Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie

Zmiany klimatu, a rolnictwo
i obszary wiejskie

© 2008 FDPA - Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa
Wszelkie prawa zastrze˝one. ˚adna cz´Êç opracowania nie mo˝e byç kopiowana, powielana
lub rozpowszechniana bez uprzedniej pisemnej zgody FDPA.
Publikacja wspó∏finansowana ze Êrodków
Narodowego Funduszu Ochrony Ârodowiska i Gospodarki Wodnej
oraz
ze Êrodków Ambasady Brytyjskiej w Warszawie
Zespó∏ redakcyjny: Maciej Sadowski, Jerzy Wilkin, Inga Ko∏omyjska,
Zbigniew Karaczun, Karolina Witeska.
Autorzy opracowania: Jan Cebula, Nina Dobrzyƒska, Rados∏aw Dworakowski, Tadeusz Górski,
Zbigniew Karaczun, Jerzy Kozyra, Ludwik Latocha, Jacek LeÊny, Tadeusz ¸oboda, Rados∏aw ¸uszczak,
Anna Olecka, Janusz Olejnik, Stefan Pietkiewicz, Maciej Sadowski, Tomasz Serba, Jerzy Wilkin,
Zdzis∏aw Wyszyƒski.
Koordynacja: Inga Ko∏omyjska
Publikacja zosta∏a wydana w oparciu o wyniki konferencji zorganizowanej w listopadzie 2007r.
przez FDPA we wspó∏pracy z Katedrà Ochrony Ârodowiska Szko∏y G∏ównej Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie.
ISBN 978-83-924319-3-0
Zdj´cia: ¸ukasz Olszewski - pierwsza strona ok∏adki i ok∏adka rozdzia∏u II,
Wies∏aw Lipiec – ok∏adka rozdzia∏u I, Ryszard Michno – ok∏adki rozdzia∏ów III, IV, VI,
Przemys∏aw Szymoƒski – ok∏adki rozdzia∏ów VII, X, Wojciech St´pniewski – ok∏adki rozdzia∏ów V, VIII, IX.
Wydawca:
FDPA - Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa
Ul. Marymoncka 32b lok. 19
Warszawa 01-869
e-mail: fdpa@fdpa.org.pl
www.fdpa.org.pl
Druk i projekt graficzny na zlecenie FDPA: NajComp
2
Z m i a n y k l i m a t u , a r o l n i c t w o i o b s z a r y w i e j s k i e
Wyprodukowano na papierze ekologicznym Cyclus Print

Spis treÊci:
Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Strategia adaptacji rolnictwa do zmian klimatu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
(prof. dr hab. Maciej Sadowski)
Reforma Wspólnej Polityki Rolnej i polityka rozwoju obszarów wiejskich
w kontekÊcie zmian klimatycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
(mgr Nina Dobrzyƒska)
Strategia adaptacji rolnictwa do zmian klimatu w Êwietle dokumentów UE i Êwiatowych
- w tym IV raportu IPCC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
(mgr Anna Olecka, prof. dr hab. Maciej Sadowski)
Wp∏yw zmian klimatycznych na rolnictwo w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
(dr Jerzy Kozyra, prof. dr hab. Tadeusz Górski)
Przystosowanie Rolnictwa Krajów Europejskich do Zagro˝eƒ Wynikajàcych ze Zmian
Klimatycznych- ADAGIO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
(dr Jacek LeÊny, mgr in˝. Rados∏aw ¸uszczak, mgr in˝. Tomasz Serba,
prof. dr hab. Janusz Olejnik)
Opracowanie metodycznych podstaw adaptacji produkcji roÊlinnej
w gospodarstwach rolniczych o ró˝nych typach gospodarowania i skali produkcji
do oczekiwanych zmian klimatycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
(prof. dr hab. Zdzis∏aw Wyszyƒski, dr hab. Stefan Pietkiewicz,
prof. dr hab. Tadeusz ¸oboda, prof. dr hab. Maciej Sadowski)
Wp∏yw rolnictwa na zmiany klimatu, jak mo˝na go ograniczyç? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
(dr in˝. Zbigniew M. Karaczun)
Przyk∏ady praktyczne mo˝liwoÊci ograniczania wp∏ywu rolnictwa na zmiany klimatu
- alternatywne êród∏a energii na wsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
(mgr in˝. Rados∏aw Dworakowski)
Przyk∏ady praktyczne mo˝liwoÊci ograniczania wp∏ywu rolnictwa na zmiany klimatu
– wykorzystanie gnojownicy w produkcji biogazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
(dr in˝. Jan Cebula, mgr in˝. Ludwik Latocha)
Komu bije dzwon?
Podsumowanie, wnioski i refleksje dotyczàce konferencji:
Zmiany klimatu a rolnictwo i obszary wiejskie.
Jak przygotowaç si´ do nieuchronnych zmian? Jak zmniejszyç ich negatywny wp∏yw . . . . . . . . . 95
(prof. dr hab. Jerzy Wilkin)
Spis rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Spis tabel i wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Spis zdj´ç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
3

Drodzy Paƒstwo,
Zmiany klimatu stanowià dziÊ wyzwanie nie tylko dla ekologów. Eksperci potwierdzajà, ˝e b´dà
one mia∏y istotny wp∏yw na jakoÊç naszego ˝ycia niosàc za sobà ogromne koszty dla gospodarek.
Zmiany klimatu to problem globalny, którego skutki najbardziej odczujemy lokalnie – doprowadzà
do przeludnienia na obszarach nadmorskich i jeszcze wi´kszej migracji, zmniejszenia
deficytowych zasobów, zw∏aszcza wody i ˝ywnoÊci. Rolnictwo nale˝y do kluczowych obszarów,
który w pierwszej kolejnoÊci powinniÊmy chroniç przed negatywnymi skutkami zmian klimatu.
Konferencja „Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie. Jak przygotowaç si´ do
nieuchronnych zmian, jak zmniejszyç ich negatywny wp∏yw?”, organizowana przez Fundacj´ na
Rzecz Rozwoju Rolnictwa Polskiego i Katedr´ Ochrony Ârodowiska SGGW w Warszawie,
w listopadzie 2007 r., podj´∏a prób´ odpowiedzi na wyzwania, jakie stawiajà przed nami zmiany
klimatu.
Jestem zaszczycony, ˝e organizatorzy zaprosili Ambasad´ Wielkiej Brytanii do tego wa˝nego
projektu i mog∏em pe∏niç honory gospodarza tego spotkania. Konferencja zgromadzi∏a szerokie
grono specjalistów w dziedzinie rolnictwa, w tym znanych polskich naukowców, polityków oraz
praktyków. Wskaza∏a na koniecznoÊç wspó∏pracy w zakresie badaƒ naukowych i przep∏ywu
informacji na temat stosowanych rozwiàzaƒ. Niniejsza publikacja jest zbiorem przedstawionych
analiz, wniosków i rekomendacji, które mogà okazaç si´ niezb´dne w dzia∏aniach na rzecz
∏agodzeniu negatywnych skutków zmian klimatu na obszarach wiejskich.
Pragn´ wyraziç serdeczne podzi´kowania pomys∏odawcom i organizatorom konferencji.
Otworzy∏a ona o˝ywionà debat´, dajàc tym samym poczàtek wspó∏pracy polsko-brytyjskiej
w zakresie zmian klimatu i rolnictwa. Zainteresowanych zach´cam do kontaktów z Ambasadà
Brytyjskà w Polsce.
Ric Todd
Ambasador Wielkiej Brytanii w Polsce
4

Drodzy Czytelnicy,
Oddajemy w Paƒstwa r´ce publikacj´ przygotowanà w ramach projektu „Zmiany klimatu,
a rolnictwo i obszary wiejskie”. Celem projektu jest przedstawienie zagadnienia zmian klimatu
i ich wp∏ywu na rolnictwo i obszary wiejskie, a tak˝e mo˝liwoÊci zastosowania odpowiednich
metod adaptacyjnych, dzi´ki którym mo˝liwe by∏oby zmniejszenie negatywnych skutków tych
zmian.
Niniejsza ksià˝ka zosta∏a przygotowana z myÊlà o rozpocz´ciu ogólnokrajowej dyskusji na temat
zmian klimatycznych i ich wp∏ywu na rolnictwo i obszary wiejskie, a tak˝e mo˝liwoÊci jakie
rolnictwo daje w dziedzinie zmniejszenia negatywnego wp∏ywu dzia∏alnoÊci cz∏owieka na zmiany
klimatyczne.
Rolnictwo jest ga∏´zià gospodarki, która charakteryzuje si´ du˝à wra˝liwoÊcià na zmiany klimatu.
Zagadnienie to zajmuje znaczàce miejsce w rozwa˝aniach nad kszta∏tem Êwiatowej, jak
i europejskiej polityki klimatycznej. B´dzie wp∏ywa∏o tak˝e na kszta∏t polskiej polityki rolnej
i rozwoju obszarów wiejskich. Raptowne zmiany pogodowe, jakie mieliÊmy okazj´ obserwowaç
w ostatnich latach, mia∏y znaczàcy wp∏yw na wielkoÊç plonów, a co z tym si´ wià˝e, na
dost´pnoÊç rodzimych p∏odów rolnych jak i na dochód producentów rolnych. Jednym z nast´pstw
zmian klimatycznych jest koniecznoÊç adaptacji rolnictwa do nowych warunków pogodowych.
Z drugiej strony, rolnictwo oferuje znaczàce mo˝liwoÊci w zakresie ochrony klimatu. Stosowanie
w∏aÊciwej agrotechniki mo˝e pozwoliç m.in. na zmniejszenie iloÊci gazów cieplarnianych
odprowadzanych do Êrodowiska. Relacja zmian klimatycznych i sektora rolnego jest uk∏adem
zale˝noÊci wzajemnych i powiàzanie to jest niezwykle silne.
Publikacja ta powsta∏a g∏ównie na podstawie tekstów prezentacji wyk∏adowców i wniosków
z konferencji pod tytu∏em „Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie. Jak przygotowaç si´ do
nieuchronnych zmian, jak zmniejszyç ich negatywny wp∏yw?” zorganizowanej w listopadzie
2007r. przez Fundacj´ na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa we wspó∏pracy z Katedrà Ochrony
Ârodowiska Szko∏y G∏ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
Do∏o˝yliÊmy staraƒ by temat tak szeroki i ciekawy, jakim sà zmiany klimatu i ich wp∏yw na
rolnictwo i obszary wiejskie, by∏ przedstawiony z ró˝nych perspektyw i wielu poziomów.
Zagadnienie to zosta∏o zaprezentowane poczynajàc od spojrzenia na polityk´ dotyczàcà zmian
klimatu na poziomie Êwiatowym i europejskim, przechodzàc do polskiej polityki rolnej i rozwoju
obszarów wiejskich w kontekÊcie zmian klimatycznych, poprzez metody adaptacyjne
w rolnictwie, a˝ po praktyczne sposoby zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych pochodzàcych
z rolnictwa i obszarów wiejskich. Celem naszym by∏o zaprezentowanie wieloÊci wàtków,
ró˝norodnoÊci poglàdów i punktów widzenia na temat zmian klimatycznych w rolnictwie i na wsi.
Mamy nadziej´, ˝e ka˝dy z Paƒstwa znajdzie coÊ szczególnie interesujàcego dla siebie w tym
opracowaniu.
W tym miejscu pragniemy podzi´kowaç zarówno Autorom, jak i wszystkim, którzy s∏u˝yli nam
pomocà i radà podczas prac nad publikacjà. Szczególne podzi´kowania kierujemy do cz∏onków
Komitetu Naukowego Projektu: profesora Macieja Sadowskiego i profesora Jerzego Wilkina.
5
prof. dr hab. Czes∏aw Wysocki
Kierownik Katedry
Ochrony Ârodowiska SGGW
w Warszawie
Monika Szymaƒska
Prezes Zarzàdu
Fundacji na rzecz Rozwoju
Polskiego Rolnictwa

6

Strategia adaptacji rolnictwa
do zmian klimatu
Prof. dr hab. Maciej Sadowski
Instytut Ochrony Ârodowiska w Warszawie

