tzw. pakietu klimatyczno- energetycznego. Dyrektywa zawiera tylko jeden cel dla każdego z państw członkowskich – udział energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energii pierwotnej. Dla Polski cel na 2020 rok w posta- ci wzrostu udziału energii odnawialnej w bilansie energii finalnej ustalono na 15%. Każde państwo członkowskie powinno określić sposób osiągnię- cia tego celu i ustalić, jaki będzie udział energii elektrycznej oraz czynników służących do ogrze- wania bądź chłodzenia pochodzących z OZE. Kra- je samodzielnie mają wyznaczyć drogę do osiąg- nięcia wymaganego poziomu udziału biopaliw w paliwach transportowych. Ten krótki przegląd dokumentów pokazuje, jak niezwykle ważna dla UE jest energia odnawialna, oraz dowodzi, że umożliwia ona decentralizację produkcji i dostaw energii. Wynika to ze zobowią- zań UE dotyczących zmian klimatycznych i bez- pieczeństwa ekologicznego. Szczególną uwagę zwraca się na produkcję energii elektrycznej z OZE i biopaliwa płynne.
Anna Grzybek 23 Analiza wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej Ze względu na różnorodność warunków geolo- gicznych, klimatycznych i hydrologicznych w Eu- ropie istnieją bardzo dobre warunki do stworzenia zrównoważonego systemu zaopatrzenia w energię opartego na energii odnawialnej. Na kontynencie europejskim w poszczególnych krajach i regionach w różnym stopniu można rozwijać, pozyskiwać i wykorzystywać energię odnawialną w każdej po- staci i przy użyciu wszystkich technologii – energię wodną, wiatrową, energię cieplną Słońca, ogniwa fotowoltaiczne, geotermię, energię fal morskich i pływów, energię biomasy. Potencjał energii elek- trycznej pozyskiwanej z elektrowni słonecznych, z ciepła Ziemi, z energii fal i pływów morskich jest skoncentrowany na niewielkich obszarach. Potencjały energii wodnej także występują w okre- ślonych skupiskach, podczas gdy potencjały ener- gii wiatrowej, słonecznej i biomasy rozkładają się stosunkowo równomiernie na terenie całej UE. W strategii zwiększania udziału energii odna- wialnej w produkcji energii elektrycznej należy uwzględnić to, że różne formy energii charakte- ryzują się dobowo lub sezonowo zmienną dostęp- nością w czasie. Potencjał techniczny energii od- nawialnej, którym dysponują łącznie UE, państwa kandydujące do Unii, kraje EOG i Szwajcaria, oce- nia się na 40 000 PJ/rok. Wielkość ta odpowiada około 60% aktualnego zużycia energii pierwotnej w UE. Jednak dotychczasowe wykorzystanie ener- gii odnawialnej wynosi tylko około 12%. Jedynie zagospodarowanie energii wodnej i biomasy jest dużo bardziej zaawansowane – istniejący potencjał energii wodnej wykorzystano w 80% [6], a bioma- sy – w 50% szacowanych zasobów. Największa część energii odnawialnej jest dziś w UE wyko- rzystywana do wytwarzania energii elektrycznej, sektor ten dysponuje też najbardziej rozwiniętą technologią. Jest to efekt stosowania dyrektywy 2001/77/EG w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwa- rzanej ze źródeł odnawialnych. W roku 2005 udział energii „zielonej” w produkcji energii elektrycznej brutto wynosił w UE około 14% [8]. Ocenia się, że do roku 2010 udział energii elektrycznej z energii odnawialnej wyniesie tylko 19% zamiast przewidy- wanych 21% [13]. Wybrane państwa członkowskie odniosły sukces w rozwoju wykorzystania energii odnawialnej w produkcji elektryczności. W rapor- cie Komisji stwierdzono, że tylko trzy kraje bez problemów osiągną ustalone cele: Dania, Niemcy i Węgry. Dobre wyniki potwierdzono w następnych sześciu krajach: Finlandii, Irlandii, Luksemburgu, Hiszpanii, Szwecji i Holandii. Dzięki dodatkowym wysiłkom pięć krajów mogłoby osiągnąć wyzna- czone dla nich cele: Czechy, Litwa, Polska, Sło- wenia i Wielka Brytania. Natomiast Belgia, Grecja i Portugalia musiałyby podjąć bardzo zdecydowa- ne, intensywne działania, by osiągnąć wyznaczone pułapy, a osiem krajów (Austria, Cypr, Estonia, Francja, Włochy, Łotwa, Malta i Słowacja) w roku 2005 miało jeszcze daleką drogę do pokonania [13]. W roku 2005 „zielona” energia wytworzona w UE pochodziła z wykorzystania energii wodnej w 6,1%, słonecznej – 0,3%, wiatru – 15,2%, bio- masy – 17,2%, energii geotermicznej – 1,2% [13]. Udziały w produkcji tej energii w poszczególnych krajach są bardzo różne, zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym. Niemcy, wykorzy- stując urządzenia fotowoltaiczne, produkują 1,28 TWh energii elektrycznej, podczas gdy w całej Unii produkowanych jest 1,49 TWh energii [10]. Energię elektryczną z instalacji geotermicznych wytwarzano prawie w całości we Włoszech. Około dwóch trzecich ilości energii elektrycznej z energii wodnej wyprodukowały Francja, Włochy, Austria i Szwecja. Z energii wiatru wytworzono ponad trzy czwarte energii „zielonej” w Danii, Niemczech i Hiszpanii. Na podstawie tych danych liczbowych można wnioskować, że udział danego kraju w pro- dukcji „zielonej” energii nie zależy tylko od jego za- sobów odnawial- nych, ale ważną rolę odgrywają również warunki polityczne i ekono- miczne. W końcu 2008 roku łączna moc zainstalowa- na w energetyce odnawialnej w UE wynosiła 64 949 MW, czyli o 15% więcej niż w roku 2007. Najwięk- szy przyrost zain- stalowanej mocy spośród wszyst- kich technologii wytwarzania ener- gii uzyskano dla energii wiatrowej – 43% całej nowo fot. Maciej Duczyński
Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…24 zainstalowanej mocy (8484 MW) [8]. Szczegółowa analiza zagadnienia produkcji energii elektrycznej oparta na dotychczas sporządzonych opracowa- niach pokazuje, jak duży jest w Europie potencjał energii odnawialnej, który umożliwi w przyszłości zwiększenie produkcji prądu elektrycznego, a do- celowo pozwoli oprzeć jego produkcję wyłącznie na nośnikach energii odnawialnej [17]. Ze względu na różne warunki klimatyczne, hy- drologiczne i geologiczne koncentracja poszcze- gólnych źródeł energii odnawialnej jest różna w różnych regionach. Potencjały energii wodnej są największe w Skandynawii i w krajach położonych w centralnej części Alp. Potencjały energii słonecz- nej koncentrują się z kolei w państwach śródziem- nomorskich. Znaczna część geotermicznego poten- cjału Ziemi przypada na południową i wschodnią Europę. Wielka Brytania i Irlandia oraz wybrzeże Atlantyku dysponują wielkimi potencjałami ener- gii wiatrowej, a biomasa występuje w dużych ilo- ściach szczególnie na północy i północnym wscho- dzie Europy. Na Uniwersytecie Pontificia Comillas okre- ślono potencjał techniczny energii odnawialnej w Hiszpanii na rok 2050 [11]. W opracowaniu stwierdzono, że do roku 2050 można, pozyskując energię odnawialną, pokryć wielokrotnie wyższe zapotrzebowanie na energię elektryczną aniże- li przewidywane docelowo na ten rok. Przyjmuje się, że w roku 2050 w Hiszpanii popyt na energię elektryczną wyniesie 280 TWh/rok, a całkowite zapotrzebowanie na energię 1525 TWh/rok. Sza- cowany potencjał techniczny energii słonecznej (razem z fotowoltaiką) jest ośmiokrotnie większy niż zapotrzebowanie na energię, energii wiatrowej – 1,7 razy większy niż energii elektrycznej, a z po- tencjału energii fal morskich można uzyskać jedną piątą całkowitego zapotrzebowania na energię. W Szwajcarii i Norwegii wykorzystywany jest potencjał energii wodnej, który pokrywa odpo- wiednio połowę i całość zapotrzebowania na ener- gię elektryczną. Szwecja wykorzystuje ponad jedną trzecią potencjału długookresowego. Zwiększenie mocy zainstalowanej w urządzeniach wytwarza- jących energię „zieloną” przewiduje plan rozwoju technologicznego Komisji Europejskiej, w którym zapisano, że moc zainstalowana latach 2005–2030 może zostać zwiększona sześciokrotnie w sektorze energii wiatrowej, od stu do dwustu razy w dzie- dzinie fotowoltaiki, elektrownie solarne zaś można rozbudować z obecnych poniżej 100 MW do 4,6 GWe [12, 14]. Mechanizmy wspomagające Państwa członkowskie mogą udzielać dotacji na wsparcie inwestycji związanych z energią od- nawialną, jeżeli są one zgodne z wytycznymi Unii Europejskiej w sprawie pomocy państwa w za- kresie ochrony środowiska. Możliwe jest również wykorzystanie w projektach energetycznych środ- ków wsparcia europejskiego z funduszy polityki spójności. Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej (267/2008/IP) regiony korzystające ze środków wsparcia w ramach polityki spójności w latach 2007–2013 planują zainwestować łącznie nie- mal 9 mld euro w projekty energetyczne, z czego 4,8 mld euro przewidziano na projekty w dziedzi- nie energii odnawialnej, a 4,2 mld euro na działa- nia zwiększające efektywność wykorzystania i za- rządzania energią. W zależności od rodzaju źródła przewidywany sposób podziału środków na projek- ty energii odnawialnej przedstawi się następująco: • 1,8 mld euro – biomasa, • 1,1 mld euro – energia słoneczna, • 1,1 mld euro – hydrotermia, geotermia i pozo- stałe, • 0,8 mld euro – energia wiatrowa. Oznacza to zapewnienie z budżetu wspólno- towego dla wielu państw członkowskich bardzo ważnej pomocy finansowej na projekty regionalne, co umożliwi realizację celów w dziedzinie energii odnawialnej na rok 2020 [16]. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Polsce Od końca lat dziewięćdziesiątych obserwuje się rosnący popyt na OZE na rynku energetycznym i coraz większe zainteresowanie inwestorów tym sektorem gospodarki. W załączniku II traktatu ak- cesyjnego Polska zobowiązała się do zwiększenia udziału OZE w produkcji energii elektrycznej od poziomu 1,6%, przy rocznej produkcji 2,35 TWh w 1997 roku, do wartości 7,5% w 2010 roku. Nale- żało spełnić obowiązki zawarte w porozumieniach międzynarodowych, w tym konieczność dostoso- wania się do określonych kierunków polityki ener- getycznej UE. Powstały w związku z tym nowe re- gulacje prawne, których celem jest przyspieszenie wykorzystania potencjału OZE oraz zwiększenie jego konkurencyjności. Wykorzystanie OZE prze- ciwdziała zjawiskom zmiany klimatu i globalnemu ociepleniu. W celu ograniczania skutków wytwa- rzania energii ze źródeł kopalnych wraz z ich nega- tywnym wpływem na środowisko naturalne kraje podejmują polityczne decyzje i opracowują stra-
Anna Grzybek 25 tegie mające na celu zmniejszanie emisji CO2 do atmosfery, a tym samym wspierające OZE. W pol- skim prawie regulacje dotyczące wykorzystywania i zastosowania OZE można znaleźć w wielu aktach prawnych. Podstawowym dokumentem w polskim usta- wodawstwie dotyczącym zagadnień związanych z energetyką, w tym energetyką odnawialną, jest ustawa Prawo energetyczne [18], zawierająca przy- toczoną już definicję OZE (art. 3, pkt 20). W usta- wie wyróżniono dwa najważniejsze mechanizmy wsparcia energetyki odnawialnej w Polsce. Pierw- szym jest obowiązek zakupu energii produkowanej z OZE w całości wytworzonej energii elektrycznej oraz w takiej ilości, by zaspokajała zapotrzebo- wanie odbiorców końcowych dla energii cieplnej. Drugim, wiodącym mechanizmem wsparcia wyko- rzystania OZE w Polsce jest system świadectw po- chodzenia wydawanych dla energii produkowanej ze źródeł odnawialnych. Świadectwa pochodzenia, zgodnie z założeniami, stały się istotnym czynni- kiem wspierania rozwoju OZE. Dzięki systemowi świadectw pochodzenia producent energii elek- trycznej z OZE otrzymuje: • płatność za sprzedaż energii fizycznej po cenie energii konwencjonalnej, • przychód z tytułu sprzedaży świadectw pocho- dzenia na rynku giełdowym. Dodatkowym mechanizmem wspierającym wykorzystanie OZE jest obniżenie opłat za przyłą- czenie do sieci dla jednostek produkujących ener- gię ze źródeł odnawialnych poniżej 5 MW oraz jednostek kogeneracyjnych do 1 MW, za których przyłączenie pobiera się połowę opłaty ustalonej na podstawie rzeczywistych nakładów. Ustawa zapewnia ponadto pierwszeństwo w świadczeniu usług przesyłania energii elektrycznej z OZE lub produkowanej łącznie ze źródeł konwencjonalnych i z OZE przed energią wytwarzaną na bazie źródeł nieodnawialnych. Od 2000 roku wydawane są akty wykonawcze do Prawa energetycznego w postaci rozporządzeń ministra gospodarki. Ostatnie rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świa- dectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źró- dle energii wydano 14 sierpnia 2008 roku [22]. Zawiera ono dane dotyczące udziału ilościowego energii elektrycznej z OZE, który przedsiębior- stwo energetyczne musi przedstawić do umorzenia prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki w postaci świadectw pochodzenia. Ilość energii elektrycznej sprzedanej odbiorcom końcowym, poświadczonej świadectwami pochodzenia w kolejnych latach, przedstawiono w tabeli 1. Jednocześnie wymagane jest zwiększanie udziału biomasy rolnej wykorzystywanej do pro- dukcji energii. Zgodnie z treścią rozporządzenia, energia elektryczna wytwarzana w wyniku współ- spalania biomasy lub biogazu z innymi paliwami jest zaliczana do energii produkowanej z OZE, lecz tylko w tej części, która odpowiada udziałowi ener- gii chemicznej biomasy lub biogazu w energii che- micznej paliwa wykorzystywanego do wytworze- nia tej energii, pod warunkiem jednak, że w łącznej masie biomasy dostarczanej do procesu spalania wagowy udział biomasy pochodzącej z celowych upraw energetycznych lub odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz przemysłu przetwarzają- cego jej produkty, a także części pozostałych od- padów ulegających biodegradacji z wyłączeniem odpadów i pozostałości z produkcji leśnej oraz przemysłu przetwarzającego jej produkty, przed- stawia się następująco: • źródła o mocy powyżej 5 MW współspalające biomasę (biogaz) z innymi paliwami mają w 2010 roku wykorzystywać 25% biomasy pochodzenia rolniczego, natomiast w 2015 roku – już 100%; • źródła w układzie hybrydowym o mocy powyżej 20 MW – w 2010 roku 20% biomasy rolniczej, a w 2015 – 40% (60% – 2017 rok); • źródła spalające wyłącznie biomasę o mocy po- wyżej 20 MW – w 2010 roku 20%, w 2015 roku – 40% (60% – 2017 rok). W zakresie paliw płynnych obowiązuje ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych z 25 sierpnia 2006 roku [25], która obliguje producen- tów i importerów paliw do realizacji Narodowego Celu Wskaźnikowego (NCW), czyli zapewnienia minimalnego udziału biokomponentów w pali- wach wprowadzanych na rynek lub zużywanych na potrzeby własne. Reguluje ona podstawowe Tab. 1. Procentowy udział energii z OZE w latach 2007–2014 [22] Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Energia z OZE (%) 7,0 8,7 10,4 10,4 10,4 10,9 11,4 11,9 12,4 12,9
Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…26 zagadnienia związane z produkcją i obrotem bio- paliw w Polsce. Jednocześnie nakłada limity ilości biopaliw, jakie mogą wytwarzać rolnicy na użytek własny. Ustawa określa surowce, jakie powinny być wykorzystywane przy wytwarzaniu biokom- ponentów, należą do nich: • surowce rolnicze pozyskiwane z gospodarstwa rolnego położonego na obszarze co najmniej jednego z państw członkowskich UE na podsta- wie umowy kontraktacji zawartej między produ- centem rolnym prowadzącym to gospodarstwo a wytwórcą lub pośrednikiem, • biomasa pozyskiwana na podstawie umowy do- stawy zawartej między pośrednikiem a wytwór- cą, • surowce rolnicze pozyskiwane z produkcji włas­ nej wytwórców. Udział biokomponentów wytwarzanych z bio- masy pochodzącej z innych źródeł nie może prze- kraczać w skali roku 25% całości biokomponen- tów wytwarzanych przez tego wytwórcę. Rada Ministrów ma co 3 lata określać w drodze rozpo- rządzenia NCW na kolejne 6 lat, biorąc pod uwagę możliwości surowcowe i wytwórcze, możliwości branży paliwowej oraz przepisy UE w tym zakre- sie. Aktem wykonawczym do tej ustawy jest rozpo- rządzenie Rady Ministrów z 15 czerwca 2007 roku [21] w sprawie NCW na lata 2008–2013 określa- jące NCW dla biopaliw. Cele Wskaźnikowe w po- szczególnych latach powinny kształtować się tak jak przedstawiono w tabeli 2. Rozporządzenie zobowiązuje do wprowadze- nia na rynek odpowiedniej ilości biokomponen- tów. Otwiera tym samym rynek zbytu na biokom- ponenty i biopaliwa, a także na surowce rolnicze, z których są one produkowane. NCW nałożony jest na przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania i importu lub nabywania w ramach Wspólnoty paliw ciekłych lub biopaliw ciekłych, którzy sprzedają je lub zu- żywają na własne potrzeby. Jako realizacja art. 37 ustawy o biokompo- nentach i biopaliwach ciekłych z 25 sierpnia 2006 roku powstał Wieloletni program promo- cji biopaliw lub innych paliw odnawialnych na lata 2008–2014 [23]. Przewiduje on mechanizmy wsparcia produkcji biokomponentów w zakresie systemu podatkowego, szczególnie zwolnienia od podatku akcyzowego, podatku dochodowego od osób prawnych, zwolnienia z opłaty paliwo- wej. Nakreśla możliwości wsparcia dla upraw roślin energetycznych stanowiących surowiec do produkcji biokomponentów i inwestycji do wy- twarzania biokomponentów i biopaliw ciekłych z funduszy UE oraz z krajowych środków publicz- nych. Mechanizmy finansowe również mogą być traktowane jako pomoc w dążeniu do rozwoju OZE w Polsce (np. dotacje oraz kredyty preferen- cyjne udzielane przez NFOŚiGW i Ekofundusz). Ponadto energia wytworzona w odnawialnych źródłach jest zwolniona z podatku akcyzowego. Podsumowanie Przytoczone akty prawne umacniają pozycję OZE w energetyce. Ze względu na bezpieczeństwo energetyczne państwa członkowskie UE, dążąc do dywersyfikacji źródeł energii, będą zwiększały udział energii odnawialnej w energetyce. W związ- ku z kurczącymi się zasobami tradycyjnych surow- ców energetycznych OZE są niewyczerpywalnymi źródłami energii. W celu ograniczania skutków wytwarzania energii mających wpływ na środowi- sko naturalne podejmowane są polityczne decyzje i opracowywane strategie mające na celu zmniej- szanie emisji CO2 do atmosfery. Taką politykę kształtuje pakiet energetyczny Unii Europejskiej. W związku z rozwojem OZE w sektorze energe- tycznym rośnie konkurencyjność, ogranicza się koszty i trend ten będzie kontynuowany. Sukces wielu firm z sektora OZE potwierdza, że przedsię- biorstwa o tym profilu są konkurencyjne. Rosnące zapotrzebowanie na energię elektryczną ewoluować będzie w kierunku energii bardziej rozproszonej, co oznacza przewagę mniejszych, łatwiejszych do zrealizowania inwestycji – takich jak OZE. Ważną zaletą przedsięwzięć związanych z energią odna- wialną jest także krótki czas budowy. Systematycz- ny wzrost cen energii ze źródeł konwencjonalnych staje się czynnikiem wspomagającym rozwój OZE. Między innymi dlatego w ostatnim okresie wzrosło wykorzystanie energii z kolektorów słonecznych i biomasy. Polska podejmuje działania na rzecz szerszego wprowadzenia OZE jako źródła zaspo- kojenia potrzeb energetycznych kraju, co jest wy- mogiem wspólnej polityki europejskiej w zakresie Tab. 2. Narodowy Cel Wskaźnikowy na lata 2008–2013 Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 NCW (%) 3,45 4,60 5,75 6,20 6,65 7,10