Wyniki globalnych scenariuszy klimatycznych wskazujà na ocieplajàcy trend zmian klimatu b´dàcy,
wed∏ug wszelkiego prawdopodobieƒstwa, efektem wp∏ywu dzia∏alnoÊci cz∏owieka na zmiany sk∏adu
chemicznego atmosfery. Powodujà one z kolei zmiany strumienia energii w uk∏adzie Ziemia-Atmosfera
i w efekcie skutkujà ociepleniem dolnych warstw atmosfery. Skala ocieplenia b´dzie na tyle du˝a, ˝e
mo˝e zagroziç dalszemu rozwojowi i bezpieczeƒstwu ludzkoÊci.
Kluczowym problemem zwiàzanym z uniknićiem powa˝nych konsekwencji tych zmian jest
ograniczenie wp∏ywu dzia∏alnoÊci cz∏owieka poprzez znaczàcà redukcj´ emisji gazów cieplarnianych do
atmosfery.
KoniecznoÊç redukcji emisji ma charakter globalny i odgrywa kluczowà rol´ w problematyce zmian
klimatu obj´tej Ramowà Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu i Protoko∏em
z Kioto. Jest ma∏o prawdopodobne, aby redukcja emisji antropogenicznej w najbli˝szych
dziesićioleciach doprowadzi∏a do oczekiwanej stabilizacji warunków klimatycznych. Przewidywane
globalne ocieplenie jest procesem, który w sposób istotny wp∏ynie na ca∏oÊç ˝ycia spo∏ecznego
i gospodark´. Obserwowany ju˝ obecnie wzrost cz´stoÊci ekstremalnych zjawisk klimatycznych, zmiany
ekosystemów, zmiany poziomu morza i pojawiajàce si´ nowe problemy w rolnictwie, stanowià
zapowiedê powa˝niejszych konsekwencji, które b´dà stanowiç zagro˝enie dla prawid∏owego
funkcjonowania gospodarki i spo∏eczeƒstwa.
Jednak nawet gdyby uda∏o si´ doprowadziç do znaczàcej redukcji emisji tych gazów to i tak nie uda si´
w ciàgu nast´pnych dziesićioleci ustabilizowaç warunków klimatycznych na poziomie nie
zagra˝ajàcym cz∏owiekowi i Êrodowisku. Nale˝y zatem przygotowaç spo∏eczeƒstwo i gospodark´ do
niekorzystnych zmian klimatu.
Podobnie jak ograniczenie emisji, tak˝e adaptacja do zmian klimatu jest obj´ta wià˝àcymi
zobowiàzaniami zarówno w ramach Konwencji, jak i Protoko∏u z Kioto. Postanowienia te zobowiàzujà
Strony do opracowania i wdro˝enia krajowych, zintegrowanych planów dostosowania gospodarki do
zmian klimatu. Podstawy prawne do podjćia takich dzia∏aƒ sà zawarte w decyzji 1/CP.10 oraz w decyzji
2/CP.11. Wreszcie dwunasta sesja Konferencji Stron Konwencji Klimatycznej, która odby∏a si´
w listopadzie 2006, przyj´∏a „Program Dzia∏aƒ z Nairobi w zakresie oddzia∏ywania, wra˝liwoÊci
i adaptacji do zmian klimatu (NWP)” (Report of the SBSTA...2006). Decyzja przyjmujàca program
nak∏ada na rzàdy obowiàzek opracowania i wdro˝enia takiego planu. Unia Europejska, a tym samym
Polska, jest zobowiàzana do jego realizacji. Proces dostosowania ˝ycia spo∏ecznego i gospodarki do
zmieniajàcych si´ warunków b´dzie pociàgaç za sobà zarówno znaczne koszty w wymiarze
spo∏ecznym, jak i finansowym. Jak wynika z Raportu Sterna, opublikowanego w 2006 roku, korzyÊci,
jakie osiàgnie spo∏ecznoÊç Êwiatowa dzi´ki podjćiu wczesnych i zdecydowanych przeciwdzia∏aƒ
zmianom i adaptacji do zmian, znacznie przewy˝szajà ekonomiczne koszty niepodjćia ˝adnych
kroków. Z tego wzgl´du niezb´dne jest okreÊlenie najbardziej optymalnych metod dostosowywania si´
do zmian oraz przygotowanie harmonogramu takich dzia∏aƒ. Proces ten powinien doprowadziç do
oceny stopnia wra˝liwoÊci na zmiany, a nast´pnie do wskazania kierunków dzia∏aƒ neutralizujàcych
negatywny wp∏yw takich zmian, a wreszcie okreÊliç najbardziej skuteczne, a jednoczeÊnie kosztowo
efektywne dzia∏ania adaptacyjne.
W celu maksymalizacji skutecznoÊci programu adaptacyjnego i jego optymalizacji kosztowej niezb´dne
jest przeprowadzenie kilkufazowej analizy problemu.
Pierwszym etapem jest ocena oddzia∏ywania zmienionych warunków klimatycznych na gospodark´
i spo∏eczeƒstwo w skali krajowej i regionalnej oraz wskazanie sektorów i dziedzin ˝ycia najbardziej
podatnych na te zmiany. Analizy prowadzone zarówno w skali Êwiatowej, jak i polskiej wskazujà, ˝e
nale˝à do nich przede wszystkim: rolnictwo, gospodarka wodna, gospodarka wybrze˝a, ochrona
zdrowia. Zmiany te poÊrednio b´dà oddzia∏ywaç tak˝e na inne sektory gospodarcze.
Drugim etapem jest ocena wra˝liwoÊci poszczególnych sektorów z uwzgl´dnieniem ich specyfiki
i zró˝nicowania. Wra˝liwoÊç zale˝y od stopnia ryzyka nara˝enia na zmiany klimatu oraz mo˝liwoÊci
8

adaptacji. I tak np. w zakresie ochrony wybrze˝y niezb´dne jest zidentyfikowanie obszarów
najcenniejszych, które muszà byç bezwzgl´dnie chronione (np. porty, miasta, obiekty przemys∏owe,
obszary depresyjne), obszarów, które muszà byç dostosowane do zmian lecz chronione
w ograniczonym stopniu (np. rolnictwo i leÊnictwo) oraz obszary pozostawione bez ochrony
(np. ekosystemy naturalne, obszar jezior wybrze˝a Êrodkowego).
Trzecim etapem jest opracowanie programu adaptacyjnego. Program adaptacji powinien obejmowaç
zarówno poziom regionalny, jak i lokalny, a odpowiedzialnoÊç za jego stworzenie i wdro˝enie spoczywa
na administracji paƒstwowej i samorzàdowej.
Program powinien byç spójny, dlatego dane i zastosowane metody powinny byç porównywalne tak,
aby wyniki z ni˝szego poziomu stanowi∏y rozwini´cie wy˝szego.
Program powinien zawieraç nast´pujàce grupy dzia∏aƒ adaptacyjnych:
I Techniczne (np. ochrona wybrze˝a),
I Behawioralne (np. zmiana diety i sposobów wypoczynku),
I Zarzàdzania (np. zmiana praktyk rolniczych),
I Polityczne (np. systemy planowania, prawo, redukcja emisji).
Program taki po akceptacji politycznej musi staç si´ cz´Êcià d∏ugofalowej strategii rozwoju kraju i byç
konsekwentnie wdra˝any.
I Zró˝nicowanie problemów adaptacyjnych
Oprócz wspomnianej ró˝nej wra˝liwoÊci poszczególnych regionów i sektorów oraz wynikajàcej z niej
specyfiki programów adaptacyjnych, pod uwag´ muszà byç brane tak˝e inne aspekty wynikajàce
z poziomu rozwoju gospodarczego i spo∏ecznego krajów i zwiàzanych z tym potrzeb i oczekiwaƒ
spo∏eczeƒstwa. W tym wzgl´dzie szczególna uwaga musi byç zwrócona na kraje rozwijajàce si´, gdzie
wra˝liwoÊç na zmiany klimatu jest pog∏´biana przez czynniki poza klimatyczne takie jak m.in.: wysoki
poziom ubóstwa, brak zró˝nicowania dochodów, brak Êrodków do produkcji rolniczej, niew∏aÊciwe
zarzàdzanie zasobami naturalnymi, przeeksploatowanie ziemi, ograniczone zasoby ziemi i wody, niska
˝yznoÊç gleb, wylesianie, konflikty zbrojne, niedostateczny poziom us∏ug, niski poziom higieny
i ochrony zdrowia oraz inne. Do bezpoÊrednich przeszkód we wdra˝aniu programów adaptacyjnych
nale˝à: bariery finansowe, instytucjonalne, techniczne, organizacyjne i czasowe. WÊród nich istotnà rol´
odgrywa dost´pnoÊç Êrodków finansowych, które sà niezb´dne do sfinansowania szkolenia kadr,
a nast´pnie opracowania i wdro˝enia programów adaptacyjnych, w tym tak˝e zakupu nowoczesnych
technologii umo˝liwiajàcych skuteczne dostosowanie si´ do zmienionych warunków klimatycznych.
W tym celu w Planie Adaptacyjnym z Nairobi utworzono specjalny „Fundusz Adaptacji, który b´dzie
finansowa∏ konkretne projekty i programy dotyczàce adaptacji, realizowane na poziomie krajowym
i oparte na potrzebach, opiniach i priorytetach kwalifikujàcych si´ Stron” (Projekt decyzji z konferencji
stron na Bali 12.2007 r./CMP)
Fundusz tworzony jest z cz´Êci przychodów uzyskiwanych z jednostek poÊwiadczonej redukcji emisji
b´dàcych efektem wdra˝ania projektów w ramach Mechanizmu Czystego Rozwoju przewidzianego
Protoko∏em z Kioto. Drugim funduszem, umo˝liwiajàcym niektórym krajom rozwijajàcym si´ realizacj´
Narodowych Programów Adaptacyjnych (tzw. NAPA), jest Fundusz Najs∏abiej Rozwini´tych Krajów (LDC
Fund). Do tego celu mogà byç tak˝e wykorzystywane inne fundusze jak np; Specjalny Fundusz Zmian
Klimatu, czy Êrodki pochodzàce z oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA).
Dzi´ki takiej pomocy ju˝ w kilkunastu krajach rozwijajàcych si´ powsta∏y programy NAPA.
W Sudanie projekt taki pozwoli∏ na zidentyfikowanie kluczowych problemów adaptacyjnych
w rolnictwie. Bioràc pod uwag´ zupe∏nie inne uwarunkowania rolnictwa w tym kraju w stosunku
9

do rolnictwa w Europie warto przytoczyç kilka wniosków z tych analiz (Sumaya Ahmed
ZakiEldeen i in.2007):
I Gospodark´ leÊnà i pastwiskowà nale˝y powierzyç lokalnym samorzàdom,
I Zastàpiç hodowl´ kóz hodowlà owiec jako mniej zagra˝ajàcych obszarom marginalnym pastwisk,
I Ograniczyç zu˝ywanie drewna do budowy domów poprzez zastàpienie go ceg∏ami z gliny,
I Wprowadziç odmiany roÊlin i zwierzàt odpornych na niedobór wody,
I Tworzyç pasy zadrzewieƒ w celu ochrony gleby przed erozja wietrznà ,
I Zalesianie obszarów wylesionych i zniszczonych przez po˝ary
Jak widaç, pomimo zasadniczych ró˝nic, szereg tych zaleceƒ mo˝e byç wykorzystanych w krajach
europejskich.
I Problemy adaptacyjne w Unii Europejskiej
Doceniajàc znaczenie adaptacji do zmian klimatu na równi z problemem ograniczenia emisji gazów
cieplarnianych Unia Europejska uruchomi∏a w zakresie Ramowych Programów Badawczych tak˝e ocen´
potencjalnych skutków zmian klimatu w Europie.
Realizacja takich programów umo˝liwi∏a ocen´ oczekiwanych zmian klimatu i ich konsekwencji
politycznych, gospodarczych i spo∏ecznych, w tym tak˝e identyfikacj´ rejonów i sektorów najbardziej
zagro˝onych tymi zmianami. W efekcie pozwoli∏o to na sformu∏owanie wniosków i zaleceƒ, które
stanowià podstaw´ do dalszych analiz i tworzenia strategii Wspólnoty i poszczególnych Krajów
Cz∏onkowskich (The Europe ACACIA Project 2000).
I Strategia UE w zakresie adaptacji
Decyzja Konferencji Stron tworzàca i przyjmujàca Program Dzia∏aƒ z Nairobi nak∏ada na rzàdy
obowiàzek opracowania i wdro˝enia takiego planu. W konsekwencji Rada Unii Europejskiej
zobowiàza∏a paƒstwa cz∏onkowskie, a tym samym Polsk´, do jego realizacji.
Problem adaptacji znajduje odbicie w wielu dokumentach przyj´tych przez Rad´ Ârodowiska i Rad´
Europejskà. SpoÊród du˝ej liczby tych dokumentów nale˝y wymieniç kilka podstawowych takich jak.:
I Mi´dzynarodowa Strategia Redukcji Ryzyka wynikajàcego z kl´sk ˝ywio∏owych
I Wnioski Rady Europejska z lutego i marca 2007
I Dokument COM(2007) 65 Komisji Europejskiej “Globalny Sojusz dla Polityki Klimatycznej”
I Deklaracja Boƒska i Plan Dzia∏aƒ Wspólnoty
I Zielona Ksi´ga dotyczàca adaptacji we Wspólnocie.
I Kluczowe elementy strategii adaptacyjnej
Unia Europejska okreÊli∏a kluczowe elementy strategii adaptacji do zmian klimatu. Do wa˝niejszych
nale˝à (Zielona Ksi´ga 2007):
I przyj´cie d∏ugoterminowego celu ograniczenia zmian klimatu,
I lepsze wykorzystanie zarzàdzania w warunkach ryzyka co pomo˝e w:
• identyfikacji najbardziej podatnych regionów, sektorów i projektów,
10

• podj´ciu najkorzystniejszych dzia∏aƒ zwi´kszajàcych odpornoÊç sektorów i projektów,
• ocenie ryzyka w przysz∏oÊci,
I zwi´kszenie wysi∏ków w celu przygotowania metod, narz´dzi, danych, modeli i scenariuszy
umo˝liwiajàcych wdro˝enie systemu zarzàdzania ryzykiem,
I usprawnienie wymiany informacji w celu lepszego wykorzystania ich w planowaniu przestrzennym,
rozwijaniu sektorów i inwestycji,
I rozwój i wdro˝enie koncepcji podzia∏u ryzyka poprzez partnerstwo publiczno- prywatne np. poprzez
w∏àczenie sektora ubezpieczeƒ ,
I dalsze rozwijanie programu oddzia∏ywania, wra˝liwoÊci i adaptacji z Nairobi oraz przygotowanie
dzia∏aƒ adaptacyjnych po roku 2012,
I wybór metod i Êrodków wzmocnienia mi´dzynarodowych i krajowych instytucji zajmujàcych si´
adaptacjà,
I wzmocnienie badaƒ naukowych i wykorzystanie praktycznych doÊwiadczeƒ, zw∏aszcza na poziomie
regionalnym i krajowym
KoniecznoÊç adaptacji mo˝e spowodowaç znacznà restrukturyzacj´ w niektórych sektorach gospodarki,
które sà szczególnie uzale˝nione od warunków pogodowych, w tym tak˝e w rolnictwie. Jak
wspomniano powy˝ej, niezb´dne jest prowadzenie dialogu ze spo∏eczeƒstwem, a szczególnie
z rolnikami tak, aby systematycznie analizowaç te wyzwania. Nale˝y wymieniaç opinie i formu∏owaç
zalecenia dotyczàce wszechstronnych i skoordynowanych strategii, w tym ewentualnych Êrodków
restrukturyzacyjnych i towarzyszàcych.
Program adaptacyjny Unii Europejskiej powinien byç realizowany przy wspó∏udziale wszystkich
zainteresowanych stron ze szczególnym uwzgl´dnianiem paƒstw cz∏onkowskich, partnerów poni˝ej szczebla
krajowego, a w kontekÊcie mi´dzynarodowym równie˝ paƒstw partnerskich. Program ma byç zgodny
z politykà zrównowa˝onego rozwoju i obejmowaç trzy elementy: gospodark´, spo∏eczeƒstwo i Êrodowisko.
W dzia∏aniach adaptacyjnych musi obowiàzywaç zasada przezornoÊci, która zapewni mo˝liwoÊç podj´cia
wczesnych dzia∏aƒ bez oczekiwania na skutki zmian klimatu. Dzia∏ania dostosowawcze do zmian klimatu b´dà
kosztowne jednak jak wynika z raportu N. Sterna, znacznie mniej ni˝ brak ich wprowadzenia.
Rolà UE powinno byç m. in.: pomoc w∏adzom lokalnym i regionalnym w organizowaniu wymiany
doÊwiadczeƒ, przy uwzgl´dnieniu podejÊcia zintegrowanego. Zagadnienie adaptacji musi staç si´
wyraênym celem we wszystkich istniejàcych ramach politycznych UE, takich jak: polityka UE w zakresie
rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, oraz w programach finansowych np. polityce spójnoÊci.
Problemy adaptacji powinny zostaç w∏àczone tak˝e do Wspólnej Polityki Rolnej.
Jednak, z uwagi na z∏o˝onoÊç problemu i jego wielokierunkowy charakter, jedynie kilka krajów w Europie
ma lub przygotowuje strategie adaptacyjne obejmujàce tak˝e sektor rolniczy. W chwili obecnej zosta∏a
opublikowana jedynie rzàdowa strategia adaptacyjna w Finlandii (Finland’s National Strategy.... 2005).
W rolnictwie strategia ta k∏adzie nacisk przede wszystkim na konsekwencje wzrostu temperatury,
a w mniejszym stopniu na zmiany warunków opadowych, co wynika ze specyfiki klimatycznej tego kraju.
I Problemy adaptacji w rolnictwie
Rolnictwo nale˝y do tych sektorów gospodarki, które b´dà najbardziej nara˝one na oczekiwane
niekorzystne zmiany klimatyczne. Wzrost temperatury i zmniejszenie si´ sumy opadów lub ich struktury
oraz zwi´kszona cz´stotliwoÊç zjawisk ekstremalnych (przymrozki, susze, ulewy, wichury i in.) b´dzie
mia∏o konsekwencje przede wszystkim dla produkcji roÊlinnej. W sektorze rolniczym wra˝liwoÊç
i odpornoÊç na nadchodzàce zmiany zale˝y nie tylko od rodzaju upraw i stosunków wodno-termicznych,
lecz tak˝e od powierzchni upraw, specjalizacji produkcji rolnej, ale w znacznym stopniu od ÊwiadomoÊci
11

rolników. Przewidywane zmiany klimatyczne wp∏ynà na zbiory, gospodark´ hodowlanà i lokalizacj´
produkcji, co w du˝ym stopniu zagrozi dochodom gospodarstw rolnych.
Badania nad wp∏ywem zmian klimatu na rolnictwo stanowià trudny problem z uwagi na fakt, ˝e
oddzia∏ywanie tych zmian mo˝na oceniaç w skali globalnej lub najwy˝ej regionalnej, podczas gdy
produkcja rolnicza cechuje si´ du˝ym zró˝nicowaniem przestrzennym i jakoÊciowym (rodzaje upraw,
gatunki) a tak˝e stosowanymi metodami agrotechnicznymi. Ze wzgl´du na ró˝nà tolerancj´ na warunki
termiczne i opadowe uprawianych roÊlin kluczowym czynnikiem, ograniczajàcym mo˝liwoÊci oceny
wp∏ywu zmian klimatycznych, jest brak danych. Do oceny wp∏ywu zmian na produkcj´ roÊlinnà
stosowane sà dwie podstawowe metody (Schimmelpfennig i in: 1996)
I Wykorzystanie z∏o˝onych modeli umo˝liwiajàcych ocen´ reakcji roÊlin na zmiany i decyzji
podejmowanych w wyniku tego przez rolników, co wymaga odpowiednich danych z poziomu
indywidualnych gospodarstw,
I Modele probabilistyczne, wykorzystujàce dane statystyczne o produkcji rolniczej i warunkach
klimatycznych (tzw. modele pogoda-plon z d∏ugim horyzontem czasowym).
Ocena wp∏ywu zmian klimatu na produkcj´ roÊlinnà powinna okreÊliç tendencje zmniejszania
produktywnoÊci roÊlin uprawnych oraz wp∏yw:
I temperatury na wielkoÊç plonów,
I zawartoÊci dwutlenku w´gla w atmosferze na plony,
I warunków termicznych i opadowych na jakoÊç plonów,
I na procesy erozyjne i ˝yznoÊç gleb,
I na wyst´powanie szkodników, chorób i chwastów,
I zmian ozonu i promieni UV-B
Adaptacja na poziomie gospodarstwa zale˝y od rodzaju upraw, dost´pnoÊci wody, jakoÊci gleby,
a przede wszystkim ÊwiadomoÊci rolnika i jego wiedzy na temat zmian klimatu i metod adaptacji.
Dotyczy to tych rolników, którzy prowadzà swojà dzia∏alnoÊç majàc na uwadze co najmniej
kilkudziesi´cioletni okres dzia∏ania gospodarstwa o okreÊlonym profilu produkcji. Stopniowe zmiany
klimatu pozwalajà na dostosowanie zarówno upraw, jak i zmian´ systemów agrotechnicznych.
Wymaga to jednak systematycznego monitoringu zmian oraz produktywnoÊci gospodarstwa. W tym
zakresie szczególnà rol´ muszà odgrywaç s∏u˝by rolne i oÊrodki doradztwa rolniczego, które powinny
byç odpowiedzialne za monitoring, szkolenie rolników oraz dostarczanie decydentom kompleksowej
informacji.
Zmiany w rolnictwie widoczne sà ju˝ obecnie i wynikajà ze zmian klimatu, a zw∏aszcza z niedoborów
wody i przesuszenia. Z tego wzgl´du problemu adaptacji nie mo˝na ani lekcewa˝yç, ani odk∏adaç na
przysz∏oÊç. Aby uchroniç si´ przed niekorzystnym wp∏ywem zmian klimatu i zwiàzanymi z tym kosztami
ekonomicznymi i spo∏ecznymi nale˝y:
I podjàç badania i analizy gospodarcze przez interdyscyplinarne zespo∏y eksperckie w celu oceny
wp∏ywu i opracowania efektywnych metod adaptacji,
I podjàç szybkie dzia∏ania zmierzajàce do opracowania i wdro˝enia programu dzia∏aƒ,
I uruchomiç szerokà akcj´ informowania spo∏eczeƒstwa o przyczynach zmian klimatu i ich mo˝liwych
skutkach, a tak˝e metodach ograniczania emisji i dostosowania si´ do zmian.
Rolnictwo jest tym sektorem, który wymaga szczególnie intensywnego zaanga˝owania w program
adaptacyjny zarówno w∏adz lokalnych, jak i indywidualnych rolników. Na tym szczeblu wiedza na temat
wra˝liwoÊci prowadzonej produkcji rolnej na zmiany klimatyczne jest najszersza. Do tej grupy przede
wszystkim nale˝y podejmowanie decyzji w kwestiach adaptacyjnych. Dlatego te˝ na tym szczeblu
wzmacnianie ÊwiadomoÊci i edukacja jest najbardziej po˝àdana i skuteczna.
12

Z punktu widzenia praktyki rolniczej niezb´dne jest opracowanie takich programów, które dostarczà
rolnikom wiedzy o konsekwencjach zmian w konkretnym miejscu i w odniesieniu do profilu
prowadzonej produkcji rolniczej, wielkoÊci gospodarstw, warunków glebowych i Êrodowiskowych.
Efektem tych dzia∏aƒ powinno byç w∏àczenie planów adaptacji do dobrej praktyki rolniczej, jak równie˝
polityki rolnej. Plany te powinny obejmowaç m.in.
I Zwi´kszenie ÊwiadomoÊci rolników nt. zmian klimatu i ich skutków,
I Ochron´ wód w obszarach wiejskich (ma∏a retencja, pasy zieleni, zabiegi agrotechniczne),
I Ochron´ gleb przed erozjà,
I Hodowl´ odmian roÊlin bardziej odpornych na niedobory wody i stres termiczny,
I Optymalizacj´ produkcji rolniczej z uwzgl´dnieniem uwarunkowaƒ lokalnych,
I Ograniczenie procesów mineralizacji gleb i popraw´ jej ˝yznoÊci,
I Nowe metody zwalczania szkodników i chorób roÊlin i zwierzàt,
I Monitorowanie procesów nawo˝enia,
I Dostosowanie hodowli zwierzàt do mo˝liwoÊci produkcji pasz w zmienionych warunkach klimatycznych.
I Problemy adaptacji rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich
w Europie
Podstawy do sformu∏owania strategii Wspólnoty stworzy∏y projekty badawcze realizowane w ramach
Programów Ramowych UE.
Badania pozwoli∏y na sformu∏owanie szeregu zaleceƒ i wniosków w tym m.in. (The Europe ACACIA
Project 2000), do najwa˝niejszych mo˝emy zaliczyç;
I Rozk∏ad materii organicznej w wyniku zmian klimatu b´dzie przebiegaç szybciej ni˝ poch∏anianie
w´gla przez biomas´, co spowoduje obni˝enie si´ poziomu w´gla w glebie w wielu rejonach -
przede wszystkim w ch∏odnych - Europy, gdzie wzrost temperatury b´dzie najwi´kszy,
I Ca∏kowita zawartoÊç azotu w glebie ulegnie zmniejszeniu w warunkach klimatu cieplejszego i suchszego,
I W rejonach klimatu suchego mo˝e nastàpiç intensyfikacja procesów erozji gleb,
I Rolnictwo europejskie wykazuje najwi´kszà wra˝liwoÊç: w rejonach pó∏nocnych na zmiany
temperatury; na wschodzie i po∏udniu na zmiany systemu opadowego, a na wybrze˝u Atlantyku na
intensywne opady,
I Produkcja rolna mo˝e byç ograniczona nie tylko przez zmiany klimatyczne, ale równie˝ przez
zmiany koncentracji CO2; Granica obszarów uprawnych zbó˝ przesunie si´ ku pó∏nocy, natomiast
warunki b´dà sprzyja∏y uprawom roÊlin okopowych,
I Hodowla zwierzàt b´dzie zagro˝ona przez zjawiska ekstremalne, b´dzie wymaga∏a dostosowania
pomieszczeƒ hodowlanych; nastàpià tak˝e zmiany w produktywnoÊci pastwisk,
I Przystosowanie rolnictwa do zmian krótkoterminowych obejmujà zmiany w praktyce rolniczej,
agrotechnice i dzia∏aniach ochronnych zasobów wodnych
I Przystosowanie do d∏ugookresowych zmian wymagaç b´dzie przeobra˝eƒ w u˝ytkowaniu ziemi
w celu stabilizacji produkcji, opracowania nowych odmian roÊlin, zastàpienia rodzajów upraw (np.
Na uprawy z po∏udnia Europy), modyfikacje makroklimatu (np. poprzez ma∏à retencje wodnà),
zmiany systemu gospodarowania (np. Gospodarstwa wielokierunkowe zamiast specjalistycznych)
Projekt Europejskiej Strategii adaptacyjnej w odniesieniu do rolnictwa stwierdza (Towards...2007):
“Europejskie rolnictwo stanie w nadchodzàcych latach przed wieloma wyzwaniami, takimi jak:
mi´dzynarodowa konkurencja, dalsza liberalizacja polityki handlowej i zmniejszenie liczby ludnoÊci. Zmiany
klimatyczne b´dà stanowiç dodatkowe obcià˝enie i utrudnià rozwiàzywanie problemów oraz podwy˝szà
13