Anna Grzybek 27 nia wynikające z zielonej księgi – Sprawozdanie w sprawie postępów w dziedzinie energii elek- trycznej ze źródeł odnawialnych, KOM(2006) 849 Bruksela, http://ec.europa.eu/energy/res/in- dex_en.htm. 14. Komisja Europejska (2007), Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europej- skiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Ko- mitetu Regionów – Europejski strategiczny plan w dziedzinie technologii energetycznych (plan EPSTE) – „Droga do niskoemisyjnych technolo- gii przyszłości”, KOM(2007) 723, Bruksela, 22 listopada 2007 r. 15. Ku europejskiej strategii bezpieczeństwa zaopa- trzenia energetycznego, COM (2000) 769. 16. Lutz M., Schreyer M. (2008), ERENE, Euro- pejska Wspólnota Energii Odnawialnej, tom 3, Warszawa: Fundacja im. Heinricha Bölla. 17. Mantzos L., Capros P. (2006), Scenario on Ener- gy Efficiency and Renewables, European Energy and Transport, Luxembourg: European Com- mission, DG Energy and Transport, http://ec.eu- ropa.eu/dgs/energy_transport/figures/scenarios/ doc/2006_scenarios_on_energy_ efficiency.pdf, wersja z 20.01.2008. 18. Prawo energetyczne, Dz.U. 1997, nr 54, poz. 348 z późniejszymi zmianami; Dz.U. 2006, nr 89, poz. 625 z późn. zm. 19. Renewables Information 2002 (with 2000 data). International Energy Agency, listopad 2002. 20. Renewables in Global Energy Supply. An IEA Fact Sheet. International Energy Agency, listo- pad 2002. 21. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie Narodowych Celów Wskaźnikowych na lata 2008–2013, Dz.U. 2007, nr 110, poz. 757. 22. Rozporządzenie w sprawie szczegółowego za- kresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytwo- rzonej w odnawialnym źródle energii z dnia 14 sierpnia 2008, Dz.U. 2008, nr 156, poz. 969. 23. Wieloletni program promocji biopaliw lub innych paliw odnawialnych na lata 2008–2014, http:// www.e-biopaliwa.pl/pdf/Wieloletni_Program_ Promocji_Biopaliw_przyjety_24_07_2007_ przez_RM.pdf. 24. Ustawa o biokomponentach i biopaliwach cie- kłych, Dz.U. 2006, nr 169, poz. 1199. 25. Zielona księga w sprawie racjonalizacji zużycia energii, czyli jak uzyskać więcej mniejszym na- kontroli emisji gazów cieplarnianych i zwiększenia jej niezależności energetycznej. Bibliografia   1. Biomass Action Plan (Plan działania w sprawie biomasy), Bruksela, COM (2005) 628.   2. Biała Księga w sprawie europejskiej europej- skiej polityki transportowej do 2010 roku, CO- M/2001/370 UE, http://ec.europa.eu/energy/res/ index_en.htm.   3. Decyzja Rady Europy z 8 marca 2007 r., http:// www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/ docs/pressData/en/ec/93135.pdf.   4. Directive 2001/77/EC of the European Parlia- ment and of the Council of 27 September 2001 on the promotion of electricity produced from renewable energy sources in the internal electri- city market, OJ L 283, 27.10.2001, s. 33–40.   5. Directive 2003/54/EC of the European Parlia- ment and of the Council of 26 June 2003 con- cerning common rules for the internal market in electricity and repealing Directive 96/92/EC.   6. DLR, German Aerospace Center (2006), Trans- -Mediterranean interconnection for concentra- ting solar power, final report, study commissio- ned by the Federal Ministry for the Environment, Nature Consevation and Nuclear Safety Germa- ny, czerwiec 2006, Stuttgart, http://www.trec-uk. org.uk/reports/TRANS-CSP_Full_Report_Final. pdf.   7. Dyrektywa w sprawie promowania stosowa- nia energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/ WE oraz 2003/30/WE (2009/28/WE), Dz.U. UE z 5 czerwca 2009 r., L 140/16.   8. Energy Balances of OECD Countries IEA Stati- stics, 2008 267/2008/IP 5, 6.   9. European Union Strategy for Biofuels, COM(2006)34 UE. 10. Federalne Ministerstwo Środowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeństwa Reaktorów (2007), Erfahrungsbericht zum Erneuerbare-Energien- Gesetz 2007 (EEG-Erfahrungsbericht), listo- pad 2007, Berlin, http://www.bmu.de/files/pdfs/ allgemein/application/pdf/erfahrungsbericht_ eeg_2007.pdf. 11. García Ortega J.L., Cantero A. (2005), Renova- bles 2050, Un informe sobre el potencial de las energías renovables en la Espana peninsular, li- stopad 2005, Madryt. 12. Europejskie rynki elektryczności i gazu: trzeci pakiet legislacyjny, http://ec.europa.eu/energy/ electricity/package_2007/index_en.htm. 13. Komisja Europejska (2007), Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego – Działa-
Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…28 kładem środków (2005), Luksemburg: Komisja Europejska. 26. http://ec.europa.eu/energy/efficiency/do- c/2005_06_green_paper_book_pl.pdf. 27. Zielona księga: Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, Luksemburg: Komisja Europejska CO- M(2006) 105. 28. http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures/ scenarios/doc/2006_scenarios_on_energy_effi- ciency.pdf, wersja z dn. 20.01.2008.
Aspekty prawne dotyczące zmian klimatu i odnawialnych źródeł energii, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa Leszek Karski Artykuł porusza problematykę zmian klimatu w aspekcie prawnym ze szczególnym zwróceniem uwagi na rozwój energetyki odnawialnej. W pracy podjęto próbę omówienia powiązań pomiędzy wspo- mnianymi zagadnieniami a sektorem rolnictwa. Zrównoważony rozwój rolnictwa wymaga przedefi- niowania roli gospodarstw wiejskich pod kątem zmian klimatu i bezpieczeństwa energetycznego. Wy- chodząc od tematyki ogólnej, na poziomie międzynarodowym, by następnie przejść do prawodawstwa wspólnotowego i skończyć na poziomie krajowym, autor przedstawia zarys prawnych podstaw proble- matyki zmian klimatu ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju energetyki odnawialnej na terenach wiejskich. Określenie sytuacji terenów wiejskich na tle prawa zmian klimatu stanowi podstawowe za- łożenie artykułu. Zagadnienia ochrony klimatu oraz rozwoju energetyki odnawialnej idealnie wpisują się w pro- blematykę wielofunkcyjności rolnictwa. Gospodar- stwa rolne oprócz tradycyjnych funkcji produkcyj- nych pełnią również funkcje społeczne, kulturowe i środowiskowe [2]. Ochrona klimatu w rolnictwie jest typowym przykładem kategorii nieekonomicz- nej, dopóki gospodarowanie gruntami oraz emisja i pochłanianie przez rolnictwo gazów cieplarnia- nych nie zostaną włączone do systemu handlu uprawnieniami na poziomie gospodarstwa rolnego. Wytwarzanie energii ze źródeł rozproszonych na terenach wiejskich jest z kolei przykładem łącze- nia funkcji produkcyjnej z funkcją środowiskową i funkcją społeczną. Produkcja energii z odnawial- nych źródeł jest nowym wyzwaniem dla rolnictwa. Stanowi próbę wprowadzenia samowystarczalno- ści energetycznej w gospodarstwie rolnym. Spa- dek dochodów w rolnictwie staje się impulsem do poszukiwania nowych ich źródeł oraz mobilizuje do działań, które mają przyczynić się do zmniej- szenia kosztów. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich oznacza rozwój stabilny i trwały, oparty na trzech równoważnych aspektach: społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Rozwój ten bę- dzie stanowił w dłuższej perspektywie podstawo- wą zasadę ewolucji polskiego rolnictwa. Jednym z jego warunków są również rozwój energetyki odnawialnej i inne sposoby ochrony klimatu oraz środki adaptacji do zmian klimatu. Problematyka zmian klimatu oraz bezpieczeń- stwo energetyczne mają obecnie priorytetowe zna- czenie w skali całego globu. Nie jest więc niczym nadzwyczajnym, że stanowią istotny element oto- czenia każdego sektora gospodarki. W przypadku rolnictwa wpływ ten jest niezmiernie silny. Zakres oddziaływania problematyki zmian klimatu i bez- pieczeństwa energetycznego na funkcjonowanie rolnictwa najlepiej jest widoczny w polityce i pra- wie. Dokumenty polityczne określają pewne cele i instrumenty, prawo zaś stanowi najlepszy instru- ment osiągania celów politycznych. Rolę prawa w omawianym obszarze trudno przecenić. Właśnie aspektowi prawnemu jest poświęcone niniejsze opracowanie. Troska o klimat Klimat do niedawna był traktowany przez czło- wieka jako element środowiska niezwykle elastycz- ny wobec oddziaływania antropogenicznego. Pra- wodawcy zajmowali się ochroną innych zasobów – kwestie ochrony klimatu pozostawały na uboczu. Bodźcem do działania było uświadomienie sobie, fot. Maciej Kopaniecki
Aspekty prawne dotyczące zmian klimatu i odnawialnych źródeł energii…30 że działania człowieka związane z emisją gazów cieplarnianych, wycinaniem drzew, zwiększaniem areału upraw i hodowli zwierząt mogą mieć szko- dliwe skutki dla całej planety. Rezultaty wspomnia- nej działalności nie mają granic. Powstałe szkody mają wymierną cenę środowiskową, społeczną i ekonomiczną. Sektorem, który poniesie najwięk- sze koszty, będzie prawdopodobnie rolnictwo. Ludzkość dosyć długo nie przywiązywała na- leżytej wagi do zmian klimatu. Było to spowo- dowane wieloma czynnikami. Przede wszystkim brakowało pewności naukowej co do zmian klima- tycznych oraz stopnia odpowiedzialności człowie- ka. Ponadto istotne znaczenie miał brak poczucia odpowiedzialności państw oraz trudności w poro- zumiewaniu się na szczeblu globalnym w sprawach środowiska, społecznych i gospodarczych. Wpływ warunków pogodowych na aktywność człowieka jest bardzo duży. Najlepiej oddaje to de- finicja zamieszczona w Konwencji klimatycznej. Zgodnie z art. 1 pkt 3 system klimatyczny jest to ca- łość atmosfery, hydrosfery, biosfery i geosfery oraz ich wzajemne oddziaływania. Objęcie konwencją wszystkich elementów środowiska pokazuje, jak duże znaczenie ma omawiany system. Aby w pełni zrozumieć postanowienia konwencji, warto sięgnąć do piśmiennictwa. W meteorologii klimat [10] jest określany jako całokształt procesów fizycznych atmosfery i warunków pogodowych charaktery- stycznych dla danego obszaru, kształtowanych pod wpływem położenia geograficznego i cech fizycz- nych tego obszaru oraz określany na podstawie wie- loletnich pomiarów i obserwacji. Inaczej mówiąc, jest to zespół zjawisk i procesów atmosferycznych – takich jak światło, ciepło, woda, wiatr – które są charakterystyczne dla danego obszaru i wyróżniają go spośród innych obszarów. Klimat jest średnią po- godą odnotowywaną przez dłuższy odcinek czasu. Wokół zmian klimatu narosło wiele nieporo- zumień. Wydaje się, że pewne uproszczenia są traktowane zbyt dosłownie. Przykładem takiego uproszczenia może być stosunek do zmian klimatu. Zmiany klimatu nie stanowią niebezpieczeństwa dla człowieka, a sam klimat nie jest wartością nie- zmienną. W przeszłości zmiany klimatu były natu- ralnym procesem zależnym od bardzo wielu czyn- ników. Dlatego również obecnie należy przyjąć, że są one istotnym elementem naszego środowiska. Ewolucja zjawisk i procesów atmosferycznych jest charakterystyczna dla historii Ziemi. Same zmiany klimatu nie powinny zatem nas niepokoić. Prawdziwym zagrożeniem dla ludzkości jest szyb- kość zmian. Tempo przekształceń klimatu, z jakim mamy do czynienia w ostatnich latach, jest alarmu- jące. Prawie każdy z nas odczuwa ich wpływ. Kon- sekwencje mogą być niezwykle negatywne [13]. Warto również zwrócić uwagę na to, dlacze- go to tempo jest tak niebezpieczne dla człowieka. Zbyt szybkie zmiany jakichkolwiek elementów środowiska stwarzają realne zagrożenie, że czło- wiek nie będzie w stanie się do nich przystosować, zwłaszcza jeżeli skala zmian będzie mieć wymiar ponadregionalny i nie tylko przekroczy granice państw, lecz także wpłynie na wszystkie albo pra- wie wszystkie ekosystemy. Szybkie zmiany ude- rzają przede wszystkim w działalność człowieka, która jest najbardziej uzależniona od warunków klimatycznych. Na czoło wysuwa się produkcja żywności. Pierwsze oznaki zaniepokojenia społeczności międzynarodowej pojawiły się w połowie lat 70. XX wieku, po opublikowaniu wyników serii po- miarowej koncentracji CO2 w atmosferze na stacji Mauna Loa na Hawajach [11]. Na pierwszej światowej konferencji klimatycz- nej, która odbyła się w Genewie w dniach 12–23 lutego 1979 roku, zastanawiano się nad wpływem zmian klimatycznych na człowieka. Skupiono się na powiązaniu zagadnień dotyczących klimatu, które były rozbite pomiędzy wiele dziedzin naukowych. Uczestnicy przyjęli deklarację wzywającą państwa do zapobiegania antropogenicznemu wpływowi na klimat i przewidywania tego procesu. 6 grudnia 1988 roku na 43. plenarnej sesji, na siedemdziesiątym spotkaniu Zgromadzenie Ogól- ne ONZ po raz pierwszy zajęło się bezpośrednio kwestią zmian klimatu. Przyjęto bez głosowania rezolucję 43/53, w której zauważono, że pew- ne działania człowieka mogą zmieniać warunki klimatyczne w skali globalnej, co powoduje za- grożenie dla obecnych i przyszłych pokoleń oraz dotkliwe społecznie i ekonomicznie konsekwen- cje. Zgromadzenie uznało, że zmiany klimatu są problemem całej ludzkości, ponieważ klimat jest podstawowym elementem utrzymującym życie na Ziemi. Podkreślono potrzebę podjęcia w odpo- wiednim czasie niezbędnych działań na poziomie globalnym. Ponadto wezwano państwa, organiza- cje międzyrządowe oraz organizacje pozarządowe i instytucje naukowe do potraktowania zmian kli- matu jako zagadnienia priorytetowego. 21 grudnia 1990 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło na 45. sesji rezolucję 45/212 w spra- wie ochrony globalnego klimatu dla obecnych i przyszłych pokoleń ludzkości. Pod auspicjami Zgromadzenia Ogólnego zainicjowano międzyrzą- dowy proces negocjacyjny nad przyszłym traktatem klimatycznym [8]. Ramowa konwencja Narodów
Leszek Karski 31 Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu została przyjęta 9 maja 1992 roku w Nowym Jorku. Wspo- mnianą umowę międzynarodową przedstawiono do podpisu w czerwcu 1992 roku w Rio de Janeiro. Na Konferencji „Środowisko i Rozwój” podpisały ją 154 państwa oraz Wspólnota Europejska. Kon- wencja weszła w życie 21 marca 1994 roku. Prawo zmian klimatu Prawo zmian klimatu nazywane również pra- wem ochrony klimatu jest nowym, wyodrębniają- cym się obecnie działem prawa. Przedmiotem jego troski jest ochrona systemu klimatycznego jako zasobu środowiska. Stąd po- czątkowe umiejscowienie prawa zmian klimatu jako działu prawa ochrony środowiska wydawało się najbardziej racjonalne. Kiedy jednak pojawiły się dodatkowe elementy, takie jak chociażby do- stosowanie się do zachodzących zmian, omawiany dział zaczął korzystać w coraz szerszym zakresie z innych gałęzi. Z pewnością omawiany zbiór norm znajduje się na pograniczu prawa ochrony środowiska, prawa gospodarczego, prawa admini- stracyjnego i prawa finansowego. Jego oddziały- wanie nie ogranicza się tylko do przemysłu, obej- muje również inne sektory gospodarcze, zwłaszcza rolnictwo. Rola prawa klimatycznego jest nieco odmienna od tradycyjnej roli prawa. Ma ono między innymi zachęcić sektor rolniczy do zmniejszenia presji na klimat oraz – co istotniejsze – pomóc w adaptacji do jego zmian. Prawo zmian klimatu służy wdrożeniu kom- pleksowego zarządzania środowiskiem. Podczas gdy prawo ochrony środowiska skupia się na ochro- nie zasobów i racjonalnym korzystaniu z nich, pra- wo zmian klimatu stanowi prawny wymiar zasady stałego i stabilnego rozwoju. Brak nie tyle zrozu- mienia, ile wyczucia zasady zrównoważonego roz- woju jest naturalny. Zwykle o tej nowej zasadzie rozwojowej mówi się w kontekście ochrony śro- dowiska, co znacząco zniekształca obraz. Braku- je zrozumienia wspomnianej zasady w obszarze i gospodarczym, i w obszarze społecznym. Ponie- waż zasada zrównoważonego rozwoju leży na po- graniczu wspomnianych obszarów, nie może być wdrożona przez jeden z nich. Niezbędne jest zatem wyjście z pogranicza obszarów, a nie z konkretne- go obszaru. Prawo zmian klimatu jest pomostem pomiędzy aspektem społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Najlepiej zatem nadaje się jako instrument uświadamiania, zrozumienia i wdraża- nia zasady zrównoważonego rozwoju. Dotychczas w prawie zmian klimatu na pierw- sze miejsce wysuwały się kwestie środowiskowe – ochrona klimatu i kwestie gospodarcze – trans- formacja z produkcji wysokoemisyjnej na nisko- emisyjną. Najmniej zaś skupiano się na aspekcie społecznym. Wydaje się jednak, że to właśnie aspekt społeczny ma największe znaczenie – ze względu na rozwój i przetrwanie gatunku. Najważniejszym zadaniem prawa zmian klima- tu jest ukierunkowanie istniejących postanowień na cel klimatyczny. Polega to na łączeniu czasa- mi zdawałoby się niezwykle odległych regulacji. Na budowaniu świadomości, że pewne kwestie składają się na elementy działań zmierzających do radzenia sobie ze zmianami klimatu. Przykładowo w przypadku prawa polskiego mało kto jest świa- domy, iż prawo stanów nadzwyczajnych, dotyczą- ce np. powodzi czy susz, może być fundamentem prawa adaptacji do zmian klimatu. Mało kto zdaje sobie sprawę, że połączenie zagadnień demogra- ficznych i zdrowotnych jest niezbędne, aby skon- struować pełny system. Prawo zmian klimatu jest tworzone od góry do dołu. Ma ono wymiar globalny, regionalny i krajo- wy, a nie tylko krajowy. Ponadto istotne znaczenie ma rozpatrywanie tego działu prawa jako całości, bez względu na poziom stanowienia prawa. Brak ścisłego powiązania pomiędzy poziomami może doprowadzić do tego, że prawodawcy niższych fot. Patryk Kos
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE
Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE

Recommended

Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie
Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskieZmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie
Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskiefundacjafdpa
 
Marta Glica-prezentacja
Marta Glica-prezentacjaMarta Glica-prezentacja
Marta Glica-prezentacjaMarta Glica
 
Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”
Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”
Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”Wroclaw
 
Osiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piec
Osiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piecOsiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piec
Osiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piecWroclaw
 
3. Problemy środowiska na Twoim talerzu.
3. Problemy środowiska na Twoim talerzu. 3. Problemy środowiska na Twoim talerzu.
3. Problemy środowiska na Twoim talerzu. KlimatDlaRolnikow
 
Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?
Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?
Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?SPIUG
 
Alternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiAlternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiagniwie
 
Alternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiAlternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiagniwie
 

Recommended

Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie
Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskieZmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie
Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskiefundacjafdpa
 
Marta Glica-prezentacja
Marta Glica-prezentacjaMarta Glica-prezentacja
Marta Glica-prezentacjaMarta Glica
 
Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”
Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”
Biuletyn wroclaw.pl wydanie specjalne „Zmień piec”Wroclaw
 
Osiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piec
Osiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piecOsiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piec
Osiedla jednorodzinne - biuletyn wroclaw.pl Zmień piecWroclaw
 
3. Problemy środowiska na Twoim talerzu.
3. Problemy środowiska na Twoim talerzu. 3. Problemy środowiska na Twoim talerzu.
3. Problemy środowiska na Twoim talerzu. KlimatDlaRolnikow
 
Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?
Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?
Spiug: Czy można ogrzać dom ciepłem słonecznym?SPIUG
 
Alternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiAlternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiagniwie
 
Alternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiAlternatywne źródła energii
Alternatywne źródła energiiagniwie
 
I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronę
I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronęI. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronę
I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronęProAkademia
 
Skrypt szkoleniowy na ii zjazd
Skrypt szkoleniowy na ii zjazdSkrypt szkoleniowy na ii zjazd
Skrypt szkoleniowy na ii zjazdLiga Ochrony Przyrody Oddział Szczecin
 
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziś
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziśTransformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziś
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziśGrupa PTWP S.A.
 
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnego
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnegoModernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnego
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnegoForum Energii
 
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UE
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UEAnaliza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UE
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UERemigiuszRosicki
 
Prasówka
PrasówkaPrasówka
PrasówkaNequit
 
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwa
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwaCzyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwa
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwaForum Energii
 
J Olchowik - Energetyka odnawialna
J Olchowik - Energetyka odnawialnaJ Olchowik - Energetyka odnawialna
J Olchowik - Energetyka odnawialnakkotlarczuk
 
Skrypt szkoleniowy
Skrypt szkoleniowySkrypt szkoleniowy
Skrypt szkoleniowyLiga Ochrony Przyrody Oddział Szczecin
 
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?Małopolski Instytut Kultury
 
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w NiemczechPolityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w NiemczechRocznik Integracji Europejskiej
 
Elektryfikacja cieplownictwa w Polsce
Elektryfikacja cieplownictwa w PolsceElektryfikacja cieplownictwa w Polsce
Elektryfikacja cieplownictwa w PolsceForum Energii
 
Barometr zdrowych domów
Barometr zdrowych domówBarometr zdrowych domów
Barometr zdrowych domówGrupa PTWP S.A.
 
Grupa 5 - Energia z odpadów
Grupa 5 - Energia z odpadówGrupa 5 - Energia z odpadów
Grupa 5 - Energia z odpadówAnna Wołoszyn
 
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...kkotlarczuk
 
Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja
Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacjaMiks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja
Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacjaForum Rozwoju Efektywnej Energii FREE
 
Rola energii slonecznej
Rola energii slonecznejRola energii slonecznej
Rola energii slonecznejKrzysztof Poręba
 
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdf
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdfRAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdf
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdfGrupa PTWP S.A.
 
Adaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatuAdaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatufundacjafdpa
 
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawione
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawioneEnergetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawione
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawioneNequit
 
Rural Poland 2018
Rural Poland 2018Rural Poland 2018
Rural Poland 2018fundacjafdpa
 
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsiPolska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsifundacjafdpa
 

More Related Content

Similar to Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE

I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronę
I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronęI. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronę
I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronęProAkademia
 
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziś
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziśTransformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziś
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziśGrupa PTWP S.A.
 
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnego
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnegoModernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnego
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnegoForum Energii
 
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UE
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UEAnaliza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UE
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UERemigiuszRosicki
 
Prasówka
PrasówkaPrasówka
PrasówkaNequit
 
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwa
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwaCzyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwa
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwaForum Energii
 
J Olchowik - Energetyka odnawialna
J Olchowik - Energetyka odnawialnaJ Olchowik - Energetyka odnawialna
J Olchowik - Energetyka odnawialnakkotlarczuk
 
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?Małopolski Instytut Kultury
 
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w NiemczechPolityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w NiemczechRocznik Integracji Europejskiej
 
Elektryfikacja cieplownictwa w Polsce
Elektryfikacja cieplownictwa w PolsceElektryfikacja cieplownictwa w Polsce
Elektryfikacja cieplownictwa w PolsceForum Energii
 
Barometr zdrowych domów
Barometr zdrowych domówBarometr zdrowych domów
Barometr zdrowych domówGrupa PTWP S.A.
 
Grupa 5 - Energia z odpadów
Grupa 5 - Energia z odpadówGrupa 5 - Energia z odpadów
Grupa 5 - Energia z odpadówAnna Wołoszyn
 
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...kkotlarczuk
 
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdf
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdfRAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdf
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdfGrupa PTWP S.A.
 
Adaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatuAdaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatufundacjafdpa
 
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawione
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawioneEnergetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawione
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawioneNequit
 

Similar to Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE (20)

I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronę
I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronęI. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronę
I. klimat i perspektywy rozwoju oze na świecie na stronę
 
Skrypt szkoleniowy na ii zjazd
Skrypt szkoleniowy na ii zjazdSkrypt szkoleniowy na ii zjazd
Skrypt szkoleniowy na ii zjazd
 
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziś
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziśTransformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziś
Transformacja energetyczna. Przyszłość zaczyna się dziś
 
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnego
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnegoModernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnego
Modernizacja europejskiego trojkata wegla brunatnego
 
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UE
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UEAnaliza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UE
Analiza interesów w polityce bezpieczeństwa energetycznego w UE
 
Prasówka
PrasówkaPrasówka
Prasówka
 
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwa
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwaCzyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwa
Czyste cieplo 2030. Strategia dla ciepłownictwa
 
J Olchowik - Energetyka odnawialna
J Olchowik - Energetyka odnawialnaJ Olchowik - Energetyka odnawialna
J Olchowik - Energetyka odnawialna
 
Skrypt szkoleniowy
Skrypt szkoleniowySkrypt szkoleniowy
Skrypt szkoleniowy
 
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?
Dalibor Hlavacek, Naturalne materiały - historia czy nadzieja?
 
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w NiemczechPolityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech
Polityka Unii Europejskiej a rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech
 
Elektryfikacja cieplownictwa w Polsce
Elektryfikacja cieplownictwa w PolsceElektryfikacja cieplownictwa w Polsce
Elektryfikacja cieplownictwa w Polsce
 
Barometr zdrowych domów
Barometr zdrowych domówBarometr zdrowych domów
Barometr zdrowych domów
 
Grupa 5 - Energia z odpadów
Grupa 5 - Energia z odpadówGrupa 5 - Energia z odpadów
Grupa 5 - Energia z odpadów
 
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...
Ciepłownictwo systemowe integralnym elementem gospodarki niskoemisyjnej w agl...
 
Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja
Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacjaMiks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja
Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja
 
Rola energii slonecznej
Rola energii slonecznejRola energii slonecznej
Rola energii slonecznej
 
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdf
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdfRAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdf
RAPORT_STARTUP_POLAND_2022_ENERGIA.pdf
 
Adaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatuAdaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatu
 
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawione
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawioneEnergetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawione
Energetyka termojądrowa – nadzieja przyszłości poprawione
 

More from fundacjafdpa

Polska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsiPolska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsifundacjafdpa
 
Polska wieś 2016.Raport o stanie wsi
Polska wieś 2016.Raport o stanie wsiPolska wieś 2016.Raport o stanie wsi
Polska wieś 2016.Raport o stanie wsifundacjafdpa
 
Regulamin konkursu razem_dla_klimatu
Regulamin konkursu razem_dla_klimatuRegulamin konkursu razem_dla_klimatu
Regulamin konkursu razem_dla_klimatufundacjafdpa
 
Rural Poland. Rural development report.
Rural Poland. Rural development report.Rural Poland. Rural development report.
Rural Poland. Rural development report.fundacjafdpa
 
2 adaptacja do zmian klimatu
2 adaptacja do zmian klimatu2 adaptacja do zmian klimatu
2 adaptacja do zmian klimatufundacjafdpa
 
Adaptacja do zmian klimatu2
Adaptacja do zmian klimatu2Adaptacja do zmian klimatu2
Adaptacja do zmian klimatu2fundacjafdpa
 
Adaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatuAdaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatufundacjafdpa
 

More from fundacjafdpa (10)

Rural Poland 2018
Rural Poland 2018Rural Poland 2018
Rural Poland 2018
 
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsiPolska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsi
 
Polska wieś 2016.Raport o stanie wsi
Polska wieś 2016.Raport o stanie wsiPolska wieś 2016.Raport o stanie wsi
Polska wieś 2016.Raport o stanie wsi
 
Report 2016 eng
Report 2016 engReport 2016 eng
Report 2016 eng
 
Regulamin konkursu razem_dla_klimatu
Regulamin konkursu razem_dla_klimatuRegulamin konkursu razem_dla_klimatu
Regulamin konkursu razem_dla_klimatu
 
Rural Poland. Rural development report.
Rural Poland. Rural development report.Rural Poland. Rural development report.
Rural Poland. Rural development report.
 
Polska wieś 2014
Polska wieś 2014Polska wieś 2014
Polska wieś 2014
 
2 adaptacja do zmian klimatu
2 adaptacja do zmian klimatu2 adaptacja do zmian klimatu
2 adaptacja do zmian klimatu
 
Adaptacja do zmian klimatu2
Adaptacja do zmian klimatu2Adaptacja do zmian klimatu2
Adaptacja do zmian klimatu2
 
Adaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatuAdaptacja do zmian klimatu
Adaptacja do zmian klimatu
 

Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE

  • 1.
  • 2.
  • 3.
  • 4.
  • 5. Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    7 Janusz Olejnik Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce . . . . . . . . . . . . . . .    9 Anna Grzybek Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce. Klasyfikacja i rozwój poszczególnych odnawialnych źródeł energii . . . . . . . .    18 Leszek Karski Aspekty prawne dotyczące zmian klimatu i odnawialnych źródeł energii, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    29 Anna Grzybek Rośliny energetyczne. Technologie przygotowania biomasy dla energetyki. Technologie przetwarzania biomasy i jej wykorzystania w gospodarstwie domowym na wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    40 Jan Cebula Biogazownie w niewielkich gospodarstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    52 Jacek Leśny Małe i duże elektrownie wiatrowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    61 Jacek Leśny Wykorzystanie energii Słońca za pomocą kolektorów cieplnych . . . . . . . . . .    70 Roman Schefke Domowe instalacje pomp ciepła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    80 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska Zagrożenia i minimalizacja strat w rolnictwie wskutek ekstremalnych zdarzeń pogodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    90 Leszek Łabędzki Susze – potencjalne straty w plonach i sposoby przeciwdziałania . . . . . . . . .   103 Maria Ruszkowska Nowe zagrożenia znanymi agrofagami w rolnictwie, przeciwdziałanie nowoczesnymi metodami stosowania środków ochrony roślin . . . . . . . . . . .   118 Energia odnawialna w Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   130 Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA) . . . . . . . . . . . . . .   134 Autorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   136
  • 6.
  • 7. Wprowadzenie Rozwój ludzkości nieodłącznie związany jest ze zużyciem energii. Człowiek, kiedy opanował posługi- wanie się ogniem, rozpoczął trwający do dzisiaj etap rozwoju, który charakteryzuje się uzyskiwaniem ener- gii ze spalania paliw. Od czasów starożytnych do XVII wieku ludzie korzystali niemal wyłącznie z paliw odnawialnych (drewno, słoma, oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce itp.). W XIX wieku na skutek rozwoju hutnictwa i kolei oraz powszechnego użycia maszyn parowych wzrosło zapotrzebowanie na paliwa kopalne. Nastąpił odwrót od wykorzystania paliw odnawialnych. Współczesna działalność człowieka nadal bazuje na paliwach kopalnych: ropie naftowej, węglu i gazie ziemnym. Wykorzystanie tych surowców wiąże się jednak z emisją CO2 oraz innych zanieczyszczeń do atmosfery, co przyczynia się do powstawania efektu cieplarnianego. Degradacja środowiska spowodowana nieracjonalnym gospodarowaniem zasobami natu- ralnymi oraz ich wyczerpywanie się zmuszają do poszukiwania nowych źródeł energii. Efekt cieplarniany powoduje nieodwracalne skutki w życiu na Ziemi, szczególnie dla rolnictwa. Polska jest krajem o profilu rolniczym. Według danych GUS w 2007 roku 51,7% powierzchni kraju stanowiły użytki rolne. Obejmowały one powierzchnię nieco przekraczającą 16 mln ha. Na poziomie europejskim ogólny kierunek polityki energetycznej i ekologicznej można uznać za usta- lony. Został on wyrażony w tzw. pakiecie klimatycznym, w którym priorytety stanowią bezpieczeństwo dostaw i walka ze zmianami klimatu oraz rozwój innowacji i gospodarki. Należy mieć nadzieję, że szanse, jakie stwarza pakiet klimatyczny, który zakłada przede wszystkim redukcję unijnych emisji CO2 o 20% do 2020 roku, zostaną wykorzystane do rozwoju kraju opartego na wiedzy, z zastosowaniem wysoko wydaj- nych i wysoko sprawnych technologii. Dyrektywa o promocji energii odnawialnej stanowi część unijnego pakietu klimatyczno-energetycznego. Po raz pierwszy wszystkie kraje członkowskie UE mają wiążący je prawnie cel w zakresie odnawialnych źródeł energii. Do czerwca 2010 roku są zobligowane do opracowania szczegółowych planów zwiększenia udziału energii odnawialnej. Ma to być główne narzędzie realizacji następujących zamierzeń: • zwiększenia udziału sektora odnawialnych źródeł energii w UE, • podniesienia bezpieczeństwa dostaw energetycznych, • redukcji efektu cieplarnianego, • stworzenia nowych miejsc pracy. Energia odnawialna odgrywa kluczową rolę w strategii zrównoważonej europejskiej polityki energe- tycznej, obok dwóch pozostałych filarów: oszczędności energii i zwiększania efektywności energetycz- nej. Energia odnawialna przyczynia się do walki ze zmianami klimatycznymi, jako rodzime źródło energii zmniejsza uzależnienie Unii Europejskiej od importu i tym samym zwiększa bezpieczeństwo energetyczne, ogranicza zależność od wahań, a nawet drastycznych wzrostów cen ropy naftowej, gazu i uranu, a roz- wój technologiczny tej „branży przyszłości” wzmaga konkurencyjność Unii Europejskiej. Zrównoważona, konkurencyjna i bezpieczna energia jest jednym z fundamentów naszego codziennego życia. Kraje Unii Europejskiej ze względu na swoje warunki geologiczne, klimatyczne i hydrologiczne dyspo- nują odnawialnymi źródłami energii w każdej postaci. Na kontynencie europejskim można, chociaż różnie w każdym kraju i regionie, rozwijać, pozyskiwać i wykorzystywać hydroenergię, energię wiatru, energię promieniowania słonecznego, energię geotermalną, energię fal, prądów i pływów morskich oraz energię z biomasy. Działania na rzecz ochrony globalnego klimatu są obecnie politycznym priorytetem. Kraje UE coraz bardziej odczuwają skutki zmian klimatycznych – powodzie, susze, utratę walorów turystycznych itp. Liczba pogodowych klęsk żywiołowych w Europie podwoiła się w latach 90. XX stulecia w porównaniu z poprzednią dekadą, wzrosły również rozmaite zaburzenia w rolnictwie, m.in. pojawiły się nowe szkodni- ki. Dlatego tak wiele uwagi poświęca się opisanym wyżej zagadnieniom. Niniejsza publikacja ma na celu przybliżenie i wyjaśnienie czytelnikowi problemów związanych ze zmianami klimatu i wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. Anna Grzybek
  • 8.
  • 9. Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce Janusz Olejnik Dziś już z całą pewnością można stwierdzić, że klimat na naszej planecie ociepla się, a tempo tych zmian jest niespotykane w historii. Zmianom klimatu towarzyszy wiele gwałtownych zjawisk zacho- dzących w atmosferze Ziemi, prowadzących do występowania ekstremów meteorologicznych (rekordo- wych notowań), z którymi do tej pory ludzkość nie miała do czynienia lub które występowały niezmier- nie rzadko. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, iż za ocieplenie klimatu odpowiedzialne są niekorzystne zmiany w strukturze użytkowania gruntów (np. gwałtowne wylesienia obserwowane w niektórych rejonach świata) oraz nasilający się efekt cieplarniany. Efekt ten najczęściej przedstawia- ny jest w kontekście ocieplenia klimatu i dlatego kojarzony jest ze zjawiskiem stwarzającym jedynie problemy. Tymczasem zjawisko to ma przede wszystkim wymiar pozytywny. Dzięki niemu na znacz- nych obszarach Ziemi występują temperatury, które umożliwiły rozwój życia i są przyjazne rozwojowi człowieka. Problem z efektem cieplarnianym polega na jego zintensyfikowaniu przez działalność ludzi, która doprowadziła do wzrostu stężenia w atmosferze Ziemi kilku gazów cieplarnianych (np. dwutle- nek węgla czy metan). Efekty zmian klimatycznych widoczne są na całym świecie, dlatego również w Polsce obserwujemy wiele zmian związanych ze wzrostem temperatury, szczególnie zauważalnym w okresie wiosennym. Zmianom temperatury towarzyszą coraz częstsze zjawiska ekstremalne wystę- pujące na terytorium całego kraju. Oprócz wzrostu temperatury notowane są zmiany w sezonowym rozkładzie opadów. Taka tendencja powoduje wzrost ryzyka wystąpienia ekstremalnych warunków hy- drologicznych, takich jak susze i powodzie. Zjawiska i procesy wywołane ociepleniem klimatu mogą wpływać na warunki produkcji rolniczej w Polsce zarówno negatywnie, jak i pozytywnie. Do pozy- tywnych efektów można zaliczyć wydłużanie się sezonu wegetacyjnego dzięki wzrostowi temperatury na terenie całego kraju. Jednocześnie jednak zauważalny wzrost temperatury spowodował zwiększenie się wartości ewapotranspiracji, co przy braku wzrostu opadów w Polsce prowadzi do bardzo nieko- rzystnego bilansu wodnego. Dla produkcji rolniczej to bez wątpienia zła wiadomość i negatywny efekt zmian klimatycznych. Oprócz braku wody także wiele dodatkowych niebezpieczeństw zagraża stabil- nej i przewidywalnej produkcji rolniczej. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć wydłużenie okre- sów suszy, zwiększenie ilości opadów nawalnych, znaczący wzrost wariancji niektórych elementów meteorologicznych (np. temperatur ekstremalnych – przymrozki), zwiększenie liczby ekstremalnych zjawisk pogodowych (np. wichury) oraz pojawienie się nowych problemów związanych z agrofagami (szkodnikami i chorobami roślin). Panuje zgodny pogląd, że spodziewana jeszcze wyższa temperatura sprzyjać będzie przezimowaniu owadów i w konsekwencji wraz z ich wiosenną migracją zwiększy się zagrożenie chorobami wirusowymi roślin, których wektorami są owady. Zrodzi to potrzebę opracowa- nia nowych sposobów i środków do walki z tymi chorobami roślin. Jeśli najbliższa przyszłość nie przy- niesie szybkiego opracowania i wdrożenia programów działania, których celem będzie z jednej strony zatrzymanie dalszego ocieplania klimatu, a z drugiej wdrożenie rozwiązań adaptacyjnych, to skutki globalnego ocieplenia mogą okazać się katastrofalne. Niestety również rolnictwo w Polsce może zostać dotknięte negatywnym wpływem zmian klimatu, co znacząco wpłynęłoby na jego efekty produkcyjne. Wyniki badań klimatologicznych wykazały, że klimat się ociepla, a za winowajców tego procesu uznano nasilanie się efektu cieplarnianego, spowo- dowane wzmożoną emisją gazów szklarniowych do atmosfery, oraz zmiany sposobu użytkowania gruntów na naszej planecie. Badania te potwierdzi- fot. Tomasz Szklany
  • 10. Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce10 ły również niespotykanie szybki wzrost globalnej temperatury powietrza. Dzięki symulacjom kompu- terowym skonstruowano scenariusze zmian klima- tycznych na najbliższe kilkadziesiąt lat. Przewidują one, że przy podwojeniu stężenia dwutlenku węgla w atmosferze w stosunku do poziomu z 1900 roku ocieplenie klimatu na naszej planecie wyniesie od 2 do 6°C [7]. Te alarmistyczne scenariusze, których część już znalazła potwierdzenie w rzeczywistości, stosun- kowo szybko zmobilizowały świat polityków do podjęcia wspólnych działań na rzecz zahamowania zmian klimatu lub przynajmniej zminimalizowania ich negatywnych skutków dla środowiska i czło- wieka. Już w roku 1992, z ramienia ONZ, pod- pisana została w Rio de Janeiro przez większość przywódców państw całego świata tzw. Konwencja klimatyczna (Ramowa konwencja ONZ w sprawie zmian klimatu – UNFCCC). Jednym z głównych celów UNFCCC jest ustabilizowanie emisji gazów cieplarnianych w takim okresie, by ekosystemy w sposób naturalny mogły się przystosować do pro- gnozowanych zmian klimatu. UNFCCC wychodzi z założenia, iż bogate, uprzemysłowione państwa są najbardziej odpowiedzialne za zmiany klima- tu, natomiast z ich powodu ucierpią głównie kraje biedne i rozwijające się. Dlatego konwencja głosi, iż państwa uprzemysłowione muszą jako pierwsze podjąć działania zapewniające zredukowanie emi- sji gazów cieplarnianych do atmosfery. Ramową konwencję klimatyczną uważa się za jedną z największych światowych umów ekolo- gicznych. Weszła ona w życie 21 marca 1994 roku (Polska ratyfikowała konwencję 26 października 1994 roku). Ogólne jej postanowienia precyzują dodatkowe porozumienia, z których najważniejszy pozostaje Protokół z Kioto wypracowany w grud- niu 1997 roku. Jego sygnatariusze zobowiązali się do sumarycznej redukcji emisji gazów szklarnio- wych w latach 2008–2012 o 5% względem pozio- mu z 1990 roku. Protokół z Kioto wszedł w życie 16 lutego 2005 roku i został ratyfikowany przez 141 krajów, wytwarzających w sumie 61% świato- wej emisji gazów cieplarnianych (szklarniowych). Emisję gazów szklarniowych przelicza się w tzw. ekwiwalencie CO2 , aby określać tzw. Po- tencjał Globalnego Ocieplenia (Global Warming Potential – GWP) wszystkich gazów szklarnio- wych jako całości. Koszyk gazów szklarniowych rozszerzono do sześciu; obecnie są to: dwutlenek węgla (CO2 ), metan (CH4 ), podtlenek azotu (N2 O), fluorowcopochodne węglowodorów (HFCs), per- fluorowęglowodory (PFCs), sześciofluorek siarki (SF6) [1]. Dziś można stwierdzić, iż globalne ocieplenie jest spowodowane w dużym stopniu przez działal- ność człowieka (Raport Międzyrządowego Panelu do spraw Zmian Klimatycznych [7]). Przyczyną ocieplenia są: wzmożony efekt cieplarniany spo- wodowany wyższą koncentracją gazów szklar- niowych w atmosferze oraz zmiany struktury użytkowania terenów na Ziemi (np. wylesienie). Dodatkowe strumienie gazów szklarniowych po- chodzą głównie ze spalania paliw kopalnych (wę- giel, ropa, gaz), z procesów przemysłowych (np. wyrób cementu) oraz z działalności rolniczej. W niedalekiej przyszłości ocieplenie klimatu spowoduje topnienie lodowców i wzrost poziomu morza, co częściowo obserwuje się już obecnie. Przesuną się strefy klimatyczne i dużej zmianie ulegną rozkłady opadów, co w wielu regionach świata zagrozi produkcji żywności. Częściej będą występowały ekstremalne zjawiska pogodowe, ta- kie jak susze, powodzie czy huragany. Z powodu wzmożonego efektu cieplarnianego już dziś obser- wujemy liczne zjawiska, które świadczą o zacho- dzących zmianach klimatycznych w różnych miej- scach świata, w tym także w Polsce. O efekcie cieplarnianym można dziś usłyszeć lub przeczytać w bardzo wielu źródłach. Niestety, jak już wspomniano, bardzo często efekt ten jest przedstawiany w taki sposób, że można odnieść wrażenie, iż powoduje jedynie problemy, głównie związane z naszą atmosferą i odpowiedzialne za wiele negatywnych zmian zachodzących na naszej planecie. Efekt cieplarniany (inaczej szklarniowy) jest schematycznie często obrazowany w nastę- pujący sposób: promieniowanie dochodzące od Słońca dociera do atmosfery, przechodzi przez nią, a następnie – po odbiciu od powierzchni Ziemi – nie może się wydostać z układu Ziemia–atmosfe- ra. Wygląda to tak, jak gdyby jakaś nieznana siła powodowała, że w jedną stronę promieniowanie słoneczne (światło) przechodzi przez atmosferę bezproblemowo, a gdy zmierza w drugą stronę, jest przez nią zatrzymywane. To oczywisty non- sens. Gdyby tak było, ilość energii, która wchodzi do układu, byłaby większa od ilości go opuszcza- jącej, temperatura na naszej planecie zaś ciągle i błyskawicznie by rosła. Na czym więc faktycz- nie polega efekt szklarniowy? Na rycinie 1 przed- stawiono bilans energii dla układu Ziemia–atmo­ sfera. Energia promienista w zakresie fal krótkich (z pewnym przybliżeniem można przyjąć, że jest to światło) dociera do powierzchni Ziemi, przez którą jest albo odbijana, albo pochłaniana. Od- bita część promieniowania, z podobną łatwością jak energia padająca, przechodzi przez atmosferę
  • 11. Janusz Olejnik 11 i opuszcza układ Ziemia–atmosfera. Część po- chłonięta natomiast zwiększa poziom energii po- wierzchni Ziemi, co powoduje wzmożoną emisję promieniowania długofalowego (ciepła) przez tę powierzchnię. Promieniowanie cieplne Ziemi nie może tak łatwo jak światło przejść przez atmo­ sferę, ponieważ jest pochłaniane przez tzw. gazy szklarniowe, głównie parę wodną i dwutlenek wę- gla, znajdujące się w atmosferze. Pochłanianie tej energii powoduje, że atmosfera staje się cieplej- sza. Niezależnie od drogi promieniowanie ciepl- ne Ziemi prędzej czy później musi opuścić układ Ziemia–atmosfera. Energia docierająca ze Słońca musi być więc równa sumie energii odbitej od po- wierzchni Ziemi i energii cieplnej wyemitowanej przez układ Ziemia–atmosfera (ryc. 1). Zjawisko takie nazywamy efektem cieplarnianym. Właśnie dzięki pochłanianiu cieplnego promieniowania Ziemi przez gazy szklarniowe na naszej planecie panuje raczej przyjazna dla człowieka temperatu- ra [6]. Ryc. 1. Efekt cieplarniany w atmosferze Ziemi Na rycinie 2 przedstawiono średnią temperatu- rę powietrza przy powierzchni Ziemi jako funkcję różnego stężenia lub braku gazów szklarniowych w atmosferze. W pierwszej części ryciny ukaza- no atmosferę pozbawioną gazów szklarniowych (zobrazowano to symbolicznie jako stężenie CO2 o wartości 0 ppm – zero części na milion). W ta- kiej sytuacji promieniowanie cieplne Ziemi równie szybko jak odbite od jej powierzchni promienio- wanie słoneczne opuszczałoby układ Ziemia–at- mosfera i nie byłoby absorbowane przez atmosfe- rę. Łatwo obliczyć, że wtedy średnia temperatura na powierzchni naszej planety sięgnęłaby –18°C. Z pewnym przybliżeniem można stwierdzić, że na początku ubiegłego stulecia stężenie dwutlenku węgla w atmosferze wynosiło około 300 ppm. Wraz z innymi gazami szklarniowymi ukształtowało ono średnią temperaturę powietrza na powierzchni Zie- mi na poziomie 15°C [6]. Jak z tego wynika, efekt cieplarniany to dobrodziejstwo, dzięki któremu na Ziemi nie panuje temperatura –18°C, lecz jest ona o całe 33 stopnie wyższa. Czy w takim razie nie ma problemu i wszystko jest w porządku? Ryc. 2. Średnia temperatura powierzchni Ziemi w zależ- ności od stężenia GS Niestety nie! W ostatnim stuleciu niepokojąco wzrastało stężenie dwutlenku węgla w atmosferze, co powodowało i powoduje nadal nasilenie efektu szklarniowego. Oszacowano, że jeśli emisja CO2 nie zostanie zredukowana, to już około 2040 roku jego stężenie podwoi się w stosunku do roku 1900. Spowoduje to podwyższenie temperatury powietrza przy powierzchni Ziemi o 2 do 6°C. Skąd wiemy, że stężenie CO2 wzrosło tak dramatycznie? Otóż dysponujemy danymi z analizy składu powietrza atmosferycznego pochodzącego z rdzeni lodowych oraz dwoma najdłuższymi zbiorami ciągłych po- miarów stężenia tego gazu w atmosferze, od poło- wy lat 50. ubiegłego wieku. Wiadomo już dzisiaj, że w ostatnich pięćdziesięciu latach stężenie CO2 w atmosferze Ziemi zwiększyło się niemal o około 80 ppm (około 30% w stosunku do czasów przed rozwojem przemysłu, czyli schyłku XVIII wieku). Ten gwałtowny wzrost stężenia CO2 spowodowany jest działalnością człowieka. Czy te wahania stężenia dwutlenku węgla oraz związany z tym intensywniejszy efekt szklarniowy spowodowały już zauważalne zmiany w atmosfe- rze i w temperaturze powietrza przy powierzchni Ziemi oraz czy mają one wpływ na globalne prze- obrażenia zachodzące na naszej planecie? Niewąt- pliwie tak, już od dłuższego czasu bowiem obser- wuje się wzrost temperatury globalnej na Ziemi. Na początku lat 90. ubiegłego wieku opublikowa- no dane dotyczące średniej globalnej temperatury powietrza na Ziemi od roku 1860. Kilkanaście lat temu zaobserwowaną tendencję wzrostu tempera- tury poddano analizie z zastosowaniem kompute- rowych modeli klimatu (Global Circulation Model – GCM) i podjęto próbę obliczenia tej tendencji