jego koszty. Przewidywane zmiany klimatyczne wp∏ynà na zbiory, gospodark´ hodowlanà i lokalizacj´
produkcji, co w du˝ym stopniu zagrozi dochodom gospodarstw rolnych i przyczyni si´ do wyludniania
terenów rolniczych w niektórych regionach Europy. Zagro˝enie dla produkcji ˝ywnoÊci byç mo˝e stanie si´
powa˝nym problemem w niektórych regionach, poniewa˝ fale upa∏ów, susze i szkodniki prawdopodobnie
zwi´kszà cz´stotliwoÊç wyst´powania niskich zbiorów. Wraz ze wzrostem zmiennoÊci plonów zagro˝ona
b´dzie równie˝ globalna poda˝ ˝ywnoÊci. W zwiàzku z tym nale˝y oceniç potencjalny wp∏yw ewentualnego
wzrostu biomasy przeznaczonej do produkcji energii na globalnà poda˝ ˝ywnoÊci.
W zwiàzku ze zmieniajàcym si´ klimatem rola rolnictwa i leÊnictwa UE jako struktur Êwiadczàcych us∏ugi
w zakresie Êrodowiska i ekosystemu, nabierze dodatkowego znaczenia. Gospodarka rolna i leÊna ma do
odegrania istotnà rol´ w zakresie, mi´dzy innymi, efektywnego wykorzystania wody w suchych
regionach, ochrony cieków wodnych przed nadmiernym poziomem sk∏adników od˝ywczych, poprawy
systemów przeciwpowodziowych, zachowania i odbudowy wielofunkcyjnych krajobrazów takich, jak
pastwiska o wysokiej wartoÊci przyrodniczej, które zapewniajà naturalne siedliska i wspomagajà
migracje licznych gatunków. Wspieranie leÊnictwa odpornego na zmiany klimatyczne, Êrodki w zakresie
gospodarowania glebà zwiàzane z utrzymaniem w´gla organicznego (np. zerowy lub minimalny
poziom uprawy gleby) oraz ochrona sta∏ych pastwisk stanowià Êrodki ∏agodzàce, które równie˝
powinny pomóc w adaptacji do zagro˝eƒ zwiàzanych ze zmianami klimatycznymi.
Wsparcie wspólnotowe dla rolnictwa, leÊnictwa i rozwoju obszarów wiejskich odgrywa wa˝nà rol´
w produkcji ˝ywnoÊci, zachowaniu wiejskich krajobrazów i Êwiadczenia us∏ug w zakresie ochrony
Êrodowiska. Niedawne reformy Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) stanowià pierwszy krok w kierunku
stworzenia ram dla zrównowa˝onego rozwoju rolnictwa w UE. Kolejne modyfikacje WPR oraz ocena jej
stanu w 2008 r mogà stanowiç okazj´ do przeglàdu i analizy lepszych metod uwzgl´dniania adaptacji
do zmian klimatycznych w programach wsparcia dla rolnictwa. Nale˝y na przyk∏ad zastanowiç si´,
w jakim stopniu w ramach WPR mo˝na propagowaç dobre praktyki rolnicze, które sà zgodne z nowymi
warunkami klimatycznymi i które aktywnie przyczyniajà si´ do zachowania i ochrony Êrodowiska.”
Dzia∏ania podejmowane w Polsce zwiàzane z adaptacjà
Przeprowadzone w Polsce w latach 1992-1995 fragmentaryczne analizy okreÊli∏y zarówno wra˝liwoÊç
niektórych sektorów (gospodarka wodna, strefa wybrze˝a, rolnictwo), jak i kierunki dzia∏aƒ, jakie nale˝y
podjàç w celu ograniczenia negatywnego wp∏ywu zmian klimatu na rolnictwo (Strategia redukcji...
1996, Sadowski M. 2007). Prowadzone dotychczas w Polsce badania nad adaptacjà rolnictwa do
przewidywanych zmian klimatycznych ogranicza∏y si´ do oceny wp∏ywu i zmian w skali globalnej lub
regionalnej (Górski T i in., 1994, Stuczyƒski.T,i in. 2000) znacznie mniej uwagi poÊwi´cajàc adaptacji na
poziomie lokalnym i indywidualnych gospodarstw. Nie mniej jednak dotychczasowy dorobek naukowy
stanowi dobrà podstaw´ do dalszego regionalnego uszczegó∏owiania oceny oddzia∏ywania zmian
klimatu i reakcji produkcji rolnej a zw∏aszcza roÊlinnej na te zmiany. Jednak wyniki te nie spotka∏y si´
z zainteresowaniem decydentów i polityków. Powstajàce od tego czasu liczne plany, programy
i strategie rozwoju kraju nigdy nie uwzgl´dnia∏y zmian klimatu majàcych wp∏yw na dzia∏alnoÊç
gospodarczà.
Prace badawcze realizowane przez takie instytucje naukowe jak: IOR i IMUZ pozwalajà na bardziej
kompleksowà ocen´ wp∏ywu zmian klimatu na rolnictwo poprzez uwzgl´dnienie zagro˝eƒ
wynikajàcych z pojawienia si´ nowych szkodników i chorób, jak równie˝ zmian w produktywnoÊci
trwa∏ych u˝ytków zielonych. Podstawowym niedostatkiem jest brak badaƒ nad ekonomicznymi
konsekwencjami, jakie przyniosà zmiany klimatu. Jednak jest to problem, z którym borykajà si´
wszystkie kraje i wynika on z braku metodologii takich badaƒ.
Obecnie prowadzonych jest kilka projektów badawczych, zarówno krajowych jak i w ramach Wspólnoty
Europejskiej, ukierunkowanych na adaptacje w rolnictwie, co pozwala mieç nadzieje, ˝e problemy te
zostanà rozwiàzane.
14

Reforma Wspólnej Polityki Rolnej
i polityka rozwoju obszarów wiejskich
w kontekÊcie zmian klimatycznych
mgr Nina Dobrzyƒska
Departament Programowania i Analiz,
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

W ostatnich latach ka˝dy z nas spotka∏ si´ niejednokrotnie ze stwierdzeniem „klimat si´ zmienia”, „coÊ
si´ dzieje w przyrodzie”, itp. Te tajemnicze s∏owa wià˝à si´ ze zjawiskami ∏atwymi do zaobserwowania
przez przeci´tnego obserwatora – nast´puje zaburzenie pór roku („klimat si´ ociepla”) i zacierajà si´
wyraêne granice pomi´dzy nimi.
Niezale˝nie od ostatecznych wyników badaƒ naukowych, niektóre problemy zosta∏y zdefiniowane jasno:
nadmierna emisja CO2, CH4, N2O, zanik bioró˝norodnoÊci, z∏a gospodarka wodna. Wiele ww. kwestii Êci-
Êle wià˝e si´ z rolnictwem i obszarami wiejskimi. Okazuje si´, ˝e pewne rodzaje gospodarowania rolnego
mogà mieç istotny wp∏yw na poziom emisji gazów cieplarnianych, ochron´ Êrodowiska i bioró˝norodnoÊci
czy poziom retencji wodnej. Oznacza to, ˝e w interesie ca∏ej ludzkoÊci le˝y promowanie pewnych zacho-
waƒ i typów gospodarowania na obszarach wiejskich. Aby uzyskaç odpowiednià si∏´ oddzia∏ywania, nale-
˝y zastosowaç przekonywujàce instrumenty, w tym instrumenty finansowe. Na poziomie Unii Europejskiej
takim sprawdzonym narz´dziem jest Wspólna Polityka Rolna (WPR), finansujàca od dziesi´cioleci rolników
europejskich, a w ostatnich latach tak˝e rolników w Polsce. Szczególnie tzw. II filar WPR – rozwój obszarów
wiejskich, budzi w tej kwestii spore nadzieje. Równie˝ wprowadzana stopniowo w p∏atnoÊciach bezpoÊred-
nich, czyli I filarze WPR, tzw. zasada wspó∏zale˝noÊci (ang.„cross compliance”) ma wesprzeç wysi∏ki na rzecz
dostosowania si´ do zmian klimatycznych.
I Wspólna Polityka Rolna – potrzeba zmian
Wspólna Polityka Rolna jest jednà z najstarszych polityk wspólnotowych Unii Europejskiej. Ju˝ od poczàtku
swego istnienia (tj. od 1957 roku) budzi∏a wiele emocji i kontrowersji, które z czasem nasila∏y si´. Jej g∏ów-
nym celem od poczàtku by∏o zapewnienie bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego obywatelom Wspólnoty Euro-
pejskiej, a tak˝e zapewnienie dochodu rolnikom i godziwych cen ˝ywnoÊci dla konsumentów. Przez d∏ugi
czas cele te by∏y realizowane w doÊç prosty i bezkompromisowy sposób, g∏ównie przy pomocy wsparcia ce-
nowego do produktów rolnych wytwarzanych przez rolników europejskich. Z biegiem czasu okaza∏o si´, ˝e
nastawienie przede wszystkim na iloÊç wytwarzanego produktu bardzo negatywnie odbi∏o si´ zarówno na
jego jakoÊci, jak i spowodowa∏o niekorzystne skutki uboczne dla Êrodowiska naturalnego. Aby uzyskaç jak
najwi´ksze plony, a przez to dotacje, rolnicy u˝ywali bardzo du˝e iloÊci nawozów i Êrodków ochrony roÊlin.
Jak ∏atwo si´ domyÊliç, nie pozostawa∏o to bez wp∏ywu na stan gleb i wód, ani ró˝norodnoÊç gatunków
roÊlin i zwierzàt wyst´pujàcych dotychczas w naturalnym otoczeniu rolnictwa. Zanieczyszczenie ros∏o, bio-
ró˝norodnoÊç mala∏a, za to powi´ksza∏y si´ po∏acie monokulturowych upraw kukurydzy, pszenicy. JakoÊç
produkowanej ˝ywnoÊci pozostawia∏a wiele do ˝yczenia - wysoka zawartoÊç pestycydów, metali ci´˝kich,
dioksyn, substancji hormonalnych w mi´sie. Konsumenci, a zarazem podatnicy europejscy stwierdzili, ˝e
finansowane, w du˝ej mierze z ich kieszeni, rolnictwo europejskie coraz mniej daje im satysfakcji w posta-
ci wysokiej jakoÊci produktów ˝ywnoÊciowych, i w dodatku w du˝ym stopniu przyczynia si´ do degradacji
Êrodowiska i utraty ró˝norodnoÊci biologicznej.
W wyniku ogromnej presji opinii publicznej, a tak˝e krytyki ze strony Âwiatowej Organizacji Handlu
(WTO) w roku 1992 przeprowadzono pierwszà znaczàcà reform´ Wspólnej Polityki Rolnej, tzw. refor-
m´ MacSharry’ego, bardzo istotnà nie tylko ze wzgl´du na zmian´ charakteru wsparcia rolnictwa, ale
tak˝e, co istotne dla czytelnika, na nowy wymiar, który nadano kwestiom Êrodowiskowym. Wycofano
si´ wówczas ze wsparcia cenowego do produkcji rolnej, w zamian zaoferowano rolnikom dop∏aty do
powierzchni, oraz wprowadzono programy o charakterze pro-Êrodowiskowym: programy rolnoÊrodo-
wiskowe i zalesienia. By∏ to powa˝ny krok w stron´ zmiany filozofii WPR, wzmocniony jeszcze bardziej
w 1999 roku przez wprowadzenie poj´cia tzw. europejskiego modelu rolnictwa. Jednym z hase∏ prze-
wodnich prowadzonych dzia∏aƒ by∏o uczynienie rolnika nie tylko producentem ˝ywnoÊci, ale równie˝
„stra˝nikiem przyrody”, Êwiadczàcym us∏ugi na rzecz Êrodowiska i chroniàcym przyrod´ dla potrzeb
obecnych i przysz∏ych pokoleƒ.
Podczas ostatnich 15 lat WPR ulega∏a dalszym zmianom w wyniku presji wywieranej przez konsumen-
tów, Âwiatowà Organizacj´ Handlu (WTO) oraz rozwijajàcy si´ pr´˝nie rynek europejski i Êwiatowy. Re-
forma z 2003 roku uchwalona na szczycie w Luksemburgu zapoczàtkowa∏a nowy etap polegajàcy na
16