  • 12. Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce12 oraz prognozy dalszych zmian w tej sferze. Obec- nie wiemy, że przewidywania te były trafne. Z całą pewnością możemy stwierdzić, że dziś na naszej planecie panuje już temperatura wyższa o około 0,8–1,0°C w stosunku do okresu porównawczego [7]. Nadzwyczajne tempo wzrostu temperatury, jak wspomniano, jest przyczyną licznych nietypowych zjawisk w atmosferze, niegdyś należących do rzad- kości lub w ogóle nieodnotowywanych, które na- zywane są anomaliami pogodowymi. Oprócz dramatycznych zjawisk o charakterze lokalnym, zachodzących w krótkim okresie, już dziś znamy wiele zjawisk globalnych, które pro- wadzą do długofalowych i często nieodwracalnych zmian w środowisku, a spowodowane są wzrostem temperatury. Przykładem takiego zjawiska są zni- kające części m.in. alpejskich lodowców, które „kurczą się” w dużym tempie. Podobne zjawisko obserwujemy, analizując wielkość pokrywy lodo- wej w Arktyce. Czy rzeczywiście wzmożony efekt szklarnio- wy może się przerodzić ze sprzymierzeńca w na- szego wroga? Wzrost stężenia CO2 w atmosferze spowodowany jest niezrównoważonym bilansem tego gazu, którego większe ilości są wydzielane do atmosfery, niż z niej pobierane. Zwiększające się stężenie CO2 i związany z nim wzrost tempera- tury jest również przyczyną istotnych przeobrażeń w świecie roślin – już następują widoczne zmiany fenologiczne czy zmiany zasięgu występowania pewnych gatunków roślin i – co za tym idzie – mi- gracja drobnoustrojów, pasożytów itd. Ryc. 3. Zmiany daty pojawiania się liści kasztanowca w Genewie w ciągu 200 lat (na podstawie danych z [10]) Często jako jeden z takich przykładów podaje się zmiany fenologiczne w ostatnich 200 latach na przykładzie daty pojawienia się pierwszych liści kasztanowca w Genewie (ryc. 3). Na rycinie wi- dać, że do roku 1820 pierwsze liście kasztanowca obserwowano między 80. a 100. dniem roku (na przełomie marca i kwietnia). Od 1920 roku, na sku- tek wzrostu temperatury, czas jakby przyspieszył. W ostatnich 30 latach liście kasztanowca pojawiały się między 40. a 60. dniem roku (w lutym!). Zanotowane w ostatnich latach efekty zmian kli- matycznych oprócz przekształceń i strat w środowi- sku powodują również wymierne straty ekonomicz- ne, związane głównie z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi (susze, powodzie, huragany itd.). Również w Polsce występują niespotykane do- tąd lub rzadkie zjawiska, u których podłoża leżą zmiany klimatyczne i wzrost temperatury, zwłasz- cza wiosną. Najpełniejszy obraz zmian temperatury na terenie naszego kraju stworzył Instytut Meteoro- logii i Gospodarki Wodnej (IMiGW). Długookre- sowe badania różnych parametrów pogodowych potwierdzają hipotezy o ociepleniu klimatu w Pol- sce. Z pewnym przybliżeniem można stwierdzić, że temperatura powietrza nad Polską rośnie stosun- kowo szybko, a suma rocznego opadu jest prawie niezmienna lub wykazuje słabą tendencję malejącą. W różnych miejscach naszego kraju intensywność i szybkość zmian temperatury jest różna, stwier- dzono jednak, że w latach 1966–2006 średnia roczna temperatura powietrza dla Polski wzrasta- ła przeciętnie o 0,25°C na 10 lat. Porównując dwa piętnastolecia: 1966–1980 i 1992–2006, można stwierdzić, że średni roczny wzrost temperatury wyniósł 0,7°C. Z danych z 49 stacji meteorolo- gicznych należących do IMiGW wynika, że nie był on stały w przebiegu rocznym: najbardziej tempe- ratury wzrosły w najcieplejszym i najzimniejszym miesiącu roku (lipcu i styczniu). Średnio najniższe wzrosty temperatury odnotowano jesienią (0,1°C). Podane liczby odnoszą się do wartości średnich dla terytorium Polski. Trzeba jednak brać pod uwagę fakt, że zmiany te w skali lokalnej (regionu czy województwa) mogą mieć znacząco różne prze- biegi. Jako przykład na rycinie 4 podano przebiegi wartości średnich rocznych oraz średnich wiosen- nych temperatur wyliczonych na podstawie pomia- rów na stacji meteorologicznej w Turwi (środkowa Wielkopolska) w latach 1972–2005. Widać wyraź- nie, że w ostatnich 30 latach średnia temperatura powietrza na tym obszarze wzrosła o około 1,0°C (z 8,4 do 9,4°C), ale średnia wiosenna temperatura podniosła się prawie o 2°C. Tak szybki wzrost tem- peratury w tak krótkim okresie musi spowodować często zaskakujące zmiany środowiskowe. Drugim niezmiernie ważnym parametrem me- teorologicznym wpływającym na warunki środo- wiskowe jest opad atmosferyczny. Choć nie stwier- dzono istotnych zmian w wartości sum rocznych
  • 13. Janusz Olejnik 13 opadów na terenie Polski, to jednak i ten parametr ulega pewnym wahaniom – nie tyle ilościowym, ile raczej jakościowym. Wahają się mianowicie ilości sezonowych opadów, ponieważ maleje przewaga opadów półrocza ciepłego nad opadami półrocza chłodnego. Obfitsze są ponadto intensywne, gwał- towne opady, po których następują dłuższe okresy bezopadowe. Taki rozkład opadów może zwięk- szać ryzyko wystąpienia dwóch ekstremalnych wa- runków hydrologicznych: powodzi oraz suszy. Za- obserwowane już oraz oczekiwane w przyszłości zmiany temperatury i rozkłady opadów powodują m.in. dalszy wzrost liczby ekstremalnych zjawisk pogodowych. Ryc. 4. Wzrost temperatury na stacji meteorologicznej w Turwi (Wielkopolska) w latach 1972–2005 Globalne zmiany klimatu powodują wiele nie- korzystnych zjawisk pogodowych i zmian w śro- dowisku naturalnym, które z kolei przekładają się na wymierne straty ekonomiczne. Jedną z gałęzi aktywności ludzkiej, na którą zmiany klimatu mają szczególny wpływ, jest rolnictwo. Również w na- szym kraju możemy już dziś obserwować zjawi- ska i procesy wywołane zmianami klimatu, które w sposób pośredni lub bezpośredni wpływają na warunki produkcji rolniczej. Jednym z przykładów jest wydłużenie sezonu wegetacyjnego na skutek wzrostu temperatury. Na rycinie 5 przedstawio- no scenariusz wydłużenia sezonu wegetacyjnego z obecnych 210 dni do około 240 dni przy wzro- ście średniej rocznej temperatury powietrza o oko- ło 4°C i przy założeniu podwojenia stężenia CO2 w atmosferze. Ryc. 5. Zmiana długości sezonu wegetacyjnego jako wy- nik wzrostu temperatury powietrza o 4°C Wydłużenie sezonu wegetacyjnego umożliwia rozszerzenie areału upraw różnych roślin, których hodowla w Polsce była do tej pory albo niemożli- wa, albo utrudniona. Już dzisiaj obserwujemy efek- ty tej zależności. Przykładowo, jak wykazały bada- nia prowadzone w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) w Puławach, w latach 1940–1990 zaledwie na ułamku terytorium Pol- ski istniało 80-procentowe prawdopodobieństwo udanej uprawy kukurydzy na ziarno, podczas gdy w latach 2001–2010 powierzchnia ta powiększyła się do około 60% obszaru kraju [3]. Niestety, oprócz pozytywnych zmian dla rolnic- twa wynikających ze wzrostu temperatury zachodzi wiele przeobrażeń, które niekorzystnie wpłyną na produkcję rolniczą w Polsce. Wahania temperatury spowodują wzrost ewapotranspiracji, co w sytuacji braku znaczącego wzrostu opadu w Polsce (sce- nariusze IPCC 2007) doprowadzi do wyjątkowo niekorzystnego bilansu wodnego niektórych obsza- rów. Na rycinie 6 podano wartości klimatycznego bilansu wodnego (opad minus ewapotranspiracja) dla Polski centralnej. W Wielkopolsce wartość ta z ponad 100 mm spadnie do –21 mm (przy założe- niu braku zmian w opadach i wzrostu temperatury o 4°C [5]). Szczególnie wzrost letnich temperatur wywoła intensywniejsze parowanie, przez co zapa- sy wody w glebie będą jeszcze mniejsze niż dzisiaj. Problem ten dotyczyć będzie przede wszystkim gleb lekkich, które przeważają w tym regionie. Taka zmiana może mieć bardzo negatywny wpływ na warunki życia na omawianym obszarze, a warunki produkcji rolniczej mogą ulec bardzo znaczącemu pogorszeniu. Degradacja warunków wilgotnościowych ob- szarów rolnych w Polsce wynika przede wszystkim ze wzrostu temperatury bez znaczącego zwiększe- nia opadu, przy jego niekorzystnym rozkładzie
  • 14. Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce14 w ciągu roku. Na przykład wzrost temperatur w okresach zimowych może spowodować brak warstwy śniegu, który wolno topniejąc wiosną, za- silałby wierzchnią warstwę gleby w wilgoć. Dodat- kowo wywoła on także nasilenie parowania zimą, co również zmniejszy ilość wody dostępnej dla ro- ślin w początkach sezonu wegetacyjnego. Ryc. 6. Oczekiwane zmiany klimatycznego bilansu wod- nego w Polsce centralnej Oprócz braku wody istnieją inne dodatkowe niebezpieczeństwa dla stabilnej i przewidywalnej produkcji rolniczej. Do najważniejszych należy zaliczyć wydłużenie okresów suszy, zwiększenie ilości opadów nawalnych, znaczący wzrost wa- riancji niektórych elementów meteorologicznych (np. temperatur ekstremalnych – przymrozki), na- silenie ekstremalnych zjawisk pogodowych (np. wichury) oraz pojawienie się nowych problemów związanych z agrofagami (szkodnikami i choroba- mi roślin). Szkody spowodowane w produkcji rolniczej mogą być znaczące, a ich wartość bezwzględna będzie rosnąć z roku na rok. Na podstawie danych firmy ubezpieczeniowej na rycinie 7 zobrazowano intensywność szkód w rolnictwie, u których pod- stawy leżą różne, niekorzystne warunki meteoro- logiczne [9]. Ryc. 7. Intensywność szkód w rolnictwie wskutek nie- korzystnych zjawisk atmosferycznych według danych z PZU z okresu 01.01.2005–30.06.2008 r. Widać wyraźnie, że poza suszą najbardziej nie- korzystny wpływ na produkcję rolniczą wywierają przymrozki i złe warunki zimowania roślin, panu- jące coraz częściej. Takie niesprzyjające cechy po- gody wynikają z faktu, że wraz ze wzrostem tem- peratury rośnie zmienność warunków pogodowych (wariancja). Oznacza to, że mimo podwyższającej się średniej temperatury powietrza coraz częściej zdarzać się mogą niekorzystne warunki pogodowe, takie jak na przykład dotkliwe przymrozki w po- czątkach sezonu wegetacyjnego, szybkie i silne wahania pogody czy ogólnie niekorzystne warunki zimowania roślin. Na rycinie 8 podano przykład ta- kich strat dotyczących plonowania rzepaku [2]. Przy znaczącym wzroście temperatury w zimie można spodziewać się braku jarowizacji ozimin i w konsekwencji zmiany struktury zasiewu. Taka Średnie 1978/1979 1996/1997 Ryc. 8. Straty zimowe (w %) w zasiewach rzepaku, średnie i po niekorzystnych zimach w latach 1978/79 i 1996/97
  • 15. Janusz Olejnik 15 sytuacja może wymusić na rolnikach dokonanie znaczących zmian w strukturze upraw zbożowych i wywrzeć poważny wpływ na całą gospodarkę rol- ną w kraju. Wzrost temperatury może oznaczać wydłuże- nie sezonu wegetacyjnego, ale jednocześnie coraz większa liczba ekstremalnych zjawisk meteorolo- gicznych może spowodować, że z innych powo- dów (np. nadmiaru wody na polach po ulewach zimowych) wegetacja roślin rozpocznie się z opóź- nieniem. Zachodzi duże prawdopodobieństwo, że zjawisko takie również będzie miało niekorzystny wpływ na plon w danym roku. Jako przykład ta- kich strat na rycinie 9 przedstawiono procentowy spadek plonu po dwutygodniowym opóźnieniu we- getacji pszenicy ozimej [2]. Ryc. 9. Potencjalne zmniejszenie plonów (w %) pszenicy ozimej spowodowane opóźnieniem wiosennego wzno- wienia wegetacji o 15 dni Jak pokazano na kilku przykładach, zmienia- jące się warunki klimatyczne mogą bezpośrednio oddziaływać na rolnictwo. Pamiętać jednak nale- ży, iż w nowych warunkach klimatycznych w inny sposób, często do tej pory nienotowany, rozwijają się wszelkie szkodniki upraw rolniczych, co rów- nież wywiera najczęściej niekorzystne działanie na rolnictwo. Dla zilustrowania takiego zjawiska na rycinie 10 przedstawiono schemat zmiany cyklu rozwojowego mszycy czeremchowej. Mszyca ta w ciągu trzech dni o temperaturze średniej dobo- wej wyższej niż 25°C, zamiast latem powrócić na czeremchę, przenosi się na zboża ozime, infekując je wirusami. Powoduje to już dzisiaj znaczące stra- ty w plonach zbóż [8]. Powszechnie uważa się, że wzrost temperatury będzie sprzyjał przezimowaniu owadów, które są wektorami wirusów, i ich migracji w okresie wio- sennym. Konsekwencją tego będzie wzrost zagro- żenia rozprzestrzeniania się chorób wirusowych ro- ślin oraz potrzeba wynalezienia nowych sposobów walki z nimi. Ocieplenie warunków klimatycznych może mieć znaczący wpływ na rozwój i liczebność wszelkich szkodników roślin, choć nie wolno zapo- minać, że te zmieniające się warunki klimatyczne modyfikują również warunki życia drapieżników i patogenów szkodników roślin. Zwiększone tem- peratury z jednej strony spowodują zatem wzrost populacji szkodników roślinnych, ale z drugiej – staną się przyczyną uaktywnienia ich patogenów [4]. Trudno dziś przewidzieć, który z procesów związanych ze wzrostem temperatury przeważy, ponieważ wzrost temperatury i wilgotności może wywołać silniejszą infekcję owadów na przykład przez patogenne grzyby i w konsekwencji zahamo- wać ekspansję niektórych szkodników roślin. Nie można więc wykluczyć ciągu zdarzeń, w którym w ostatecznym efekcie nastąpi zmniejszenie zagro- żenia szkodnikami roślin. Ryc. 10. Zmiany w cyklu rozwojowym mszycy czerem- chowej Innym negatywnym skutkiem ocieplenia kli- matu może być wzmożona erozja gleb wynikająca z wielce prawdopodobnych scenariuszy zwiększe- nia ilości opadów nawalnych latem. W takiej sytu- acji problem erozji gleb dotyczyć będzie nie tylko obszarów górzystych, lecz także, w poważnym stopniu, obszarów nizinnych, tak ważnych w pro- dukcji rolniczej w Polsce. Z równym prawdopodobieństwem jak opady nawalne występować będą dłuższe okresy suszy, co w połączeniu z podwyższoną temperaturą do- prowadzi do szybszej mineralizacji materii orga- nicznej w glebach. To z kolei obniży zdolności ma- gazynowania wody przez nie i może doprowadzać do częstych przesuszeń ich wierzchniej warstwy. Jak zareagują ekosystemy lądowe na dalsze oczekiwane zmiany klimatu i jak rozwijać się będą rośliny w warunkach podwyższonego stężenia CO2 w atmosferze? Na te pytania musimy znaleźć odpo-
  • 16. Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce16 wiedź w najbliższych latach, aby podjąć działania minimalizujące negatywne efekty środowiskowe zmian klimatycznych. Wysiłki całej społeczności międzynarodowej idą w tym właśnie kierunku. Emisja CO2 do atmosfery nieustannie rośnie, a na- wet przy optymistycznym założeniu, iż swoje mak- simum, po którym zacznie spadać, osiągnie w naj- bliższych kilkudziesięciu latach, stężenie tego gazu w atmosferze będzie jeszcze rosło przez następne 100 lat. Równolegle w skali globalnej następuje ciągła degradacja środowiska m.in. przez nieko- rzystne zmiany w strukturze użytkowania gruntów (np. wylesianie). Zjawiska te spowodują, iż śred- nia temperatura powietrza na Ziemi najprawdo- podobniej będzie się nadal podwyższać. Dlatego niezmiernie ważnym zadaniem staje się jak naj- szybsze ograniczenie emisji gazów szklarniowych do atmosfery, m.in. w drodze rozwijania energe- tyki opartej w większym stopniu na odnawialnych źródłach energii. Równie istotnym problemem, który musi być rozwiązany w przewidywalnej per- spektywie czasu, jest zatrzymanie niekorzystnych przeobrażeń w strukturze użytkowania gruntów i ograniczanie przesuszania środowiska. Procesy te prowadzą bowiem do zwiększenia strumieni ciepła jawnego (ogrzewanie powietrza) i zmniejszania strumieni ciepła utajonego (parowanie i transpira- cja). Trudno jest dziś przewidzieć wszystkie ekolo- giczne skutki ocieplenia klimatu. W skali global- nej jednym ze stosunkowo łatwo przewidywalnych efektów jest wzrost poziomu morza, który może się zmieniać przez następne tysiąclecie (nawet po znacznej redukcji emisji gazów szklarniowych do atmosfery). Niestety w najbliższych kilkudziesię- ciu latach wiele obszarów lądowych znajdzie się pod wodą, co wywoła bardzo poważne konsekwen- cje ekonomiczne i socjologiczne. W naszych warunkach klimatycznych pierw- szoplanowym problemem do rozwiązania stanie się niekorzystny bilans wodny wielu obszarów w Polsce. Wymagać to będzie dużych zmian w go- spodarce wodnej i wielu inwestycji związanych ze zwiększeniem możliwości retencji wody opadowej, która mogłaby być wykorzystana w okresach naj- większych deficytów wodnych przede wszystkim do celów produkcji rolniczej. Ze względu na stosun- kowo małe opady i bardzo skromne zasoby wodne w Polsce można dziś stwierdzić, że kluczem do roz- wiązania wielu problemów związanych z wpływem ocieplenia klimatu na rolnictwo jest przygotowanie naszego kraju do nowych warunków wilgotnościo- wych. Nowoczesna, przemyślana i dopasowana do zaistniałych warunków klimatycznych gospodar- ka wodna w Polsce w głównej mierze zdecyduje o efektach produkcyjnych w rolnictwie w perspek- tywie kilkudziesięciu, a może kilkunastu lat. Podsumowanie Przytoczone przykłady wskazują, że zmiany klimatu to bardzo poważny problem o charakterze globalnym. Dziś można sądzić, że nie jesteśmy już w stanie powstrzymać pewnego wzrostu tempera- tury. Mamy jednak ciągle szansę na spowolnienie i nawet zahamowanie tych zmian, niestety w odle- głej perspektywie, na poziomie, na którym możli- we stanie się zaadaptowanie biosfery do nowych warunków klimatycznych. Wymagać to jednak będzie olbrzymiego wysiłku, zarówno w skali glo- balnej, jak i lokalnej, ze strony polityków, naukow- ców i władz lokalnych. Aktywność taka będzie się wiązać z ogromnymi nakładami finansowymi oraz zmianą świadomości większości obywateli, któ- rych nadrzędnym celem musi się stać dobro naszej planety i jej zrównoważony rozwój. Konieczne do tego jest inne podejście do powierzchni i atmosfery Ziemi. W razie braku z jednej strony odpowiednich programów działania, ograniczających negatywne skutki zmian klimatu, a z drugiej – programów ada- ptacyjnych do nowych warunków klimatycznych skutki ocieplenia klimatu w licznych miejscach na świecie mogą się okazać wręcz katastrofalne. Nie- stety, rolnictwo może być jedną z dziedzin szcze- gólnie mocno dotkniętych negatywnymi skutka- mi ocieplenia klimatu, co będzie miało znaczący wpływ na jego efekty produkcyjne. Bibliografia   1. Schreiner C., Bokwa A., Konwencja Klimatycz- na, http://www.atmosphere.mpg.de.   2. Czarnecka M., Koźmiński C., Michalska B. (2009), „Climatic risks for plant cultivation in Poland”, w: J. Leśny (red.), Climate Change and Agriculture in Poland – Impacts, Mitigation and Adaptation Measures, Acta Agrophysica 169, s. 78–96.   3. Górski T. (2002), „Współczesne zmiany agrokli- matu Polski”, Pamiętnik Puławski 130, s. 241– –250.   4. Kędziora A., Juszczak R. (2006), „Agrometeoro- logiczne podstawy produkcji roślinnej. Rocznik monotematyczny poświęcony dziejom rolnictwa wielkopolskiego”, Roczniki Muzeum Narodowe- go Rolnictwa w Szreniawie, t. 23, s. 91–107.   5. Olejnik J., Kędziora A. (1991), „A model for heat and water balance estimation and application to
  • 17. Janusz Olejnik 17 land use and climate variation”, Earth Surface Processes and Landforms 16, s. 601– 617.   6. Olejnik J. (1996), „Modelowe badania struktury bilansu cieplnego i wodnego zlewni w obecnych i przyszłych warunkach klimatycznych”, Rocz- niki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy Naukowe, z. 268, s. 125.   7. Raporty Międzynarodowego Panelu Zmian Kli- matycznych (IPCC 2001, 2007).   8. Ruszkowska M. (2006), „Uwarunkowania kli- matyczne w rozprzestrzenianiu najważniejszych wektorów chorób wirusowych na zbożach w ba- danych regionach Polski”, Progress in Plant Pro- tection, t. 46, 1, s. 276–284.   9. Leśny J. (red.) (2009), Zmiany klimatu a rol- nictwo w Polsce – wpływ zagrożenia, działania adaptacyjne. Publikacja jest częścią projektu ADAGIO (Adaptation of Agriculture in Europe- an Regions at Environmental Risk Under Clima- te Change) realizowanego w ramach 6 Programu Ramowego UE. 10. Van Vliet A., De Groot R. (2001), „Phenology and climate: evidence of change”, Change 56, s. 12–14.
  • 18. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce. Klasyfikacja i rozwój poszczególnych odnawialnych źródeł energii Anna Grzybek Zrównoważona polityka klimatyczna i energetyczna musi opierać się na oszczędzaniu energii, efek- tywności energetycznej i na energii odnawialnej. W artykule przedstawiono klasyfikację odnawialnych źródeł energii (OZE), dokonano przeglądu dokumentów Unii Europejskiej (UE) regulujących produk- cję energii ze źródeł odnawialnych. UE, dążąc do jak największego wykorzystania energii odnawial- nej, uwzględnia fakt, że energia ta umożliwia decentralizację produkcji i dostaw energii ze względu na różnorodność warunków geologicznych, klimatycznych i hydrologicznych. Potencjał techniczny energii odnawialnej, którym dysponują łącznie UE, państwa kandydujące do Unii, kraje z Europej- skiego Obszaru Gospodarczego (EOG) i Szwajcaria, ocenia się na 40 000 PJ/rok (1 PJ = 1015 J). Wiel- kość ta odpowiada około 60% aktualnego zużycia energii. Zagospodarowanie energii wodnej i biomasy jest bardzo zaawansowane: istniejący potencjał energii wodnej wykorzystany jest w 80%, a biomasy – w 50% szacowanych zasobów. Największa część energii odnawialnej jest dziś w UE wykorzystywana do wytwarzania energii elektrycznej. W kwietniu 2009 roku została przyjęta przez Parlament Europej- ski i Radę dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. Dyrektywa zawiera tylko jeden cel dla każdego z państw członkowskich – udział energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energii pierwotnej. Udział poszczególnych krajów członkowskich w realizacji dyrektywy będzie różny i ma uwzględniać uwarunkowania lokalne oraz potencjał zasobów energii odnawialnej. Dla Polski zapisany cel na 2020 rok w postaci wzrostu udziału energii odnawialnej w bilansie energii pierwotnej został ustalony na 15%. Systematyczny wzrost cen energii ze źródeł konwencjonalnych staje się czynnikiem wspomagającym rozwój OZE. Sukces wielu firm z sektora OZE potwierdza, że przedsiębiorstwa o tym profilu są konkurencyjne. Polska podejmuje liczne działania na rzecz szerszego wprowadzenia OZE jako źródła zaspokojenia potrzeb energetycznych kraju, co jest wymogiem wspólnej polityki europej- skiej w zakresie kontroli emisji gazów cieplarnianych i zwiększenia jej niezależności energetycznej. Możliwe jest również wykorzystanie w projektach energetycznych środków wsparcia europejskiego z funduszy polityki spójności. Unia Europejska odpowiada obecnie za jedną szóstą globalnej emisji CO2 i za jedną piątą całko- witej emisji gazów cieplarnianych w krajach uprze- mysłowionych. W krajach tych oraz w państwach rozwijających się sektor energetyczny jest najwięk- szym wytwórcą emisji gazów cieplarnianych. Oko- ło 70% szkodliwej dla klimatu emisji CO2 powstaje w czasie wytwarzania i zużywania energii. fot. Włodek Staszczyk
  • 19. Anna Grzybek 19 Ochrona klimatu i zrównoważona polityka energetyczna są obecnie priorytetem politycznym UE na najbliższe lata. Zrównoważona polityka klimatyczna i energetyczna wymaga oszczędzania energii, efektywności energetycznej i korzystania z energii odnawialnej. Klasyfikacja odnawialnych źródeł energii Międzynarodowa Agencja Energetyczna (Inter- national Energy Agency – IEA) podjęła się kilka lat temu sprecyzowania pojęć i określenia metodologii ocen istniejących i potencjalnych zasobów odna- wialnych nośników energii [19, 20]. Grupa Robo- cza ds. Odnawialnych Nośników Energii, powoła- na przez IEA (Renewable Energy Working Party – REWP) przyjęła następującą definicję: „Odna- wialna energia jest to ilość energii, jaką pozyskuje się w naturalnych procesach przyrodniczych stale odnawialnych. Występuje w różnej postaci, jest generowana bezpośrednio lub pośrednio przez energię słoneczną lub z ciepła pochodzącego z ją- dra Ziemi”. W prawodawstwie polskim definicja odnawialnych źródeł energii w ogólnej formie za- warta jest w Prawie energetycznym (art. 3, pkt 20): ,,Odnawialne źródło energii – źródło wykorzystu- jące w procesie przetwarzania energię wiatru, pro- mieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prą- dów i pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odpro- wadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych” [18]. Definicja ta obejmuje energię generowaną przez promieniowanie słoneczne, cieki wodne, wiatr, bio- masę i pochodne oraz energię geotermalną. Więk- szość OZE odnawia się w cyklu rocznym, jedynie odnowa zasobów geotermalnych trwa dłużej. OZE są ograniczone przestrzennie możliwością instalo- wania odbiorników oraz wielkością jednostkowego strumienia mocy. Promieniowanie Słońca jest dla Ziemi pierwot- nym źródłem energii, a wszystkie inne źródła są tylko jej pochodnymi. Dzięki Słońcu uzyskuje- my energię z wiatru, cieków wodnych i biomasy. Energia wiatru jest przekształconą formą energii słonecznej. Wiatr to źródło energii kinetycznej po- ruszających się mas powietrza. Bezpośrednią przy- czyną powstawania wiatru jest nierównomierny rozkład ciśnienia atmosferycznego nad powierzch- nią Ziemi, co z kolei spowodowane jest niejedna- kowym nagrzewaniem jej przez Słońce. Wiatr dzię- ki swej prędkości, czyli przemieszczaniu się mas powietrza, ma bardzo duży potencjał energii, która jest praktycznie niewyczerpywalna. Potencjał ener- getyczny wiatru odnawiany jest w wyniku stałego, nierównomiernego nagrzewania Ziemi promienia- mi słonecznymi. Jednak potencjał ten nie może być całkowicie wykorzystany, przede wszystkim ze względu na zmienność jego wielkości i kierunku. Niewielka porcja energii słonecznej jest przetwo- rzona i skumulowana w energii wodnej. Znaczna część wody zmagazynowana jest w zbiornikach na powierzchni ziemi, takich jak morza, oceany, je- ziora, rzeki itp. Poza tym woda znajduje się pod powierzchnią ziemi (wody podziemne). Pozosta- ła część wody tworzy zamknięty obieg krążenia, którego cykl jest następujący: parowanie – opad – spływ powierzchniowy i podziemny – znowu pa- rowanie. Zgromadzona energia potencjalna wody, poprzez spiętrzenie i przepływ w kierunku dolnego poziomu, zamieniana jest w energię kinetyczną na- pędzającą turbinę. Energia geotermalna jest natu- ralnym ciepłem Ziemi nagromadzonym w skałach oraz w wodach wypełniających pory i szczeliny skał. Ogromna ilość energii jest generowana i gro- madzona w jądrze, płaszczu i skorupie ziemskiej. Pod skorupą ziemską temperatura dochodzi do 1000°C, a w jądrze Ziemi wynosi 3500–4500°C. Przepływ ciepła z wnętrza Ziemi na powierzchnię odbywa się przede wszystkim drogą przewodzenia. W skorupie ziemskiej występuje kilka rodzajów energii geotermalnej. Jest to energia magmy, geo­ ciśnień, gorących suchych skał i energia geotermal- na nagromadzona w wodach podziemnych. Biomasa jest i będzie ważnym odnawialnym źródłem energii w nadchodzącym ćwierćwieczu w porównaniu z wodą, wiatrem, geotermią, wyko- rzystaniem Słońca w systemach fotowoltaicznych i kolektorach słonecznych. Jest to substancja po- chodzenia roślinnego lub zwierzęcego, która ulega biodegradacji, pochodząca z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, a tak- że przemysłu przetwarzającego te produkty i inne części odpadów, które ulegają biodegradacji. Przegląd dokumentów Unii Europejskiej regulujących produkcję energii ze źródeł odnawialnych UE jeszcze przed 2004 rokiem, w składzie pięt- nastu państw członkowskich, zwracała szczególną uwagę na rozwój i wykorzystanie OZE. Dowodem na to są nie tylko akty prawne, lecz także inne do- kumenty wydawane przez różne organy ówczesnej Unii. Fundamentem rozwoju wykorzystania OZE w UE stała się Biała księga – Energia dla przyszło-
  • 20. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…20 ści: odnawialne źródła energii z dnia 11 listopada 1997 roku. Księga powstała w celu podkreślenia konieczności zwiększenia udziału energii odna- wialnej w bilansie paliwowo-energetycznym UE. Określiła też narzędzia niezbędne, by osiągnąć mi- nimum – podwoić do 2010 roku udział w ogólnej konsumpcji paliw i energii w krajach członkow- skich. Celem minimalnym było osiągnięcie 12% energii pochodzącej z OZE, a więc mniej, niż za- kładała Deklaracja Madrycka z marca 1994 roku (15% dla UE). Innym ważnym dokumentem o znaczeniu mię- dzynarodowym, na który powołują się kraje UE, jest podpisany w 1997 roku Protokół z Kioto. Za- kłada on redukcję emisji CO2 w latach 2008–2012 co najmniej o 5% w stosunku do emisji z roku 1990. Protokół wszedł w życie dopiero po zaapro- bowaniu go przez Rosję, warunkiem koniecznym bowiem, aby zaczął obowiązywać, było podpisa- nie go przez tyle krajów, aby ich łączne emisje sta- nowiły 55% światowej emisji gazów. Wszedł on w życie 16 lutego 2005 roku. Podstawowym zało- żeniem Protokołu z Kioto jest redukcja emisji sub- stancji szkodliwych w poszczególnych państwach, a przez to zmniejszenie emisji globalnych. Każde z państw otrzymało limit emisji gazów cieplarnia- nych, które mogą zostać uwolnione do atmosfery. Aby ułatwić państwom stronom wywiązanie się ze zobowiązań, dokument przewiduje mechanizmy wspierające: mechanizm handlu emisjami, me- chanizm wspólnych wdrożeń, mechanizm czyste- go rozwoju oraz mechanizm aktywacji absorpcji CO2 przez rośliny. Protokół pozwala na redukcję emisji gazów cieplarnianych poza granicami wła- snego państwa. Oznacza to, że inwestując w OZE, państwo ma prawo zapisać efekty jako swój wkład w redukcję emisji gazów. Do zobowiązań wyni- kających z tego protokołu odnosi się dyrektywa 2003/87/WE. Ustanawia ona system handlu przy- działami poziomu emisji gazów cieplarnianych w państwach członkowskich. Zawiera wytyczne regulujące funkcjonowanie systemu handlu w kra- jach Wspólnoty. Kolejnym dokumentem poświęconym strate- gii energetycznej jest Zielona księga Ku europej- skiej strategii bezpieczeństwa energetycznego [15] z 2000 roku, w której opisano politykę UE w tym zakresie. Głównym celem tego dokumentu jest za- pewnienie bezpieczeństwa energetycznego, do cze- go ma się przyczynić zwiększone wykorzystanie źródeł alternatywnych. Na podstawie prowadzonej debaty we wrześniu 2001 roku powstała dyrektywa 2001/77/WE w sprawie promocji energii elektrycz- nej z odnawialnych źródeł na wewnętrznym rynku energii elektrycznej [4]. Celem głównym dyrekty- wy było promowanie produkcji energii elektrycz- nej z OZE. W tym zakresie wyznaczony został cel dla całej UE – osiągnięcie 21% zużycia energii elektrycznej uzyskiwanej z OZE w 2010 roku. W dyrektywie tej zawarto wykaz celów indy- katywnych dla poszczególnych państw. Dyrekty- wa zaleca wprowadzanie w krajach członkowskich rozwiązań regulujących funkcjonowanie rynku energii odnawialnej i zachęcających do jego roz- woju. Celem staje się także stworzenie konkuren- cyjnej pozycji dla energii elektrycznej uzyskiwa- nej ze źródeł odnawialnych w stosunku do energii otrzymywanej w sposób konwencjonalny. Potrze- ba zwiększenia udziału energii elektrycznej z OZE w całkowitej energii została podyktowana przede wszystkim bezpieczeństwem energetycznym i związaną z tym dywersyfikacją źródeł dostaw. Dyrektywa unijna 2004/8/UE w sprawie pro- mowania kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na wewnętrznym rynku ener- gii również ma związek z wykorzystaniem OZE – wskazuje na zalety, w tym wysoką sprawność, technologii opartej na kogeneracji. Innym kierunkiem wspieranym przez UE jest produkcja biopaliw ciekłych. Impulsem dla jej rozwoju ma być dyrektywa 2003/30/WE [5] Par- lamentu Europejskiego i Rady UE z dnia 8 maja 2003 roku w sprawie wspierania użycia w transpor- cie biopaliw lub innych paliw odnawialnych. Ten akt prawny ma na celu promocję stosowania bio- paliw oraz innych paliw odnawialnych poprzez za- stępowanie nimi oleju napędowego i benzyny uży- wanych w transporcie. W poszczególnych latach dynamicznie ma wzrastać dopuszczalny udział bio- paliw w ogólnym zużyciu paliw ciekłych, a w 2010 roku udział biokomponentów dodawanych do ogól- nej masy paliw wprowadzanych do obrotu według wartości energetycznej ma wynosić 5,75%. Mechanizmem promującym biopaliwa może być obniżka podatku akcyzowego. Dyrektywa 2003/96/WE w sprawie restrukturyzacji wspólno- towych przepisów ramowych dotyczących opo- datkowania produktów energetycznych i energii elektrycznej wydana przez Radę UE w paździer- niku 2003 roku zezwala krajom członkowskim na całkowite lub częściowe zniesienie akcyzy na biokomponenty stosowane w paliwach ciekłych oraz upoważnia je do zastosowania całkowitego zwolnienia z podatku akcyzowego dla biokompo- nentów stanowiących samoistne paliwa. W latach 2005–2006 w UE powstały nowe dokumenty do- tyczące energetycznego wykorzystania biomasy, należą do nich:
  • 21. Anna Grzybek 21 • Plan działania w sprawie biomasy [1], • Strategia UE dla biopaliw [9], • Zielona księga – Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii [27], • Zielona księga w sprawie racjonalizacji zużycia energii, czyli jak uzyskać więcej mniejszym na- kładem środków [25]. Dokument Europejska strategia na rzecz zrów- noważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii precyzuje podstawowe cele, priorytety i narzędzia oraz działania niezbędne do wprowadzenia nowej, europejskiej polityki energetycznej. Kierując się trzema głównymi zasadami, którymi są: zapewnie- nie zrównoważonego rozwoju, konkurencyjności oraz bezpieczeństwa dostaw energii, Komisja Eu- ropejska zamierza skoncentrować swoje działania na sześciu głównych obszarach; należą do nich: • rozwój konkurencji, • dywersyfikacja źródeł energii, • solidarność na poziomie UE w zakresie środków dla bezpieczeństwa dostaw, • zrównoważony rozwój, • wzrost innowacyjności i technologii energetycz- nych, • określenie wspólnej zewnętrznej polityki ener- getycznej UE. Zapisy Zielonej księgi są istotne dla wszystkich państw członkowskich, w tym również dla Polski, w szczególności w zakresie nowych zadań mają- cych na celu rzeczywistą dywersyfikację dostaw nośników energii, integrację systemów energetycz- nych i budowanie wspólnego rynku energii [25]. W Zielonej księdze położono szczególny nacisk na efektywność energetyczną jako najbardziej racjo- nalny sposób poprawy stanu bezpieczeństwa ener- getycznego i dbałości o środowisko przyrodnicze [26]. W dokumencie trafnie określono podstawowe czynniki charakteryzujące aktualny stan i przewi- dywany rozwój sektora energii w UE, wymienia- jąc spośród nich najważniejsze, czyli: niezbędny rozwój inwestycji energetycznych wymagający nakładów w wysokości około biliona euro w cią- gu najbliższych 20 lat oraz prognozowany wzrost zapotrzebowania na energię o około 60% do roku 2030. W Zielonej księdze 2006 r. zaproponowano, aby zintegrowane podejście UE do przeciwdziała- nia zmianie klimatu opierało się na inicjatywach prawodawczych i programach racjonalnego wyko- rzystania energii w połączeniu z polityką wspiera- jącą wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych [27]. Podkreślono dotychczasowe osiągnięcia UE w pozyskiwaniu energii ze źródeł odnawialnych, które są trzecim co do wielkości – po węglu i gazie ziemnym – źródłem energii elektrycznej, a którego rola stale rośnie z korzyścią dla gospodarki i środo- wiska. W dokumentach Plan działania w sprawie biomasy oraz Strategia UE dla biopaliw Komisja Europejska informuje, że 4% zapotrzebowania UE na energię zaspokajane jest dzięki wykorzystaniu biomasy. Energię elektryczną można wytwarzać ze wszystkich rodzajów biomasy za pomocą kilku technologii. Komisja wspiera państwa członkow- skie w działaniach zmierzających do wykorzysta- nia potencjału wszystkich opłacalnych form pozy- skiwania energii elektrycznej z biomasy. Wykorzystanie biomasy w produkcji energii elektrycznej oznacza największe korzyści w zakre- sie emisji gazów cieplarnianych. Dokument ten nawiązuje do treści Białej księ- gi w sprawie europejskiej polityki transportowej do 2010 roku (dokument COM/2001/370UE) [2]. Biopaliwa stanowiące bezpośredni substytut paliw kopalnych mogą zostać z łatwością zastosowane w systemach wykorzystujących paliwa kopalne. Poprzez przetworzenie biomasy w celu wykorzy- stania jej jako źródło energii otrzymuje się takie substytuty paliw jak: biogaz, bioetanol, biometa- nol, estry olejów roślinnych (biodiesel), biooleje, biobenzyny i inne pochodne, na przykład wodór. Mimo że koszt produkcji większości biopaliw jest nadal wyższy od paliw kopalnych, to ich produkcja i wykorzystanie w różnych krajach świata rosną. Strategia UE na rzecz biopaliw płynnych okre- śla trzy cele: • dalszą promocję biopaliw w UE i krajach roz- wijających się oraz zagwarantowanie, że ich produkcja i wykorzystanie wpłyną pozytywnie fot. Małgorzata Grzórzna