wprowadzeniu dop∏at bezpoÊrednich niepowiàzanych z produkcjà w ramach pierwszego filaru WPR
oraz na nadaniu wysokiego priorytetu polityce rozwoju obszarów wiejskich, b´dàcej jej drugim filarem.
Wsparcie dla rolnika jest obecnie w du˝ej mierze niezale˝ne od podejmowanych przez niego decyzji
produkcyjnych. Umo˝liwia to rolnikom szybkie i elastyczne reagowanie na sygna∏y pochodzàce z rynku,
wykorzystywanie mo˝liwoÊci gospodarstwa oraz kierowanie si´ w∏asnymi preferencjami przy podejmo-
waniu decyzji. Przyczynia si´ tak˝e do wzrostu konkurencyjnoÊci sektora rolnego.
Reforma WPR przynios∏a oczekiwane zmiany poprzez odejÊcie od bezpoÊredniego wspierania produk-
cji, dotychczas postrzeganej jako êród∏o problemów zwiàzanych z nadwy˝kami ˝ywnoÊci. Ceny UE sà
obecnie bli˝sze cenom Êwiatowym. Rolnictwo unijne staje si´ coraz bardziej konkurencyjne, a UE sta∏a
si´ najwi´kszym eksporterem w sektorze rolnym, g∏ównie produktów o wysokiej jakoÊci. Zajmuje ona
równie˝ na Êwiecie czo∏owà pozycj´ wÊród importerów w sektorze rolnym, stanowiàc zdecydowanie
najwi´kszy rynek dla krajów rozwijajàcych si´.
Ponadto, WPR mo˝e odgrywaç coraz wi´kszà rol´ w profilaktyce i niwelowaniu ryzyka zwiàzanego z de-
gradacjà Êrodowiska naturalnego. Wsparcie finansowe dla rolników jest obecnie, po roku 2007, uza-
le˝nione od przestrzegania przepisów ochrony Êrodowiska naturalnego, bezpieczeƒstwa i jakoÊci ˝yw-
noÊci oraz dobrostanu zwierzàt.
Nowa polityka rozwoju obszarów wiejskich przyczynia si´ do bardziej efektywnej ochrony Êrodowiska
naturalnego, ró˝norodnoÊci biologicznej i krajobrazu obszarów wiejskich oraz sprzyja podnoszeniu
jakoÊci ˝ycia na obszarach wiejskich, zarówno w sferze ekonomicznej, infrastrukturalnej, jak i spo∏ecz-
nej. Szereg instrumentów drugiego filaru ju˝ teraz realizuje bezpoÊrednio lub poÊrednio cele zwiàzane
np. z przeciwdzia∏aniem zmianom klimatycznym – jak programy rolnoÊrodowiskowe, zalesianie grun-
tów rolnych, modernizacja gospodarstw.
Mimo faktu, ˝e coraz wi´cej obszarów wiejskich Unii Europejskiej b´dzie wystawionych na dzia∏anie
czynników wykraczajàcych poza rolnictwo, to sektor rolno-spo˝ywczy, który wcià˝ stanowi ponad 4%
ca∏kowitego PKB i daje 8% zatrudnienia, b´dzie nadal odgrywa∏ kluczowà rol´ na wielu terenach wiej-
skich. Dlatego te˝ problemy wa˝ne dla ca∏ej ludzkoÊci, takie jak rozwój obszarów wiejskich, ochrona
Êrodowiska i bioró˝norodnoÊci, czy te˝ post´pujàce zmiany klimatyczne, stajà si´ coraz istotniejsze dla
dà˝àcej do nowoczesnoÊci, reagujàcej na nowe wyzwania i potrzeby, a dzi´ki temu lepiej akceptowa-
nej Wspólnej Polityki Rolnej.
Do najwa˝niejszych problemów i wyzwaƒ, którym mo˝e i powinna stawiç czo∏a zreformowana WPR,
a które sà tak˝e istotne dla Polski nale˝à: wzrost ryzyka produkcji spowodowanego m. in. warunkami
pogodowymi, zmiany klimatyczne, coraz szersze wykorzystywanie biopaliw, gospodarka zasobami
wodnymi, czy zachowanie ró˝norodnoÊci biologicznej. Zmiany klimatyczne objawiajàce si´ zmianami
rozk∏adu opadów, temperatur, cz´stoÊci pojawiania si´ ekstremalnych wydarzeƒ pogodowych, dost´p-
noÊci zasobów wodnych i glebowych, pot´gujà ryzyko produkcji zwiàzane z czynnikiem pogodowym.
W zwiàzku z tym wyzwaniem w przysz∏oÊci sektor rolny b´dzie musia∏ podjàç dalsze wysi∏ki w ramach
globalnej strategii UE na rzecz obni˝enia emisji gazów cieplarnianych. Konieczne jest tak˝e podj´cie
dzia∏aƒ adaptacyjnych ∏agodzàcych skutki zmiany klimatu. Istotnà kwestià jest koniecznoÊç ochrony
gleb organicznych przed nadmiernà ich mineralizacjà.
Do dzia∏aƒ ∏agodzàcych skutki zmian klimatu (np.: niedostatki wody, susze, powodzie) mo˝na zaliczyç
dzia∏ania z zakresu gospodarowania rolniczymi zasobami wodnymi (takie jak: zwi´kszanie retencji,
w tym ma∏ej retencji wodnej, ochrona przeciwpowodziowa, itp.). Dzia∏ania zwiàzane z gospodarkà
wodnà sà szczególnie wa˝ne, równie˝ dla Polski, poniewa˝ stan iloÊciowy i jakoÊciowy istniejàcych na-
wadniajàcych systemów melioracyjnych, systemów retencjonowania i rozrzàdu wody oraz utrzymania
i eksploatacji urzàdzeƒ melioracji szczegó∏owych, nie gwarantuje realizacji zadaƒ, w przypadku wystà-
pienia g∏´bokiej suszy meteorologicznej a w jej nast´pstwie - suszy glebowej i hydrologicznej.
17

Problemem staje si´ tak˝e dost´pnoÊç wody dobrej jakoÊci na obszarach wiejskich. Istotnym zagro˝e-
niem atrakcyjnoÊci obszarów wiejskich jest jakoÊç wód powierzchniowych i p∏ytkich wód gruntowych.
W Polsce wody te cz´sto sà zanieczyszczane nieczystoÊciami pochodzàcymi ze êróde∏ rolniczych oraz
b´dàce wynikiem z∏ego stanu sanitarnego terenów wiejskich.
Innym wyzwaniem stojàcym przed obszarami wiejskimi jest ochrona bioró˝norodnoÊci. Zachowanie
i poprawa stanu bioró˝norodnoÊci w Unii Europejskiej jest przedmiotem staraƒ polityk wspólnotowych
ju˝ od d∏u˝szego czasu. Nale˝y zwróciç uwag´, i˝ o ile w krajach UE-15 bitwa toczy si´ o przywracanie
utraconej ró˝norodnoÊci, o tyle w krajach „nowej dziesiàtki” - m.in. Polski, dzia∏ania skierowane sà ra-
czej na utrzymanie bardzo du˝ych zasobów ró˝norodnoÊci biologicznej obszarów wiejskich. Sta∏o si´
tak m. in. dzi´ki wyjàtkowemu w historii Europy unikni´ciu farmeryzacji i kolektywizacji rolnictwa.
Utrzymanie tak wyjàtkowej bioró˝norodnoÊci wymaga bardzo du˝ych nak∏adów finansowych w celu
zrekompensowania rolnikom kosztów gospodarowania przyjaznego Êrodowisku. Rekompensaty te po-
winny równowa˝yç rolnikom straty wynikajàce z rezygnacji z rozwoju monokulturowych gospodarstw
o intensywnej produkcji. Zarówno w Polsce, jak i ca∏ej UE istnieje ryzyko utraty zasobów przyrodniczych,
w szczególnoÊci gatunków zwiàzanych z tradycyjnym rolnictwem, mozaikowatoÊcià upraw i mnogoÊcià
u˝ytków przyrodniczych, które nie majà du˝ej wartoÊci dla intensywnej gospodarki rolnej. Znaczna
cz´Êç tych cennych gatunków roÊlin i zwierzàt jest rozproszona na obszarach wiejskich.
Kwestià szerszà, znacznie wychodzàca poza ramy Wspólnej Polityki Rolnej, sà dzia∏ania na rzecz wyko-
rzystania biopaliw oraz zwi´kszenia udzia∏u energii odnawialnej w ogólnym bilansie energetycznym.
I Co dalej ze Wspólnà Politykà Rolnà?
Kolejne kroki: health check, reforma po 2013 roku…
Zmiany, jakie przesz∏a WPR, ma∏ymi lub wi´kszymi krokami zbli˝ajà jà do realizacji celów znacznie szer-
szych, ni˝ pierwotnie dla niej za∏o˝one. Aby mog∏a ona w dalszym ciàgu pe∏niç swojà rol´, polityka ta
musi byç zdolna oceniç stosowane przez siebie instrumenty, zidentyfikowaç ewentualnà potrzeb´
wprowadzenia zmian i dostosowaç si´ do nowych wyzwaƒ. Wydaje si´, ˝e wspierane poprzez WPR
rolnictwo europejskie jest w stanie podjàç takie kroki i zmieniç si´, stwarzajàc jednoczeÊnie rolnikom
mo˝liwoÊç dostosowania do nowych kierunków rozwoju polityki.
Reforma rozpocz´ta w 2003 roku nie rozwiàza∏a wszystkich problemów od razu. Pewne kwestie od∏o-
˝ono na póêniej, równie˝ ze wzgl´du na przewidywane wówczas rozszerzenie Unii Europejskiej. Dopie-
ro kilka lat póêniej, po akcesji nowych paƒstw cz∏onkowskich, Europa przystàpi∏a do bardziej konkret-
nych dzia∏aƒ. Po d∏ugich spekulacjach co do treÊci i rozmiaru nowej reformy, Komisja Europejska w dniu
20 listopada 2007 opublikowa∏a „Komunikat dotyczàcy przeglàdu WPR – tzw. „Health check”. Zazna-
czono w nim, ˝e ów „przeglàd stanu zdrowia Wspólnej Polityki Rolnej” nie b´dzie wiàza∏ si´ z grun-
townà reformà obecnej polityki, dajàc mo˝liwoÊç wprowadzania dalszych dostosowaƒ uwzgl´dniajà-
cych sytuacj´ rynkowà i inne czynniki. Zagadnienia, które wymieniono w dokumencie i ewentualne
zmiany b´dà dotyczyç tylko okresu do koƒca roku 2013. Kszta∏t WPR po roku 2013 b´dzie dyskutowa-
ny w dalszej kolejnoÊci, i b´dzie wpisywa∏ si´ w nurt szerszych rozwa˝aƒ na temat bud˝etu Unii Euro-
pejskiej, wspólnych relacji WPR i polityki spójnoÊci, negocjacji z WTO i wielu innych okolicznoÊci.
Celem wspomnianego „Health check” WPR jest zmierzenie si´ z nast´pujàcymi kwestiami:
I Jak sprawiç, by system jednolitej p∏atnoÊci by∏ bardziej wydajny, skuteczny oraz prostszy?
I Jak dopasowaç istniejàce instrumenty wsparcia rynku, poczàtkowo utworzone dla Wspólnoty obej-
mujàcej szeÊç paƒstw cz∏onkowskich, do potrzeb UE z∏o˝onej z 27 cz∏onków, bioràc jednoczeÊnie
pod uwag´ post´pujàcà globalizacj´?
I Jak stawiç czo∏a nadchodzàcym wyzwaniom, takim jak zmiany klimatyczne, coraz szersze wykorzystanie
biopaliw czy gospodarka zasobami wodnymi, a tak˝e wyzwaniom ju˝ istniejàcym jak np. zachowanie
ró˝norodnoÊci biologicznej, dostosowujàc si´ do nowych rodzajów ryzyka oraz nowych mo˝liwoÊci?
18

Z punktu widzenia niniejszej publikacji szczególnie istotne wydaje si´ byç trzecie zagadnienie, bezpo-
Êrednio odnoszàce si´ do kwestii rozwoju obszarów wiejskich, w∏àczajàc w to tzw. nowe wyzwania -
w tym zmiany klimatyczne. WÊród wyzwaƒ, które stojà przed rolnictwem Unii Europejskiej, zmiany
klimatu, bioenergia oraz zarzàdzanie zasobami wodnymi majà kluczowe znaczenie. Zmiany klimatycz-
ne jawià si´ jako g∏ówne wyzwanie, gdy˝ pozosta∏e dwie dziedziny sà z nimi ÊciÊle powiàzane.
W zakresie ∏agodzenia skutków zmian klimatu, rolnictwo UE przyczyni∏o si´ w sposób najbardziej znaczàcy
ze wszystkich sektorów gospodarki do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Wynika to g∏ównie z ulep-
szenia metod produkcji (np.: wydajniejszego u˝ywania nawozów) oraz zmniejszenia pog∏owia byd∏a.
Niezb´dne sà jednak dalsze wysi∏ki w ramach globalnej strategii UE na rzecz obni˝enia emisji gazów.
Rolnictwo unijne jest tak˝e nara˝one na zmiany klimatu. Istnieje du˝a niepewnoÊç wielkoÊci plonów,
a w konsekwencji dochodów, zwiàzana z nieprzewidywalnym wzorcem opadów, ekstremalnych wyda-
rzeƒ pogodowych, poziomu temperatury, dost´pnoÊci zasobów wodnych oraz warunków glebowych.
Dlatego te˝ ostatnio opublikowana zielona ksi´ga w sprawie dostosowania do zmian klimatu w Euro-
pie wzywa rolnictwo UE, aby w wi´kszym stopniu anga˝owa∏o si´ w dzia∏ania prowadzàce do z∏ago-
dzenia skutków zmian klimatu.
W strategii na rzecz energii odnawialnej Unia Europejska ustanowi∏a wià˝àce cele odnoszàce si´ do
udzia∏u biopaliw (10%) oraz energii odnawialnej (20%) w ca∏kowitym zu˝yciu paliw i energii do 2020 r.
Jest to zwiàzane z celami dotyczàcymi ∏agodzenia skutków zmian klimatu i najprawdopodobniej wp∏y-
nie znaczàco na rolnictwo UE. JednoczeÊnie podstawowym zadaniem unijnego rolnictwa pozostanie
produkcja ˝ywnoÊci i pasz.
W zwiàzku z kwestià niedoboru wody i susz, ocena funkcjonowania WPR stanowi okazj´ do wskaza-
nia, jak problemy zwiàzane z zarzàdzaniem zasobami wodnymi mogà zostaç rozwiàzane dzi´ki WPR.
Z pewnoÊcià rolnictwo UE powinno wdro˝yç zrównowa˝ony system zarzàdzania zasobami wodnymi.
Kolejna kwestia, czyli powstrzymanie spadku ró˝norodnoÊci biologicznej pozostaje równie istotnym wyzwa-
niem. Paƒstwa cz∏onkowskie zobowiàza∏y si´ do powstrzymania spadku ró˝norodnoÊci biologicznej do
2010 r., jednak˝e cel ten jest ma∏o realny. I ponownie, rolnictwo ma do odegrania na tym polu kluczowà rol´.
Ocena funkcjonowania WPR przedstawia nast´pujàcy wachlarz mo˝liwoÊci realizacji wczeÊniej wymie-
nionych wyzwaƒ:
I wzmocnienie istniejàcych dzia∏aƒ rozwoju obszarów wiejskich jako zach´ta do ∏agodzenia skutków
zmian klimatu i dostosowywania si´ do nich, do lepszego zarzàdzania zasobami wodnymi, do Êwiad-
czenia us∏ug Êrodowiskowych w zakresie biopaliw oraz do ochrony ró˝norodnoÊci biologicznej;
I zasada wspó∏zale˝noÊci („cross compliance”), w ramach podstawowych wymogów dotyczàcych za-
rzàdzania, oraz zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochronà Êrodowiska, jako przyczynek do reali-
zacji celów dotyczàcych zmian klimatu, lepszego zarzàdzania zasobami wodnymi a tak˝e ochrony
bioró˝norodnoÊci;
I badania i innowacyjnoÊç jako niezb´dne elementy przy podejmowaniu nowych wyzwaƒ w zakresie
ochrony Êrodowiska i efektywnoÊci, w∏àczajàc w to biopaliwa drugiej generacji;
I ustalenie, czy obecny system wsparcia upraw energetycznych jest skuteczny pod wzgl´dem stosun-
ku nak∏adów do kosztów, bioràc pod uwag´ nowe sposoby zach´cania do produkcji biomasy (obo-
wiàzkowe cele w zakresie energii oraz wysokie ceny).
Opisane powy˝ej nowe wyzwania powodujà, ˝e umocnienie drugiego filaru WPR staje si´ nieodzowne.
Bioràc pod uwag´ fakt, ˝e bud˝et WPR zosta∏ ustalony do 2013 roku, zwi´kszenie obecnie Êrodków na
rozwój obszarów wiejskich mo˝e nastàpiç wy∏àcznie poprzez zwi´kszenie obowiàzkowej modulacji
(czyli przesuni´cia pieni´dzy z p∏atnoÊci bezpoÊrednich, zwanych tak˝e I filarem WPR, na drugi filar).
Nie jest to prosta decyzja, poniewa˝ dost´pnoÊç funduszy w ramach p∏atnoÊci bezpoÊrednich dla
19