  • 22. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…22 na środowisko globalne i przyczynią się do re- alizacji celów strategii lizbońskiej, • przygotowanie do stosowania biopaliw na szero- ką skalę dzięki poprawie ich konkurencyjności cenowej poprzez optymalizację wyspecjalizo- wanych upraw energetycznych oraz wspiera- nie wprowadzenia ich do obrotu dzięki szerszej promocji i prezentacji, a także usuwanie barier o nietechnicznym charakterze, • badanie możliwości otwierających się przed krajami rozwijającymi się – również tymi, które zostały poszkodowane w wyniku reformy rynku cukru w UE – w zakresie produkcji roślin ener- getycznych i biopaliw. Dla Polski bardzo istotnym zapisem w Strategii UE dla biopaliw jest określenie, że buraki cukrowe uprawiane w celu uzyskania bioetanolu nadal nie będą objęte kontyngentami. Komisja podtrzyma swą propozycję zakwalifikowania upraw buraków cukrowych w celu przetworzenia ich na bioetanol jako wykorzystanie gruntów obowiązkowo odło- gowanych do prowadzenia upraw nieżywnościo- wych oraz kwalifikującego do objęcia dopłatami z tytułu upraw roślin energetycznych. To stworzy nowe rynki zbytu dla buraków cukrowych. UE za- gwarantuje, że środki towarzyszące przewidziane dla krajów objętych protokołem w sprawie cukru, które zostały poszkodowane w wyniku reformy rynku cukrowego, można będzie przeznaczyć na wsparcie rozwoju produkcji bioetanolu. W doku- mencie rozróżniono biopaliwa pierwszej i drugiej generacji. Do ich produkcji i wykorzystania zasto- sowano różne podejścia. Biopaliwa pierwszej ge- neracji mogą być obecnie stosowane w niskopro- centowych mieszankach paliw konwencjonalnych w większości pojazdów i mogą być rozprowadzane za pomocą istniejącej infrastruktury. Zastępowanie oleju napędowego lub benzyny biopaliwami jest zatem najprostszym sposobem, by sektor transpor- towy przyczynił się do realizacji celów określo- nych w Protokole z Kioto, przy czym odniesione korzyści będą dotyczyły wszystkich rodzajów po- jazdów. Opracowanie substytutu paliwa do silni- ków Diesla jest szczególnie ważne w kontekście europejskim – UE jest obecnie importerem netto paliwa do Diesla, eksportuje natomiast benzynę [28]. Jednakże, nawet przy zastosowaniu najno- wocześniejszych technologii, koszt produkcji bio- paliw jest tak duży, że trudno im konkurować z pa- liwami kopalnymi. Biopaliwa drugiej generacji są szczególnie obiecujące. Do rozwoju ich produkcji konieczne jest przystosowanie systemu dystrybu- cji paliw, co związane jest z przeprowadzeniem długoterminowych inwestycji, które wymagają stabilnych perspektyw popytu rynkowego. Wyni- ka z tego, że oprócz środków podażowych należy wprowadzić skuteczny system zachęt oparty na mechanizmach rynkowych. Na posiedzeniach Rady Europy w marcu 2007 roku zdecydowano o konieczności osiągnięcia 20% udziału energii ze źródeł odnawialnych w całej UE oraz minimum 10% udziału biopaliw w każdym z państw do 2020 roku [3]. Jednocześnie stwier- dzono, że państwa uprzemysłowione powinny do- celowo dążyć do ograniczenia całej emisji gazów cieplarnianych do roku 2050 o 60%–80% w po- równaniu z rokiem 1990. Podczas realizacji celu w przypadku biopaliw należy zapewnić trwałość produkcji oraz dostępność biopaliw drugiej gene- racji na rynku. Cel dotyczący udziału energii odna- wialnej ma charakter obligatoryjny. Udział poszcze- gólnych krajów członkowskich w jego realizacji będzie różny i ma uwzględniać uwarunkowania lokalne oraz potencjał zasobów energii odnawial- nej. Mechanizm, według którego będzie dokonany podział obowiązku i wynikające z niego cele dla poszczególnych państw, określono w dyrektywie ramowej w sprawie promowania stosowania ener- gii ze źródeł odnawialnych zmieniającej i w na- stępstwie uchylającej dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE, którą przyjęły Parlament Europejski i Rada 23 kwietnia 2009 roku [7]. Dokument jest jednym z elementów tzw. pakietu klimatyczno- energetycznego. Dyrektywa zawiera tylko jeden cel dla każdego z państw członkowskich – udział energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energii pierwotnej. Dla Polski cel na 2020 rok w posta- ci wzrostu udziału energii odnawialnej w bilansie energii finalnej ustalono na 15%. Każde państwo członkowskie powinno określić sposób osiągnię- cia tego celu i ustalić, jaki będzie udział energii elektrycznej oraz czynników służących do ogrze- wania bądź chłodzenia pochodzących z OZE. Kra- je samodzielnie mają wyznaczyć drogę do osiąg- nięcia wymaganego poziomu udziału biopaliw w paliwach transportowych. Ten krótki przegląd dokumentów pokazuje, jak niezwykle ważna dla UE jest energia odnawialna, oraz dowodzi, że umożliwia ona decentralizację produkcji i dostaw energii. Wynika to ze zobowią- zań UE dotyczących zmian klimatycznych i bez- pieczeństwa ekologicznego. Szczególną uwagę zwraca się na produkcję energii elektrycznej z OZE i biopaliwa płynne.
  • 23. Anna Grzybek 23 Analiza wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej Ze względu na różnorodność warunków geolo- gicznych, klimatycznych i hydrologicznych w Eu- ropie istnieją bardzo dobre warunki do stworzenia zrównoważonego systemu zaopatrzenia w energię opartego na energii odnawialnej. Na kontynencie europejskim w poszczególnych krajach i regionach w różnym stopniu można rozwijać, pozyskiwać i wykorzystywać energię odnawialną w każdej po- staci i przy użyciu wszystkich technologii – energię wodną, wiatrową, energię cieplną Słońca, ogniwa fotowoltaiczne, geotermię, energię fal morskich i pływów, energię biomasy. Potencjał energii elek- trycznej pozyskiwanej z elektrowni słonecznych, z ciepła Ziemi, z energii fal i pływów morskich jest skoncentrowany na niewielkich obszarach. Potencjały energii wodnej także występują w okre- ślonych skupiskach, podczas gdy potencjały ener- gii wiatrowej, słonecznej i biomasy rozkładają się stosunkowo równomiernie na terenie całej UE. W strategii zwiększania udziału energii odna- wialnej w produkcji energii elektrycznej należy uwzględnić to, że różne formy energii charakte- ryzują się dobowo lub sezonowo zmienną dostęp- nością w czasie. Potencjał techniczny energii od- nawialnej, którym dysponują łącznie UE, państwa kandydujące do Unii, kraje EOG i Szwajcaria, oce- nia się na 40 000 PJ/rok. Wielkość ta odpowiada około 60% aktualnego zużycia energii pierwotnej w UE. Jednak dotychczasowe wykorzystanie ener- gii odnawialnej wynosi tylko około 12%. Jedynie zagospodarowanie energii wodnej i biomasy jest dużo bardziej zaawansowane – istniejący potencjał energii wodnej wykorzystano w 80% [6], a bioma- sy – w 50% szacowanych zasobów. Największa część energii odnawialnej jest dziś w UE wyko- rzystywana do wytwarzania energii elektrycznej, sektor ten dysponuje też najbardziej rozwiniętą technologią. Jest to efekt stosowania dyrektywy 2001/77/EG w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwa- rzanej ze źródeł odnawialnych. W roku 2005 udział energii „zielonej” w produkcji energii elektrycznej brutto wynosił w UE około 14% [8]. Ocenia się, że do roku 2010 udział energii elektrycznej z energii odnawialnej wyniesie tylko 19% zamiast przewidy- wanych 21% [13]. Wybrane państwa członkowskie odniosły sukces w rozwoju wykorzystania energii odnawialnej w produkcji elektryczności. W rapor- cie Komisji stwierdzono, że tylko trzy kraje bez problemów osiągną ustalone cele: Dania, Niemcy i Węgry. Dobre wyniki potwierdzono w następnych sześciu krajach: Finlandii, Irlandii, Luksemburgu, Hiszpanii, Szwecji i Holandii. Dzięki dodatkowym wysiłkom pięć krajów mogłoby osiągnąć wyzna- czone dla nich cele: Czechy, Litwa, Polska, Sło- wenia i Wielka Brytania. Natomiast Belgia, Grecja i Portugalia musiałyby podjąć bardzo zdecydowa- ne, intensywne działania, by osiągnąć wyznaczone pułapy, a osiem krajów (Austria, Cypr, Estonia, Francja, Włochy, Łotwa, Malta i Słowacja) w roku 2005 miało jeszcze daleką drogę do pokonania [13]. W roku 2005 „zielona” energia wytworzona w UE pochodziła z wykorzystania energii wodnej w 6,1%, słonecznej – 0,3%, wiatru – 15,2%, bio- masy – 17,2%, energii geotermicznej – 1,2% [13]. Udziały w produkcji tej energii w poszczególnych krajach są bardzo różne, zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym. Niemcy, wykorzy- stując urządzenia fotowoltaiczne, produkują 1,28 TWh energii elektrycznej, podczas gdy w całej Unii produkowanych jest 1,49 TWh energii [10]. Energię elektryczną z instalacji geotermicznych wytwarzano prawie w całości we Włoszech. Około dwóch trzecich ilości energii elektrycznej z energii wodnej wyprodukowały Francja, Włochy, Austria i Szwecja. Z energii wiatru wytworzono ponad trzy czwarte energii „zielonej” w Danii, Niemczech i Hiszpanii. Na podstawie tych danych liczbowych można wnioskować, że udział danego kraju w pro- dukcji „zielonej” energii nie zależy tylko od jego za- sobów odnawial- nych, ale ważną rolę odgrywają również warunki polityczne i ekono- miczne. W końcu 2008 roku łączna moc zainstalowa- na w energetyce odnawialnej w UE wynosiła 64 949 MW, czyli o 15% więcej niż w roku 2007. Najwięk- szy przyrost zain- stalowanej mocy spośród wszyst- kich technologii wytwarzania ener- gii uzyskano dla energii wiatrowej – 43% całej nowo fot. Maciej Duczyński
  • 24. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…24 zainstalowanej mocy (8484 MW) [8]. Szczegółowa analiza zagadnienia produkcji energii elektrycznej oparta na dotychczas sporządzonych opracowa- niach pokazuje, jak duży jest w Europie potencjał energii odnawialnej, który umożliwi w przyszłości zwiększenie produkcji prądu elektrycznego, a do- celowo pozwoli oprzeć jego produkcję wyłącznie na nośnikach energii odnawialnej [17]. Ze względu na różne warunki klimatyczne, hy- drologiczne i geologiczne koncentracja poszcze- gólnych źródeł energii odnawialnej jest różna w różnych regionach. Potencjały energii wodnej są największe w Skandynawii i w krajach położonych w centralnej części Alp. Potencjały energii słonecz- nej koncentrują się z kolei w państwach śródziem- nomorskich. Znaczna część geotermicznego poten- cjału Ziemi przypada na południową i wschodnią Europę. Wielka Brytania i Irlandia oraz wybrzeże Atlantyku dysponują wielkimi potencjałami ener- gii wiatrowej, a biomasa występuje w dużych ilo- ściach szczególnie na północy i północnym wscho- dzie Europy. Na Uniwersytecie Pontificia Comillas okre- ślono potencjał techniczny energii odnawialnej w Hiszpanii na rok 2050 [11]. W opracowaniu stwierdzono, że do roku 2050 można, pozyskując energię odnawialną, pokryć wielokrotnie wyższe zapotrzebowanie na energię elektryczną aniże- li przewidywane docelowo na ten rok. Przyjmuje się, że w roku 2050 w Hiszpanii popyt na energię elektryczną wyniesie 280 TWh/rok, a całkowite zapotrzebowanie na energię 1525 TWh/rok. Sza- cowany potencjał techniczny energii słonecznej (razem z fotowoltaiką) jest ośmiokrotnie większy niż zapotrzebowanie na energię, energii wiatrowej – 1,7 razy większy niż energii elektrycznej, a z po- tencjału energii fal morskich można uzyskać jedną piątą całkowitego zapotrzebowania na energię. W Szwajcarii i Norwegii wykorzystywany jest potencjał energii wodnej, który pokrywa odpo- wiednio połowę i całość zapotrzebowania na ener- gię elektryczną. Szwecja wykorzystuje ponad jedną trzecią potencjału długookresowego. Zwiększenie mocy zainstalowanej w urządzeniach wytwarza- jących energię „zieloną” przewiduje plan rozwoju technologicznego Komisji Europejskiej, w którym zapisano, że moc zainstalowana latach 2005–2030 może zostać zwiększona sześciokrotnie w sektorze energii wiatrowej, od stu do dwustu razy w dzie- dzinie fotowoltaiki, elektrownie solarne zaś można rozbudować z obecnych poniżej 100 MW do 4,6 GWe [12, 14]. Mechanizmy wspomagające Państwa członkowskie mogą udzielać dotacji na wsparcie inwestycji związanych z energią od- nawialną, jeżeli są one zgodne z wytycznymi Unii Europejskiej w sprawie pomocy państwa w za- kresie ochrony środowiska. Możliwe jest również wykorzystanie w projektach energetycznych środ- ków wsparcia europejskiego z funduszy polityki spójności. Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej (267/2008/IP) regiony korzystające ze środków wsparcia w ramach polityki spójności w latach 2007–2013 planują zainwestować łącznie nie- mal 9 mld euro w projekty energetyczne, z czego 4,8 mld euro przewidziano na projekty w dziedzi- nie energii odnawialnej, a 4,2 mld euro na działa- nia zwiększające efektywność wykorzystania i za- rządzania energią. W zależności od rodzaju źródła przewidywany sposób podziału środków na projek- ty energii odnawialnej przedstawi się następująco: • 1,8 mld euro – biomasa, • 1,1 mld euro – energia słoneczna, • 1,1 mld euro – hydrotermia, geotermia i pozo- stałe, • 0,8 mld euro – energia wiatrowa. Oznacza to zapewnienie z budżetu wspólno- towego dla wielu państw członkowskich bardzo ważnej pomocy finansowej na projekty regionalne, co umożliwi realizację celów w dziedzinie energii odnawialnej na rok 2020 [16]. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Polsce Od końca lat dziewięćdziesiątych obserwuje się rosnący popyt na OZE na rynku energetycznym i coraz większe zainteresowanie inwestorów tym sektorem gospodarki. W załączniku II traktatu ak- cesyjnego Polska zobowiązała się do zwiększenia udziału OZE w produkcji energii elektrycznej od poziomu 1,6%, przy rocznej produkcji 2,35 TWh w 1997 roku, do wartości 7,5% w 2010 roku. Nale- żało spełnić obowiązki zawarte w porozumieniach międzynarodowych, w tym konieczność dostoso- wania się do określonych kierunków polityki ener- getycznej UE. Powstały w związku z tym nowe re- gulacje prawne, których celem jest przyspieszenie wykorzystania potencjału OZE oraz zwiększenie jego konkurencyjności. Wykorzystanie OZE prze- ciwdziała zjawiskom zmiany klimatu i globalnemu ociepleniu. W celu ograniczania skutków wytwa- rzania energii ze źródeł kopalnych wraz z ich nega- tywnym wpływem na środowisko naturalne kraje podejmują polityczne decyzje i opracowują stra-
  • 25. Anna Grzybek 25 tegie mające na celu zmniejszanie emisji CO2 do atmosfery, a tym samym wspierające OZE. W pol- skim prawie regulacje dotyczące wykorzystywania i zastosowania OZE można znaleźć w wielu aktach prawnych. Podstawowym dokumentem w polskim usta- wodawstwie dotyczącym zagadnień związanych z energetyką, w tym energetyką odnawialną, jest ustawa Prawo energetyczne [18], zawierająca przy- toczoną już definicję OZE (art. 3, pkt 20). W usta- wie wyróżniono dwa najważniejsze mechanizmy wsparcia energetyki odnawialnej w Polsce. Pierw- szym jest obowiązek zakupu energii produkowanej z OZE w całości wytworzonej energii elektrycznej oraz w takiej ilości, by zaspokajała zapotrzebo- wanie odbiorców końcowych dla energii cieplnej. Drugim, wiodącym mechanizmem wsparcia wyko- rzystania OZE w Polsce jest system świadectw po- chodzenia wydawanych dla energii produkowanej ze źródeł odnawialnych. Świadectwa pochodzenia, zgodnie z założeniami, stały się istotnym czynni- kiem wspierania rozwoju OZE. Dzięki systemowi świadectw pochodzenia producent energii elek- trycznej z OZE otrzymuje: • płatność za sprzedaż energii fizycznej po cenie energii konwencjonalnej, • przychód z tytułu sprzedaży świadectw pocho- dzenia na rynku giełdowym. Dodatkowym mechanizmem wspierającym wykorzystanie OZE jest obniżenie opłat za przyłą- czenie do sieci dla jednostek produkujących ener- gię ze źródeł odnawialnych poniżej 5 MW oraz jednostek kogeneracyjnych do 1 MW, za których przyłączenie pobiera się połowę opłaty ustalonej na podstawie rzeczywistych nakładów. Ustawa zapewnia ponadto pierwszeństwo w świadczeniu usług przesyłania energii elektrycznej z OZE lub produkowanej łącznie ze źródeł konwencjonalnych i z OZE przed energią wytwarzaną na bazie źródeł nieodnawialnych. Od 2000 roku wydawane są akty wykonawcze do Prawa energetycznego w postaci rozporządzeń ministra gospodarki. Ostatnie rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świa- dectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źró- dle energii wydano 14 sierpnia 2008 roku [22]. Zawiera ono dane dotyczące udziału ilościowego energii elektrycznej z OZE, który przedsiębior- stwo energetyczne musi przedstawić do umorzenia prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki w postaci świadectw pochodzenia. Ilość energii elektrycznej sprzedanej odbiorcom końcowym, poświadczonej świadectwami pochodzenia w kolejnych latach, przedstawiono w tabeli 1. Jednocześnie wymagane jest zwiększanie udziału biomasy rolnej wykorzystywanej do pro- dukcji energii. Zgodnie z treścią rozporządzenia, energia elektryczna wytwarzana w wyniku współ- spalania biomasy lub biogazu z innymi paliwami jest zaliczana do energii produkowanej z OZE, lecz tylko w tej części, która odpowiada udziałowi ener- gii chemicznej biomasy lub biogazu w energii che- micznej paliwa wykorzystywanego do wytworze- nia tej energii, pod warunkiem jednak, że w łącznej masie biomasy dostarczanej do procesu spalania wagowy udział biomasy pochodzącej z celowych upraw energetycznych lub odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz przemysłu przetwarzają- cego jej produkty, a także części pozostałych od- padów ulegających biodegradacji z wyłączeniem odpadów i pozostałości z produkcji leśnej oraz przemysłu przetwarzającego jej produkty, przed- stawia się następująco: • źródła o mocy powyżej 5 MW współspalające biomasę (biogaz) z innymi paliwami mają w 2010 roku wykorzystywać 25% biomasy pochodzenia rolniczego, natomiast w 2015 roku – już 100%; • źródła w układzie hybrydowym o mocy powyżej 20 MW – w 2010 roku 20% biomasy rolniczej, a w 2015 – 40% (60% – 2017 rok); • źródła spalające wyłącznie biomasę o mocy po- wyżej 20 MW – w 2010 roku 20%, w 2015 roku – 40% (60% – 2017 rok). W zakresie paliw płynnych obowiązuje ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych z 25 sierpnia 2006 roku [25], która obliguje producen- tów i importerów paliw do realizacji Narodowego Celu Wskaźnikowego (NCW), czyli zapewnienia minimalnego udziału biokomponentów w pali- wach wprowadzanych na rynek lub zużywanych na potrzeby własne. Reguluje ona podstawowe Tab. 1. Procentowy udział energii z OZE w latach 2007–2014 [22] Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Energia z OZE (%) 7,0 8,7 10,4 10,4 10,4 10,9 11,4 11,9 12,4 12,9
  • 26. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…26 zagadnienia związane z produkcją i obrotem bio- paliw w Polsce. Jednocześnie nakłada limity ilości biopaliw, jakie mogą wytwarzać rolnicy na użytek własny. Ustawa określa surowce, jakie powinny być wykorzystywane przy wytwarzaniu biokom- ponentów, należą do nich: • surowce rolnicze pozyskiwane z gospodarstwa rolnego położonego na obszarze co najmniej jednego z państw członkowskich UE na podsta- wie umowy kontraktacji zawartej między produ- centem rolnym prowadzącym to gospodarstwo a wytwórcą lub pośrednikiem, • biomasa pozyskiwana na podstawie umowy do- stawy zawartej między pośrednikiem a wytwór- cą, • surowce rolnicze pozyskiwane z produkcji włas­ nej wytwórców. Udział biokomponentów wytwarzanych z bio- masy pochodzącej z innych źródeł nie może prze- kraczać w skali roku 25% całości biokomponen- tów wytwarzanych przez tego wytwórcę. Rada Ministrów ma co 3 lata określać w drodze rozpo- rządzenia NCW na kolejne 6 lat, biorąc pod uwagę możliwości surowcowe i wytwórcze, możliwości branży paliwowej oraz przepisy UE w tym zakre- sie. Aktem wykonawczym do tej ustawy jest rozpo- rządzenie Rady Ministrów z 15 czerwca 2007 roku [21] w sprawie NCW na lata 2008–2013 określa- jące NCW dla biopaliw. Cele Wskaźnikowe w po- szczególnych latach powinny kształtować się tak jak przedstawiono w tabeli 2. Rozporządzenie zobowiązuje do wprowadze- nia na rynek odpowiedniej ilości biokomponen- tów. Otwiera tym samym rynek zbytu na biokom- ponenty i biopaliwa, a także na surowce rolnicze, z których są one produkowane. NCW nałożony jest na przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania i importu lub nabywania w ramach Wspólnoty paliw ciekłych lub biopaliw ciekłych, którzy sprzedają je lub zu- żywają na własne potrzeby. Jako realizacja art. 37 ustawy o biokompo- nentach i biopaliwach ciekłych z 25 sierpnia 2006 roku powstał Wieloletni program promo- cji biopaliw lub innych paliw odnawialnych na lata 2008–2014 [23]. Przewiduje on mechanizmy wsparcia produkcji biokomponentów w zakresie systemu podatkowego, szczególnie zwolnienia od podatku akcyzowego, podatku dochodowego od osób prawnych, zwolnienia z opłaty paliwo- wej. Nakreśla możliwości wsparcia dla upraw roślin energetycznych stanowiących surowiec do produkcji biokomponentów i inwestycji do wy- twarzania biokomponentów i biopaliw ciekłych z funduszy UE oraz z krajowych środków publicz- nych. Mechanizmy finansowe również mogą być traktowane jako pomoc w dążeniu do rozwoju OZE w Polsce (np. dotacje oraz kredyty preferen- cyjne udzielane przez NFOŚiGW i Ekofundusz). Ponadto energia wytworzona w odnawialnych źródłach jest zwolniona z podatku akcyzowego. Podsumowanie Przytoczone akty prawne umacniają pozycję OZE w energetyce. Ze względu na bezpieczeństwo energetyczne państwa członkowskie UE, dążąc do dywersyfikacji źródeł energii, będą zwiększały udział energii odnawialnej w energetyce. W związ- ku z kurczącymi się zasobami tradycyjnych surow- ców energetycznych OZE są niewyczerpywalnymi źródłami energii. W celu ograniczania skutków wytwarzania energii mających wpływ na środowi- sko naturalne podejmowane są polityczne decyzje i opracowywane strategie mające na celu zmniej- szanie emisji CO2 do atmosfery. Taką politykę kształtuje pakiet energetyczny Unii Europejskiej. W związku z rozwojem OZE w sektorze energe- tycznym rośnie konkurencyjność, ogranicza się koszty i trend ten będzie kontynuowany. Sukces wielu firm z sektora OZE potwierdza, że przedsię- biorstwa o tym profilu są konkurencyjne. Rosnące zapotrzebowanie na energię elektryczną ewoluować będzie w kierunku energii bardziej rozproszonej, co oznacza przewagę mniejszych, łatwiejszych do zrealizowania inwestycji – takich jak OZE. Ważną zaletą przedsięwzięć związanych z energią odna- wialną jest także krótki czas budowy. Systematycz- ny wzrost cen energii ze źródeł konwencjonalnych staje się czynnikiem wspomagającym rozwój OZE. Między innymi dlatego w ostatnim okresie wzrosło wykorzystanie energii z kolektorów słonecznych i biomasy. Polska podejmuje działania na rzecz szerszego wprowadzenia OZE jako źródła zaspo- kojenia potrzeb energetycznych kraju, co jest wy- mogiem wspólnej polityki europejskiej w zakresie Tab. 2. Narodowy Cel Wskaźnikowy na lata 2008–2013 Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 NCW (%) 3,45 4,60 5,75 6,20 6,65 7,10
  • 27. Anna Grzybek 27 nia wynikające z zielonej księgi – Sprawozdanie w sprawie postępów w dziedzinie energii elek- trycznej ze źródeł odnawialnych, KOM(2006) 849 Bruksela, http://ec.europa.eu/energy/res/in- dex_en.htm. 14. Komisja Europejska (2007), Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europej- skiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Ko- mitetu Regionów – Europejski strategiczny plan w dziedzinie technologii energetycznych (plan EPSTE) – „Droga do niskoemisyjnych technolo- gii przyszłości”, KOM(2007) 723, Bruksela, 22 listopada 2007 r. 15. Ku europejskiej strategii bezpieczeństwa zaopa- trzenia energetycznego, COM (2000) 769. 16. Lutz M., Schreyer M. (2008), ERENE, Euro- pejska Wspólnota Energii Odnawialnej, tom 3, Warszawa: Fundacja im. Heinricha Bölla. 17. Mantzos L., Capros P. (2006), Scenario on Ener- gy Efficiency and Renewables, European Energy and Transport, Luxembourg: European Com- mission, DG Energy and Transport, http://ec.eu- ropa.eu/dgs/energy_transport/figures/scenarios/ doc/2006_scenarios_on_energy_ efficiency.pdf, wersja z 20.01.2008. 18. Prawo energetyczne, Dz.U. 1997, nr 54, poz. 348 z późniejszymi zmianami; Dz.U. 2006, nr 89, poz. 625 z późn. zm. 19. Renewables Information 2002 (with 2000 data). International Energy Agency, listopad 2002. 20. Renewables in Global Energy Supply. An IEA Fact Sheet. International Energy Agency, listo- pad 2002. 21. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie Narodowych Celów Wskaźnikowych na lata 2008–2013, Dz.U. 2007, nr 110, poz. 757. 22. Rozporządzenie w sprawie szczegółowego za- kresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytwo- rzonej w odnawialnym źródle energii z dnia 14 sierpnia 2008, Dz.U. 2008, nr 156, poz. 969. 23. Wieloletni program promocji biopaliw lub innych paliw odnawialnych na lata 2008–2014, http:// www.e-biopaliwa.pl/pdf/Wieloletni_Program_ Promocji_Biopaliw_przyjety_24_07_2007_ przez_RM.pdf. 24. Ustawa o biokomponentach i biopaliwach cie- kłych, Dz.U. 2006, nr 169, poz. 1199. 25. Zielona księga w sprawie racjonalizacji zużycia energii, czyli jak uzyskać więcej mniejszym na- kontroli emisji gazów cieplarnianych i zwiększenia jej niezależności energetycznej. Bibliografia   1. Biomass Action Plan (Plan działania w sprawie biomasy), Bruksela, COM (2005) 628.   2. Biała Księga w sprawie europejskiej europej- skiej polityki transportowej do 2010 roku, CO- M/2001/370 UE, http://ec.europa.eu/energy/res/ index_en.htm.   3. Decyzja Rady Europy z 8 marca 2007 r., http:// www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/ docs/pressData/en/ec/93135.pdf.   4. Directive 2001/77/EC of the European Parlia- ment and of the Council of 27 September 2001 on the promotion of electricity produced from renewable energy sources in the internal electri- city market, OJ L 283, 27.10.2001, s. 33–40.   5. Directive 2003/54/EC of the European Parlia- ment and of the Council of 26 June 2003 con- cerning common rules for the internal market in electricity and repealing Directive 96/92/EC.   6. DLR, German Aerospace Center (2006), Trans- -Mediterranean interconnection for concentra- ting solar power, final report, study commissio- ned by the Federal Ministry for the Environment, Nature Consevation and Nuclear Safety Germa- ny, czerwiec 2006, Stuttgart, http://www.trec-uk. org.uk/reports/TRANS-CSP_Full_Report_Final. pdf.   7. Dyrektywa w sprawie promowania stosowa- nia energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/ WE oraz 2003/30/WE (2009/28/WE), Dz.U. UE z 5 czerwca 2009 r., L 140/16.   8. Energy Balances of OECD Countries IEA Stati- stics, 2008 267/2008/IP 5, 6.   9. European Union Strategy for Biofuels, COM(2006)34 UE. 10. Federalne Ministerstwo Środowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeństwa Reaktorów (2007), Erfahrungsbericht zum Erneuerbare-Energien- Gesetz 2007 (EEG-Erfahrungsbericht), listo- pad 2007, Berlin, http://www.bmu.de/files/pdfs/ allgemein/application/pdf/erfahrungsbericht_ eeg_2007.pdf. 11. García Ortega J.L., Cantero A. (2005), Renova- bles 2050, Un informe sobre el potencial de las energías renovables en la Espana peninsular, li- stopad 2005, Madryt. 12. Europejskie rynki elektryczności i gazu: trzeci pakiet legislacyjny, http://ec.europa.eu/energy/ electricity/package_2007/index_en.htm. 13. Komisja Europejska (2007), Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego – Działa-
  • 28. Rola i znaczenie odnawialnych źródeł energii w Unii Europejskiej i Polsce…28 kładem środków (2005), Luksemburg: Komisja Europejska. 26. http://ec.europa.eu/energy/efficiency/do- c/2005_06_green_paper_book_pl.pdf. 27. Zielona księga: Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, Luksemburg: Komisja Europejska CO- M(2006) 105. 28. http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures/ scenarios/doc/2006_scenarios_on_energy_effi- ciency.pdf, wersja z dn. 20.01.2008.
  • 29. Aspekty prawne dotyczące zmian klimatu i odnawialnych źródeł energii, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa Leszek Karski Artykuł porusza problematykę zmian klimatu w aspekcie prawnym ze szczególnym zwróceniem uwagi na rozwój energetyki odnawialnej. W pracy podjęto próbę omówienia powiązań pomiędzy wspo- mnianymi zagadnieniami a sektorem rolnictwa. Zrównoważony rozwój rolnictwa wymaga przedefi- niowania roli gospodarstw wiejskich pod kątem zmian klimatu i bezpieczeństwa energetycznego. Wy- chodząc od tematyki ogólnej, na poziomie międzynarodowym, by następnie przejść do prawodawstwa wspólnotowego i skończyć na poziomie krajowym, autor przedstawia zarys prawnych podstaw proble- matyki zmian klimatu ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju energetyki odnawialnej na terenach wiejskich. Określenie sytuacji terenów wiejskich na tle prawa zmian klimatu stanowi podstawowe za- łożenie artykułu. Zagadnienia ochrony klimatu oraz rozwoju energetyki odnawialnej idealnie wpisują się w pro- blematykę wielofunkcyjności rolnictwa. Gospodar- stwa rolne oprócz tradycyjnych funkcji produkcyj- nych pełnią również funkcje społeczne, kulturowe i środowiskowe [2]. Ochrona klimatu w rolnictwie jest typowym przykładem kategorii nieekonomicz- nej, dopóki gospodarowanie gruntami oraz emisja i pochłanianie przez rolnictwo gazów cieplarnia- nych nie zostaną włączone do systemu handlu uprawnieniami na poziomie gospodarstwa rolnego. Wytwarzanie energii ze źródeł rozproszonych na terenach wiejskich jest z kolei przykładem łącze- nia funkcji produkcyjnej z funkcją środowiskową i funkcją społeczną. Produkcja energii z odnawial- nych źródeł jest nowym wyzwaniem dla rolnictwa. Stanowi próbę wprowadzenia samowystarczalno- ści energetycznej w gospodarstwie rolnym. Spa- dek dochodów w rolnictwie staje się impulsem do poszukiwania nowych ich źródeł oraz mobilizuje do działań, które mają przyczynić się do zmniej- szenia kosztów. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich oznacza rozwój stabilny i trwały, oparty na trzech równoważnych aspektach: społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Rozwój ten bę- dzie stanowił w dłuższej perspektywie podstawo- wą zasadę ewolucji polskiego rolnictwa. Jednym z jego warunków są również rozwój energetyki odnawialnej i inne sposoby ochrony klimatu oraz środki adaptacji do zmian klimatu. Problematyka zmian klimatu oraz bezpieczeń- stwo energetyczne mają obecnie priorytetowe zna- czenie w skali całego globu. Nie jest więc niczym nadzwyczajnym, że stanowią istotny element oto- czenia każdego sektora gospodarki. W przypadku rolnictwa wpływ ten jest niezmiernie silny. Zakres oddziaływania problematyki zmian klimatu i bez- pieczeństwa energetycznego na funkcjonowanie rolnictwa najlepiej jest widoczny w polityce i pra- wie. Dokumenty polityczne określają pewne cele i instrumenty, prawo zaś stanowi najlepszy instru- ment osiągania celów politycznych. Rolę prawa w omawianym obszarze trudno przecenić. Właśnie aspektowi prawnemu jest poświęcone niniejsze opracowanie. Troska o klimat Klimat do niedawna był traktowany przez czło- wieka jako element środowiska niezwykle elastycz- ny wobec oddziaływania antropogenicznego. Pra- wodawcy zajmowali się ochroną innych zasobów – kwestie ochrony klimatu pozostawały na uboczu. Bodźcem do działania było uświadomienie sobie, fot. Maciej Kopaniecki
  • 30. Aspekty prawne dotyczące zmian klimatu i odnawialnych źródeł energii…30 że działania człowieka związane z emisją gazów cieplarnianych, wycinaniem drzew, zwiększaniem areału upraw i hodowli zwierząt mogą mieć szko- dliwe skutki dla całej planety. Rezultaty wspomnia- nej działalności nie mają granic. Powstałe szkody mają wymierną cenę środowiskową, społeczną i ekonomiczną. Sektorem, który poniesie najwięk- sze koszty, będzie prawdopodobnie rolnictwo. Ludzkość dosyć długo nie przywiązywała na- leżytej wagi do zmian klimatu. Było to spowo- dowane wieloma czynnikami. Przede wszystkim brakowało pewności naukowej co do zmian klima- tycznych oraz stopnia odpowiedzialności człowie- ka. Ponadto istotne znaczenie miał brak poczucia odpowiedzialności państw oraz trudności w poro- zumiewaniu się na szczeblu globalnym w sprawach środowiska, społecznych i gospodarczych. Wpływ warunków pogodowych na aktywność człowieka jest bardzo duży. Najlepiej oddaje to de- finicja zamieszczona w Konwencji klimatycznej. Zgodnie z art. 1 pkt 3 system klimatyczny jest to ca- łość atmosfery, hydrosfery, biosfery i geosfery oraz ich wzajemne oddziaływania. Objęcie konwencją wszystkich elementów środowiska pokazuje, jak duże znaczenie ma omawiany system. Aby w pełni zrozumieć postanowienia konwencji, warto sięgnąć do piśmiennictwa. W meteorologii klimat [10] jest określany jako całokształt procesów fizycznych atmosfery i warunków pogodowych charaktery- stycznych dla danego obszaru, kształtowanych pod wpływem położenia geograficznego i cech fizycz- nych tego obszaru oraz określany na podstawie wie- loletnich pomiarów i obserwacji. Inaczej mówiąc, jest to zespół zjawisk i procesów atmosferycznych – takich jak światło, ciepło, woda, wiatr – które są charakterystyczne dla danego obszaru i wyróżniają go spośród innych obszarów. Klimat jest średnią po- godą odnotowywaną przez dłuższy odcinek czasu. Wokół zmian klimatu narosło wiele nieporo- zumień. Wydaje się, że pewne uproszczenia są traktowane zbyt dosłownie. Przykładem takiego uproszczenia może być stosunek do zmian klimatu. Zmiany klimatu nie stanowią niebezpieczeństwa dla człowieka, a sam klimat nie jest wartością nie- zmienną. W przeszłości zmiany klimatu były natu- ralnym procesem zależnym od bardzo wielu czyn- ników. Dlatego również obecnie należy przyjąć, że są one istotnym elementem naszego środowiska. Ewolucja zjawisk i procesów atmosferycznych jest charakterystyczna dla historii Ziemi. Same zmiany klimatu nie powinny zatem nas niepokoić. Prawdziwym zagrożeniem dla ludzkości jest szyb- kość zmian. Tempo przekształceń klimatu, z jakim mamy do czynienia w ostatnich latach, jest alarmu- jące. Prawie każdy z nas odczuwa ich wpływ. Kon- sekwencje mogą być niezwykle negatywne [13]. Warto również zwrócić uwagę na to, dlacze- go to tempo jest tak niebezpieczne dla człowieka. Zbyt szybkie zmiany jakichkolwiek elementów środowiska stwarzają realne zagrożenie, że czło- wiek nie będzie w stanie się do nich przystosować, zwłaszcza jeżeli skala zmian będzie mieć wymiar ponadregionalny i nie tylko przekroczy granice państw, lecz także wpłynie na wszystkie albo pra- wie wszystkie ekosystemy. Szybkie zmiany ude- rzają przede wszystkim w działalność człowieka, która jest najbardziej uzależniona od warunków klimatycznych. Na czoło wysuwa się produkcja żywności. Pierwsze oznaki zaniepokojenia społeczności międzynarodowej pojawiły się w połowie lat 70. XX wieku, po opublikowaniu wyników serii po- miarowej koncentracji CO2 w atmosferze na stacji Mauna Loa na Hawajach [11]. Na pierwszej światowej konferencji klimatycz- nej, która odbyła się w Genewie w dniach 12–23 lutego 1979 roku, zastanawiano się nad wpływem zmian klimatycznych na człowieka. Skupiono się na powiązaniu zagadnień dotyczących klimatu, które były rozbite pomiędzy wiele dziedzin naukowych. Uczestnicy przyjęli deklarację wzywającą państwa do zapobiegania antropogenicznemu wpływowi na klimat i przewidywania tego procesu. 6 grudnia 1988 roku na 43. plenarnej sesji, na siedemdziesiątym spotkaniu Zgromadzenie Ogól- ne ONZ po raz pierwszy zajęło się bezpośrednio kwestią zmian klimatu. Przyjęto bez głosowania rezolucję 43/53, w której zauważono, że pew- ne działania człowieka mogą zmieniać warunki klimatyczne w skali globalnej, co powoduje za- grożenie dla obecnych i przyszłych pokoleń oraz dotkliwe społecznie i ekonomicznie konsekwen- cje. Zgromadzenie uznało, że zmiany klimatu są problemem całej ludzkości, ponieważ klimat jest podstawowym elementem utrzymującym życie na Ziemi. Podkreślono potrzebę podjęcia w odpo- wiednim czasie niezbędnych działań na poziomie globalnym. Ponadto wezwano państwa, organiza- cje międzyrządowe oraz organizacje pozarządowe i instytucje naukowe do potraktowania zmian kli- matu jako zagadnienia priorytetowego. 21 grudnia 1990 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło na 45. sesji rezolucję 45/212 w spra- wie ochrony globalnego klimatu dla obecnych i przyszłych pokoleń ludzkości. Pod auspicjami Zgromadzenia Ogólnego zainicjowano międzyrzą- dowy proces negocjacyjny nad przyszłym traktatem klimatycznym [8]. Ramowa konwencja Narodów
  • 31. Leszek Karski 31 Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu została przyjęta 9 maja 1992 roku w Nowym Jorku. Wspo- mnianą umowę międzynarodową przedstawiono do podpisu w czerwcu 1992 roku w Rio de Janeiro. Na Konferencji „Środowisko i Rozwój” podpisały ją 154 państwa oraz Wspólnota Europejska. Kon- wencja weszła w życie 21 marca 1994 roku. Prawo zmian klimatu Prawo zmian klimatu nazywane również pra- wem ochrony klimatu jest nowym, wyodrębniają- cym się obecnie działem prawa. Przedmiotem jego troski jest ochrona systemu klimatycznego jako zasobu środowiska. Stąd po- czątkowe umiejscowienie prawa zmian klimatu jako działu prawa ochrony środowiska wydawało się najbardziej racjonalne. Kiedy jednak pojawiły się dodatkowe elementy, takie jak chociażby do- stosowanie się do zachodzących zmian, omawiany dział zaczął korzystać w coraz szerszym zakresie z innych gałęzi. Z pewnością omawiany zbiór norm znajduje się na pograniczu prawa ochrony środowiska, prawa gospodarczego, prawa admini- stracyjnego i prawa finansowego. Jego oddziały- wanie nie ogranicza się tylko do przemysłu, obej- muje również inne sektory gospodarcze, zwłaszcza rolnictwo. Rola prawa klimatycznego jest nieco odmienna od tradycyjnej roli prawa. Ma ono między innymi zachęcić sektor rolniczy do zmniejszenia presji na klimat oraz – co istotniejsze – pomóc w adaptacji do jego zmian. Prawo zmian klimatu służy wdrożeniu kom- pleksowego zarządzania środowiskiem. Podczas gdy prawo ochrony środowiska skupia się na ochro- nie zasobów i racjonalnym korzystaniu z nich, pra- wo zmian klimatu stanowi prawny wymiar zasady stałego i stabilnego rozwoju. Brak nie tyle zrozu- mienia, ile wyczucia zasady zrównoważonego roz- woju jest naturalny. Zwykle o tej nowej zasadzie rozwojowej mówi się w kontekście ochrony śro- dowiska, co znacząco zniekształca obraz. Braku- je zrozumienia wspomnianej zasady w obszarze i gospodarczym, i w obszarze społecznym. Ponie- waż zasada zrównoważonego rozwoju leży na po- graniczu wspomnianych obszarów, nie może być wdrożona przez jeden z nich. Niezbędne jest zatem wyjście z pogranicza obszarów, a nie z konkretne- go obszaru. Prawo zmian klimatu jest pomostem pomiędzy aspektem społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Najlepiej zatem nadaje się jako instrument uświadamiania, zrozumienia i wdraża- nia zasady zrównoważonego rozwoju. Dotychczas w prawie zmian klimatu na pierw- sze miejsce wysuwały się kwestie środowiskowe – ochrona klimatu i kwestie gospodarcze – trans- formacja z produkcji wysokoemisyjnej na nisko- emisyjną. Najmniej zaś skupiano się na aspekcie społecznym. Wydaje się jednak, że to właśnie aspekt społeczny ma największe znaczenie – ze względu na rozwój i przetrwanie gatunku. Najważniejszym zadaniem prawa zmian klima- tu jest ukierunkowanie istniejących postanowień na cel klimatyczny. Polega to na łączeniu czasa- mi zdawałoby się niezwykle odległych regulacji. Na budowaniu świadomości, że pewne kwestie składają się na elementy działań zmierzających do radzenia sobie ze zmianami klimatu. Przykładowo w przypadku prawa polskiego mało kto jest świa- domy, iż prawo stanów nadzwyczajnych, dotyczą- ce np. powodzi czy susz, może być fundamentem prawa adaptacji do zmian klimatu. Mało kto zdaje sobie sprawę, że połączenie zagadnień demogra- ficznych i zdrowotnych jest niezbędne, aby skon- struować pełny system. Prawo zmian klimatu jest tworzone od góry do dołu. Ma ono wymiar globalny, regionalny i krajo- wy, a nie tylko krajowy. Ponadto istotne znaczenie ma rozpatrywanie tego działu prawa jako całości, bez względu na poziom stanowienia prawa. Brak ścisłego powiązania pomiędzy poziomami może doprowadzić do tego, że prawodawcy niższych fot. Patryk Kos