beneficjentów jest znacznie wi´ksza ni˝ w ramach programów rozwoju obszarów wiejskich. Dodatko-
wa trudnoÊç polega na tym, ˝e w nowych paƒstwach cz∏onkowskich, które nie osiàgn´∏y jeszcze
100 % poziomu p∏atnoÊci bezpoÊrednich krajów „starej pi´tnastki”, mechanizm ten nie obowiàzuje. Po-
jawia si´ zatem pytanie, jak te kraje majà podejÊç do kwestii finansowania nowych wyzwaƒ. Wydaje si´,
˝e Komisja Europejska nie posiada atrakcyjnej oferty w tym zakresie, i sugeruje po prostu „wygospoda-
rowanie” pewnych kwot w ramach Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Stanowisko Polski
Polska popiera stanowisko Komisji Europejskiej, ˝e g∏ównym celem WPR pozostaje produkcja ˝ywnoÊci.
Niemniej jednak dla Polski ogromnie wa˝ne jest uwzgl´dnianie tak˝e nowych wyzwaƒ. Takie podejÊcie
rodzi koniecznoÊç wygospodarowania odpowiednich funduszy na finansowanie stosownych, nowych
instrumentów finansowanych ze Êrodków wspólnotowych. Oddzielenie p∏atnoÊci od produkcji powin-
no mieç równie˝ pozytywny wp∏yw na poszukiwanie skutecznych rozwiàzaƒ w zakresie zmian klima-
tycznych, poniewa˝ nie przyczynia si´ do intensyfikacji produkcji rolnej.
Drugi filar WPR daje mo˝liwoÊç wdra˝ania wielu dzia∏aƒ, majàcych pozytywny wp∏yw na ograniczenie
zmian klimatu, ich ∏agodzenie, a tak˝e dostosowywanie si´ do nich. Dzia∏ania wpisujàce si´ w ten nurt
to m.in. gospodarowanie zasobami wodnymi (retencja, dzia∏ania przeciwpowodziowe), ochrona prze-
ciwerozyjna, zalesianie, wsparcie energii odnawialnej, modernizacja pod kàtem energooszcz´dnoÊci,
ochrona bioró˝norodnoÊci. Wszystkie te kwestie sà dla polskiego rolnictwa istotne i dlatego te˝ nale˝a-
∏oby promowaç dzia∏ania o ró˝nym charakterze:
I dzia∏ania wspomagajàce bezpoÊrednio rolników;
I dzia∏ania doradcze, szkoleniowe, monitoring i badania;
I wspieranie lokalnych inicjatyw s∏u˝àcych ochronie Êrodowiska naturalnego.
Wra˝liwà kwestià dla Polski jest bioenergia. Ustalone wymogi udzia∏u 10% biopaliw oraz 20% energii odna-
wialnej do 2020 r. wydajà si´, na dzieƒ dzisiejszy, wysokie. Obawy te wynikajà ze struktury agrarnej polskie-
go rolnictwa oraz warunków glebowo-wodnych gruntów (w wi´kszoÊci grunty bonitacyjnie s∏abe i suche).
Zgodnie z za∏o˝eniami dotyczàcymi energii odnawialnej, g∏ównym êród∏em zaspokojenia zwi´kszonego za-
potrzebowania na surowce bioenergetyczne b´dzie potencja∏ produkcyjny w rolnictwie, zw∏aszcza uprawy
roÊlin energetycznych. Niestety, Komisja Europejska rozwa˝a likwidacj´ p∏atnoÊci do upraw roÊlin energetycz-
nych wynoszàcej obecnie maksymalnie 45 euro/ha. Chcàc osiàgnàç zamierzone, ambitne cele, nale˝a∏oby
rozwa˝yç kontynuacj´ tego rodzaju wsparcia, ewentualnie zastosowaç skuteczne rozwiàzania przejÊciowe.
Nowe wyzwania – nowe mo˝liwoÊci i propozycje legislacyjne
W Êlad za treÊcià komunikatu Komisji Europejskiej dotyczàcego przeglàdu WPR – „Health check”, w wy-
niku konsultacji spo∏ecznych i dyskusji na ró˝nych forach Wspólnoty Europejskiej opracowano tzw.
KONKLUZJE, b´dàce konsensusem osiàgni´tym przez paƒstwa cz∏onkowskie oraz Rad´ UE w kwestii osta-
tecznego rozmiaru, zakresu i treÊci health check. Postanowienia konkluzji powinny teraz jak najszybciej
znaleêç odzwierciedlenie w aktach prawnych Wspólnoty Europejskiej. TreÊç pierwszych wersji projektów
rozporzàdzeƒ wspólnotowych jest ju˝ znana, z pewnoÊcià b´dzie ona niebawem przedmiotem dalszych
prac, dyskusji i uzgodnieƒ pomi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi, Komisjà Europejskà i Radà UE.
Kwestie zwiàzane z tzw. nowymi wyzwaniami, w tym dostosowaniem si´ do zmian klimatycznych,
sà poruszane g∏ównie w nowelizacji rozporzàdzenia dotyczàcego wsparcia dla rozwoju obszarów wiej-
skich czyli Rozporzàdzenia Rady WE nr 1698/2005, cz´Êciowo tak˝e w nowelizacji Rozporzàdzenia
rady WE nr 1782/2003, traktujàcego o systemie dop∏at bezpoÊrednich.
Modyfikacja rozporzàdzenia nr 1698/2005 zak∏ada, ˝e poczàwszy od 1 stycznia 2010 roku we wszyst-
kich krajowych planach strategicznych, i w konsekwencji w programach rozwoju obszarów wiejskich
na lata 2007-2013, zostanà wprowadzone lub wzmocnione nast´pujàce priorytety:
20

1. ∏agodzenie zmian klimatycznych,
2. energia odnawialna,
3. gospodarka wodna,
4. ró˝norodnoÊç biologiczna.
Nast´pnie w ramach m.in. istniejàcych instrumentów polityki rolnej, zostanà ustanowione lub dostoso-
wane poszczególne dzia∏ania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich tak, aby w pe∏ni odpowiada∏y
wy˝ej wymienionym, nowym czy te˝ dostosowanym wyzwaniom i priorytetom. Projekt rozporzàdzenia
proponuje rodzaje dzia∏aƒ, które zdaniem jego autorów przyczynià si´ w najlepszy sposób do realizacji
ww. za∏o˝onych priorytetów.
A oto proponowana lista dzia∏aƒ realizujàcych nowe priorytety, odpowiadajàcych na konkretne proble-
my. Podj´ta zosta∏a tak˝e próba spojrzenia na polski Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2007-13 pod kàtem ju˝ istniejàcych rozwiàzaƒ.
1.Priorytet: ¸agodzenie zmian klimatu
Art. 26 – Modernizacja gospodarstw rolnych (PROW 2007-13 dla Polski)
Obecnie istnieje mo˝liwoÊç realizacji nast´pujàcych projektów:
I budowa/wyposa˝enie gospodarstw w urzàdzenia do przechowywania nawozów naturalnych;
I zakup urzàdzeƒ poprawiajàcych efektywnoÊç nawo˝enia azotem oraz precyzyjnego rolnictwa –
siewniki, rozsiewacze.
Art. 39 – Program rolnoÊrodowiskowy (PROW 2007-13 dla Polski)
I rolnictwo zrównowa˝one,
I rolnictwo ekologiczne,
I ekstensywne trwa∏e u˝ytki zielone,
I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000,
I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000,
I ochrona gleb i wód.
21
Rodzaje instrumentów Artykuły i działania Potencjalne efekty
Poprawa efektywności stosowania nawozów
azotowych (ograniczenie stosowania,
wyposażenie, rolnictwo precyzyjne),
poprawa przechowywania nawozów
naturalnych
Art. 26: Modernizacja
gospodarstw rolnych
Art. 39: Program
rolnośrodowiskowy
Redukcja CH4 i N2O.
Zarządzanie zasobami glebowymi (metody
uprawy, poplony, zróżnicowany płodozmian)
Art. 39: Program
rolnośrodowiskowy
Redukcja N2O;
sekwestracja węgla.

Art. 39 – Program rolnoÊrodowiskowy
I rolnictwo zrównowa˝one,
I rolnictwo ekologiczne,
I ochrona gleb i wód (wsiewki poplonowe, mi´dzyplon ozimy, mi´dzyplon Êcierniskowy).
Obecnie – brak tego typu dzia∏aƒ.
Obecnie sà wdra˝ane pakiety, które przyczyniajà si´ do redukcji emisji metanu z rolnictwa:
I rolnictwo ekologiczne i zrównowa˝one,
I ekstensywne trwa∏e u˝ytki zielone,
I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000,
I ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000.
Art. 26 – Modernizacja gospodarstw rolnych
I inwestycje zwiàzane z podj´ciem lub modernizacjà produkcji produktów rolnych ˝ywnoÊciowych
lub nie˝ywnoÊciowych, w tym produktów przeznaczonych na cele energetyczne (zakup maszyn
i urzàdzeƒ s∏u˝àcych do uprawy, zbioru, magazynowania, przygotowania do sprzeda˝y produktów
rolnych, wykorzystywanych nast´pnie jako surowiec energetyczny lub substrat do produkcji mate-
ria∏ów energetycznych w tym biopaliw),
22
Zmiana przeznaczenia gruntów
(przekształcenie gruntów ornych
w pastwiska, trwałe odłogowanie,
ograniczone użytkowanie/odtwarzanie gleb
organicznych)
Art. 39: Program
rolnośrodowiskowy
Redukcja N2O;
sekwestracja węgla.
Ekstensyﬁkacja hodowli bydła (ograniczenie
obsady, zwiększenie wypasu)
Art. 39: Program
rolnośrodowiskowy
Redukcja CH4
Produkcja biogazu – rośliny przyczyniające
się do gnicia beztlenowego (produkcja
w gospodarstwie i produkcja lokalna)
Art. 26: Modernizacja
gospodarstw rolnych
Art. 53: Różnicowanie
w kierunku działalności
nierolniczej
Redukcja CH4
(wykorzystanie
odchodów zwierząt,
zastępowanie
paliw kopalnych)

I inwestycje w urzàdzenia s∏u˝àce wytwarzaniu energii ze êróde∏ odnawialnych na potrzeby produkcji
rolnej w danym gospodarstwie.
Art. 53 – Ró˝nicowanie w kierunku dzia∏alnoÊci nierolniczej
I produkcja materia∏ów energetycznych z biomasy (wytwarzanie brykietów).
Art. 43 i 45 – Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych ni˝ rolne
Obecnie istnieje mo˝liwoÊç realizacji ww. dzia∏ania.
Art. 48 – Odtwarzanie potencja∏u produkcji leÊnej zniszczonego przez katastrofy oraz
wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych
Obecnie istnieje mo˝liwoÊç realizacji ww. dzia∏ania.
2. Priorytet – Energia odnawialna
Art. 26 – Modernizacja gospodarstw rolnych
Obecnie w PROW 2007-2013– brak mo˝liwoÊci
W ramach pomocy krajowej - rozporzàdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wysokoÊci
pomocy do plantacji trwa∏ych - wysokoÊç wsparcia do plantacji trwa∏ych wynosi 50%. Obowiàzuje od
15.03.2008 r.
23
Zalesianie Art. 43 i 45: Zalesianie
Redukcja N2O;
sekwestracja węgla
Zapobieganie pożarom lasów
Art. 48: Odtwarzanie
potencjału produkcji
leśnej
Sekwestracja węgla
w lasach unikanie
redukcji CO2

Art. 28 – Zwi´kszanie wartoÊci dodanej podstawowej produkcji rolnej i leÊnej
I inwestycje w zakresie przetwórstwa wy∏àcznie produktów rolnych na artyku∏y spo˝ywcze lub pro-
dukty nie ˝ywnoÊciowe, w tym równie˝ produkty rolne wykorzystywane na cele energetyczne
(np. do produkcji biopaliw - oleje, alkohol etylowy). Inwestycje zwiàzane z chemicznà modyfikacjà
produktów rolnych w procesie produkcji biopaliw, nieb´dàcych produktami rolnymi nie sà wspiera-
ne w ramach PROW, mogà byç wspó∏finansowane w ramach Funduszy Strukturalnych (m.in. ze
Êrodków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego);
I inwestycje w urzàdzenia s∏u˝àce wytwarzaniu energii ze êróde∏ odnawialnych lub produktów odpa-
dowych (biogaz) na potrzeby produkcji w danym zak∏adzie przetwórstwa rolnego.
Art. 54 – Tworzenie i rozwój mikroprzedsi´biorstw
I produkcja materia∏ów energetycznych z biomasy (wytwarzanie brykietów).
Art. 56 – Podstawowe us∏ugi dla gospodarki i ludnoÊci wiejskiej
I inwestycje s∏u˝àce wykorzystaniu, wytwarzaniu lub dystrybucji energii ze êróde∏ odnawialnych
(np. energia z biomasy, s∏oneczna, geotermalna, wiatrowa).
2.Priorytet : Gospodarka wodna
24

Art 26 - Modernizacja gospodarstw rolnych
I inwestycje dotyczàce modernizacji roÊlinnej lub zwierz´cej, w tym zaopatrzenie gospodarstw
w wod´ (budowa uj´ç wody, zakup urzàdzeƒ do uzdatniania wody, rozprowadzania, magazynowa-
nia wody).
Art. 30 – Poprawianie i rozwijanie infrastruktury zwiàzanej z rozwojem i dostosowaniem
rolnictwa i leÊnictwa
I budowa lub remont urzàdzeƒ melioracji wodnych s∏u˝àcych do retencjonowania i regulacji pozio-
mu wód, np. jazów, zastawek, zbiorników wodnych, stopni wodnych itp.,
I budowa lub remont systemów nawodnieƒ grawitacyjnych,
I remont istniejàcych urzàdzeƒ melioracji wodnych w celu dostosowania ich do nawodnieƒ
grawitacyjnych,
I budowa lub remont urzàdzeƒ doprowadzajàcych i odprowadzajàcych wod´ w ramach systemów
urzàdzeƒ melioracji wodnych,
I projekty s∏u˝àce poprawie warunków korzystania z wód dla potrzeb rolnictwa, projekty z zakresu
poprawy ochrony przeciwpowodziowej u˝ytków rolnych.
I pakiet ochrona zagro˝onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000;
I Ochrona zagro˝onych ∏àk i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000.
Nie jest to jednak odnawianie/renaturyzacja terenów mokrad∏owych, podmok∏ych czy lokalnie zabagnio-
nych, lecz ich zachowywanie. Restytucja przedmiotowych terenów b´dzie mo˝liwa w ramach PROW 2007-
2013 po wprowadzeniu Planów Zarzàdzania Wodami oraz Planów Ochrony Obszarów Natura 2000;
I Zachowanie pó∏naturalnych oczek wodnych czy lokalnych zabagnieƒ mo˝liwe w ramach pakietu
„Strefy buforowe”.
Art. 43 – Zalesianie
I przekszta∏cenie gruntu rolnego w las.
Natomiast przekszta∏cenie gruntu rolnego w teren mozaiki lasu i gruntu rolnego by∏oby mo˝liwe po
wprowadzeniu do zakresu instrumentarium PROW dzia∏aƒ leÊno-Êrodowiskowych.
Art. 57 – Zachowanie i poprawa stanu dziedzictwa wsi (odnowa i rozwój wsi)
I kszta∏towanie przestrzeni publicznej oraz budowa, remont lub przebudowa infrastruktury zwiàza-
nej z rozwojem funkcji turystycznych (np. stawy).
25

Obecnie w PROW nie ma mo˝liwoÊci rozwoju pó∏naturalnych jednolitych cz´Êci wód oraz zachowa-
nia cennych ekosystemów zale˝nych od wód oraz cennych jednolitych cz´Êci wód.
Po dokonaniu wst´pnej analizy projektu rozporzàdzenia wspólnotowego, mo˝na stwierdziç i˝ polski
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013 ju˝ teraz w znacznym stopniu realizuje lub
w najbli˝szym czasie rozpocznie realizacj´ wi´kszoÊci celów zwiàzanych z tzw. nowymi wyzwaniami,
w tym zmianami klimatycznymi. Niezmiernie istotne dla osiàgni´cia ww. celów b´dà Êrodki finansowe
przeznaczone na stawienie czo∏a nowym wyzwaniom.
Podsumowanie
Wspólna Polityka Rolna przez ostatnie dziesi´ciolecia ewoluowa∏a w kierunku nowoczesnej polityki
wspólnotowej. Obecnie mo˝na z przekonaniem stwierdziç, ˝e jest to polityka otwarta na wyzwania
teraêniejszoÊci i uwzgl´dniajàca tak˝e nowe, stawiane przed nià, cele. Kolejne reformy znacznie
zmieni∏y jej twarz i obecna „kosmetyka” w ramach health check znacznie wyg∏adzi jej konserwatyw-
ne oblicze i odpowie na palàce potrzeby, w tym zwiàzane ze wzrostem znaczenia rozwoju obszarów
wiejskich, zmianami klimatycznymi, ochronà bioró˝norodnoÊci i gospodarkà wodnà. Niejednokrotnie
podkreÊlano, i˝ szczególnie odpowiednio skonstruowana polityka rozwoju obszarów wiejskich ma
spore szanse sprostaç nowym wyzwaniom. Zatem wa˝ne jest, aby Wspólna Polityka Rolna uwzgl´d-
nia∏a w jak najwi´kszym stopniu problemy zwiàzane ze zmianami klimatycznymi. Dyskusja na temat
najlepszych metod i instrumentów ju˝ zosta∏a rozpocz´ta w ramach Health check. W najbli˝szych
miesiàcach planowane jest powstanie konkretnych zapisów rozporzàdzeƒ wspólnotowych, co po-
winno zakoƒczyç rozwa˝ania dla okresu programowego 2007-2013. Niebawem jednak dyskusja roz-
gorzeje od nowa, by nadaç nowoczesny i elastyczny kszta∏t nowej WPR po roku 2013. Nale˝y si´ spo-
dziewaç, ˝e kwestie nowych wyzwaƒ i sposobów ich finansowania oraz wybór najlepszych dzia∏aƒ
wysunà si´ na pierwszy plan w tej jak˝e interesujàcej debacie. Wszak nie b´dzie to ju˝ tylko „prze-
glàd”, ani „kosmetyka” czy ewolucja WPR, lecz raczej – rewolucja.
26

Strategia adaptacji rolnictwa do zmian
klimatu w Êwietle dokumentów UE
i Êwiatowych – w tym IV raportu IPCC
mgr Anna Olecka
Instytut Ochrony Ârodowiska w Warszawie, KASHUE
prof. dr hab. Maciej Sadowski
Instytut Ochrony Ârodowiska w Warszawie

Produkcja ˝ywnoÊci jest uzale˝niona szczególnie od warunków naturalnych (w tym klimatycznych)
i bardzo wra˝liwa na zmiany w nich zachodzàce. Kompleksowe informacje dotyczàce zmian klimatu
mo˝na znaleêç w publikacjach Mi´dzyrzàdowego Zespo∏u ds. Zmian Klimatu (IPCC) –
interdyscyplinarnego organu zrzeszajàcego wiele setek naukowców z ca∏ego Êwiata. Od 1990 roku
Zespó∏ ten wyda∏ cztery raporty, których jednym z trzech g∏ównych tematów jest wp∏yw zmian klimatu
na Êrodowisko i gospodark´ oraz wra˝liwoÊç i adaptacja do tych zmian. Pod koniec 2007 roku ukaza∏
si´ ostatni, Czwarty raport IPCC oceniajàcy zmiany klimatu (IPCC Fourth Assessment Report). W tomie
opracowanym przez II Grup´ Roboczà IPCC zawarto szczegó∏owe informacje z zakresu konsekwencji,
podatnoÊci i mo˝liwych dzia∏aƒ adaptacyjnych b´dàce wynikami badaƒ z ca∏ego Êwiata.
Zmieniajàce si´ warunki klimatyczne mogà wielorako oddzia∏ywaç na Êwiatowe rolnictwo. Przyk∏ady
potencjalnych konsekwencji zmian klimatu w zale˝noÊci od czynnika stymulujàcego przedstawiono
poni˝ej.
Tabela 1. Potencjalne konsekwencje zmian klimatu w zale˝noÊci od czynnika stymulujàce
Wyniki modeli zaprezentowane w Czwartym raporcie IPCC wykazujà, i˝ produkcja roÊlinna mo˝e
nieznacznie wzrosnàç w umiarkowanych i wysokich szerokoÊciach geograficznych w warunkach
lekkiego ocieplenia klimatu (Êredniorocznie o 1–3o
C) przy jednoczesnym wzroÊcie st´˝enia CO2
w atmosferze oraz zmianie re˝imu opadowego. Z kolei nawet niewielki wzrost Êredniej rocznej
28
èród∏o: Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental
Panel on Climate Change. Summary for Policymakers. IPCC 2007. (t∏umaczenie w∏asne)

temperatury (o 1–2o
C) mo˝e niekorzystnie wp∏ynàç na plony g∏ównych zbó˝ w ni˝szych szerokoÊciach
geograficznych, co mo˝e wzmóc ryzyko wystàpienia g∏odu. Dalsze ocieplenie skutkowaç mo˝e
niekorzystnym wp∏ywem na produkcj´ rolnà we wszystkich regionach Êwiata. Spodziewane zmiany w
cz´stoÊci i nat´˝eniu wyst´powania zjawisk ekstremalnych takie jak: fale upa∏ów, susze czy powodzie,
dodatkowo do Êrednich zmian elementów klimatycznych, spot´gujà niekorzystne oddzia∏ywanie na
plony roÊlin i zwierz´ta gospodarskie. Mo˝na si´ równie˝ spodziewaç, i˝ zmieni si´ ryzyko
wyst´powania po˝arów, plag szkodników i patogenów. Spodziewane konsekwencje zmieniajàcych si´
warunków klimatycznych, zarówno te korzystne jak i niekorzystne, przedstawiono poni˝ej.
W celu zminimalizowania niekorzystnych skutków zmian klimatu w rolnictwie zaleca si´ podejmowanie
dzia∏aƒ zarówno w kierunku adaptacji, jak i zapobiegania, przy czym dzia∏ania mitygacyjne przek∏adajà
si´ na korzyÊci w skali globalnej, natomiast adaptacyjne w skali lokalnej i regionalnej. Dzia∏ania
adaptacyjne mo˝na wprowadzaç z wyprzedzeniem majàc na uwadze obecnà wra˝liwoÊç systemów na
warunki klimatyczne.
Wachlarz opcji adaptacyjnych obejmuje wielorakie dzia∏ania pociàgajàce za sobà ró˝ne koszty – od zmiany
praktyk prowadzonych w danym miejscu do zmiany lokalizacji, gdzie prowadzona jest produkcja ˝ywnoÊci.
Skala efektywnoÊci dzia∏aƒ adaptacyjnych waha si´ od minimalnej - przy niewielkim ograniczeniu
niekorzystnych skutków - do znacznej, gdy zamienimy negatywne konsekwencje zmian klimatu w pozytywne.
Zastosowanie innych odmian zbó˝ oraz zmiana harmonogramu prac polowych pozwoli∏aby na unikni´cie
29
êród∏o: European Climate Change Programme, Working Group II Impacts and Adaptation,
Agriculture and Forestry, Sectoral Report

redukcji ich plonów o 10-15% spowodowanej wzrostem lokalnej temperatury o 1–2o
C. Dzia∏ania adaptacyjne
powinny byç zintegrowane z krajowymi strategiami i programami oraz dostosowane do mo˝liwoÊci
finansowych krajów planujàcych je wdro˝yç. Koszty przystosowania do zmienionych warunków i dost´pnoÊç
nowoczesnych technologii stanowià g∏ównà przeszkod´ w realizacji inwestycji adaptacyjnych w wielu
regionach Êwiata. Jednak nie bez znaczenia pozostajà takie cechy Êrodowiska jak: dost´pnoÊç wody,
w∏aÊciwoÊci gleb czy odmiany uprawianych roÊlin.
Do dzia∏aƒ przystosowujàcych gospodark´ rolnà do okresów suszy mo˝emy zaliczyç:
I wyhodowanie nowych, odpornych na susz´ odmian roÊlin uprawnych,
I sianie poplonów,
I utrzymywanie resztek roÊlinnych na polach,
I nawadnianie,
I upraw´ hydroponicznà,
I do˝ywianie zwierzàt hodowlanych,
I zmiana liczebnoÊci stad,
I rotacyjny system wypasu.
Z kolei w przypadku cz´stszych zjawisk opadowych i powodziowych odpowiedni drena˝ obszarów
uprawnych, czy przesuni´cie harmonogramu prac polowych, mo˝e zapobiec kl´skom nieurodzaju
i ewentualnie g∏odu. Wprowadzenie odmian roÊlin uprawnych odpornych na wysokie temperatury, czy
zabezpieczenie zacienionych miejsc oraz odpowiedniego dost´pu do wody dla zwierzàt gospodarskich,
to kroki umo˝liwiajàce adaptacj´ produkcji rolnej do ocieplenia oraz fal upa∏ów.
Raporty IPCC stanowià naukowà podwalin´ dla procesu negocjacji Ramowej Konwencji Narodów
Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC), której celem jest zapobieganie zmianom
klimatu poprzez stabilizacj´ i redukcj´ emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. KoniecznoÊç
przystosowania praktyk rolniczych do zmieniajàcych si´ warunków klimatycznych stanowi powa˝ny
problem gospodarczy, dlatego w ramach konwencji klimatycznej wypracowano dwa programy:
NWP i NAPA.
Pi´cioletni Program Pracy z Nairobi na temat konsekwencji, wra˝liwoÊci i adaptacji do zmian
klimatu (NWP) zak∏ada pomoc krajom, zw∏aszcza rozwijajàcym si´, w poprawie zrozumienia
i oceny wp∏ywu zmian klimatu, wra˝liwoÊci gospodarki i spo∏eczeƒstwa oraz potencja∏u
adaptacyjnego, jak równie˝ pomoc w podejmowaniu decyzji i dzia∏aƒ w oparciu o najnowszà
wiedz´ i nowoczesne technologie.
Program NWP obejmuje nast´pujàce obszary dzia∏aƒ:
I Rozwój i rozpowszechnianie metodyki i narz´dzi s∏u˝àcych do oceny konsekwencji i wra˝liwoÊci,
planowania dzia∏aƒ adaptacyjnych;
I Doskonalenie systemów gromadzenia i wymiany danych, dost´pu do nich oraz wykorzystania
danych obserwacyjnych i innych odnoÊnych informacji dotyczàcych aktualnego stanu klimatu oraz
historycznych jego zmian;
I Rozwój modeli klimatycznych oraz dost´p do ich wyników, okreÊlajàcych mo˝liwe zmiany klimatu
oraz interpretacj´ wyników modeli wielkoskalowych w skali regionalnej;
I Ocen´ ryzyka zwiàzanego z klimatem i zjawiskami ekstremalnymi poprzez umo˝liwianie
zrozumienia konsekwencji zmian klimatu i wra˝liwoÊci na nie, ze szczególnym uwzgl´dnieniem
przysz∏ej zmiennoÊci i zjawisk ekstremalnych oraz wynikajàcych stàd implikacji dla
zrównowa˝onego rozwoju;
I Uwzgl´dnianie informacji spo∏eczno?ekonomicznych w ocenie skutków i wra˝liwoÊci na zmiany
klimatu;
30

I Gromadzenie, analiz´ i rozpowszechnianie informacji na temat obecnych programów adaptacyjnych
obejmujàcych krótko- i d∏ugoterminowe strategie oraz rodzimà wiedz´;
I Promocj´ badaƒ w zakresie praktyk i opcji adaptacyjnych, analizowanie mo˝liwoÊci i sposobów
adaptacyjnych;
I Promocj´ i rozwój oraz transfer technologii na rzecz adaptacji, wiedzy oraz praktyk adaptacyjnych;
I Rozwój i rozpowszechnianie sposobów zwi´kszenia elastycznoÊci gospodarczej przez zmniejszenie
udzia∏u wra˝liwych sektorów ekonomicznych.
Do wi´kszoÊci z tych punktów opracowano dokumenty robocze zawierajàce szczegó∏owe informacje
dost´pne dla zainteresowanych naukowców i praktyków. W celu identyfikacji braków i skonkretyzowania
bie˝àcych potrzeb programu NWP odby∏y si´ w 2007 r. warsztaty obejmujàce dwa obszary: jeden
dotyczy∏ oceny ryzyka zwiàzanego z klimatem i zjawiskami ekstremalnymi, drugi programów
adaptacyjnych.
Dodatkowym projektem, wspierajàcym kraje najmniej rozwini´te w identyfikacji priorytetowych zadaƒ
w zakresie adaptacji do zmian klimatu, sà tzw. Krajowe Programy Dzia∏aƒ dotyczàce Adaptacji (NAPA).
Decyzjà Konferencji Stron konwencji UNFCCC kraje te powinny przygotowaç takie programy w celu
sprecyzowania najpilniejszych potrzeb w zakresie adaptacji, których zaniechanie spowodowa∏oby
wzrost wra˝liwoÊci lub kosztów adaptacji w póêniejszym czasie. Programy NAPA ukierunkowane sà na
spo∏ecznoÊci lokalne, a zatem wspierajà strategie wdra˝ane oddolnie. Podstawà do analiz jest tu wiedza
opracowana w sposób zrozumia∏y dla decydentów i spo∏eczeƒstwa.
Inicjatywa NAPA spotka∏a si´ z ogromnym zainteresowaniem krajów – z 15 najmniej rozwini´tych
paƒstw regionu Azji i Pacyfiku, szeÊç ju˝ opracowa∏o programy NAPA. We wszystkich
przed∏o˝onych dokumentach, w przyst´pny i zrozumia∏y sposób zosta∏y zaprezentowane
najistotniejsze potrzeby i dzia∏ania jakie nale˝y podjàç. Przyk∏adem mo˝e byç projekt NAPA
opracowany dla Sudanu. W tym wschodnioafrykaƒskim paƒstwie wyznaczono pi´ç
reprezentacyjnych stref ekologicznych: pustynnà, pó∏pustynnà, sawann´ na glebach gliniastych
i piaszczystych oraz obszary zalewowe. Przeprowadzone konsultacje wykaza∏y, ˝e najbardziej
wra˝liwym systemem rolnym w Sudanie jest tradycyjne pasterstwo zasilane wodà opadowà. W
przypadku wystàpienia suszy nast´puje ∏aƒcuch zjawisk prowadzàcych do wystàpienia, na du˝à
skal´, g∏odu wÊród miejscowej ludnoÊci. Padanie ca∏ych stad zwierzàt wymusza migracj´ ludnoÊci
z terenów wiejskich, co dalej prowadzi do dezintegracji spo∏ecznoÊci i wysiedlenia ca∏ych
regionów. Znaczny udzia∏ w szkodach, jakie powodujà zmiany klimatyczne, majà tak˝e powodzie,
nie tylko niszczà mienie ludnoÊci, ale przyczyniajà si´ do wygini´cia stad zwierzàt.
Sudan, nie uwzgl´dniajàc nawet czynników zmieniajàcego si´ klimatu, musi na co dzieƒ zmagaç
si´ z: ubóstwem, brakiem zró˝nicowania przychodów oraz inwestycji rolnych, nieodpowiednim
zarzàdzanie zasobami, wyja∏owieniem ziemi, wra˝liwà glebà, niestabilnymi zasobami wodnymi,
wylesieniem i migracjà ludnoÊci. Do kluczowych dzia∏aƒ adaptacyjnych w Sudanie, jakie
zidentyfikowano w pi´ciu analizowanych strefach, zaliczono mi´dzy innymi: wymian´ stad kóz na
owce w celu zmniejszenia presji na wra˝liwe pastwiska, zmiana u˝ytkowania gruntów z rolnych na
hodowl´ inwentarza, zalesianie oraz ochrona lokalnych lasów poprzez wykorzystanie cegie∏ z gliny
oraz alternatywnych êróde∏ energii, rozwój systemów wczesnego ostrzegania przed suszami
umo˝liwiajàcych przygotowanie do niekorzystnych warunków, czy wprowadzanie gatunków
nasion odpornych na susz´.
W ramach konwencji i jej Protoko∏u z Kioto stworzono trzy fundusze majàce na celu wspieranie
inicjatyw na rzecz adaptacji:
I Specjalny Fundusz ds. Zmian Klimatu,
I Fundusz Adaptacyjny,
I Fundusz Krajów Najmniej Rozwini´tych.
31

Ten ostatni, dedykowany najbiedniejszym paƒstwom, zgromadzi∏ 115 mln dolarów amerykaƒskich.
Opracowano struktury operacyjne oraz wytyczne dla dystrybucji funduszy, a zatem pierwsze
zatwierdzone projekty b´dà mog∏y byç ju˝ realizowane.
Unia Europejska przyk∏ada wielkà wag´ do zapobiegania zmianom klimatu poprzez dzia∏ania na rzecz
redukcji emisji gazów cieplarnianych w rolnictwie, ale równie˝ promujàc dzia∏ania adaptacyjne.
W ramach prac II Grupy Roboczej Europejskiego Programu ds. Zmian Klimatu (ECCP) zaprezentowano
aktualne wyniki prac badawczych i dzia∏aƒ podejmowanych przez kraje cz∏onkowskie w zakresie
potencjalnych konsekwencji zmian klimatu i strategii adaptacyjnych opracowywanych przez agendy
rzàdowe. Do dzia∏aƒ adaptacyjnych prowadzonych na u˝ytkach rolnych zaliczyç mo˝na mi´dzy innymi:
I zmiany w programach hodowlanych majàcych na celu rozwój odmian i gatunków bardziej
odpornych na susze i upa∏y,
I wprowadzanie nowych upraw i technik wodooszcz´dnych,
I monitorowanie rozprzestrzeniania si´ szkodników i chorób,
I opracowanie praktyk zmniejszajàcych podatnoÊç upraw rolnych na szkodniki i choroby (rotacja
upraw, odchodzenie od monokultur),
I przywracanie Êródpolnych zadrzewieƒ w celu zapobiegania erozji glebowej.
W gospodarce pastwiskowej wa˝ne b´dzie zapewnienie zwierz´tom cienia i dost´pu do wody,
odpowiednie projektowanie budynków gospodarskich, czy przystosowanie roÊlin paszowych do
zmienionych warunków naturalnych. Wdra˝anie dzia∏aƒ adaptacyjnych wspierane b´dzie tak˝e przez
istniejàce unijne formy pomocy, takie jak: Wspólna Polityka Rolna (2003) czy zarzàdzanie ryzykiem
i w sytuacjach kryzysowych w rolnictwie (2005), ale tak˝e wdra˝anie dyrektyw: wodnej, habitatowej czy
ptasiej.
Wiele krajów cz∏onkowskich Unii Europejskiej opracowuje ju˝ rolnicze strategie adaptacyjne.
Najbardziej zaawansowane w ich rozwoju sà: Holandia, gdzie opracowano program pomocy
finansowej zwiàzany ze szkodami wyrzàdzonymi w gospodarce rolnej oraz Wielka Brytania, gdzie
realizowany jest projekt badawczy majàcy na celu ocen´ wp∏ywu zjawisk ekstremalnych na rolnictwo,
a szczególnie na uprawy rolne.
Grupa ECCP (European Climate Change Programme) bra∏a czynny udzia∏ w wypracowaniu Zielonej
Ksi´gi Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo∏ecznego
i Komitetu Regionów: dotyczàcego adaptacji do zmian klimatycznych w Europie – warianty dzia∏aƒ na
szczeblu UE. Publikacja ta oprócz informacji dotyczàcych konsekwencji zmian klimatu i mo˝liwoÊci
adaptacji w Europie, wzbogacona jest o pytania do spo∏ecznoÊci europejskiej. Dokument ten stanowi
podstaw´ do dyskusji (prowadzonej m.in. podczas regionalnych seminariów) i dalszego rozwoju na
szczeblu krajowym.
Wed∏ug Zielonej Ksi´gi w nadchodzàcych latach europejskie rolnictwo mo˝e stanàç przed wieloma
wyzwaniami, takimi jak: mi´dzynarodowa konkurencja czy dalsza liberalizacja polityki handlowej.
Przewiduje si´, ˝e zmiany klimatu mogà wp∏ynàç na zbiory upraw, wydajnoÊç hodowli, a tak˝e na
lokalizacj´ produkcji, co mo˝e zagroziç dochodom niektórych gospodarstw rolnych i przyczyni si´
do wyludniania terenów rolniczych w pewnych regionach Europy. W zwiàzku ze zmieniajàcym si´
klimatem, us∏ugowa rola rolnictwa w Unii Europejskiej mo˝e pe∏niç dodatkowe zadania,
jak np. efektywniejsze wykorzystanie wody w suchych regionach, ochrona cieków wodnych przed
nadmiernym ∏adunkiem sk∏adników od˝ywczych, doskonalenie systemów przeciwpowodziowych,
zachowanie i odbudowa krajobrazów wielofunkcyjnych (pastwiska o wysokiej wartoÊci
przyrodniczej zapewniajàce naturalne siedliska dla licznych gatunków), gospodarowanie glebà
ukierunkowane na utrzymanie w´gla organicznego (minimalna g∏´bokoÊç orki). Wsparcie
wspólnotowe dla rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich odgrywa wa˝nà rol´ w produkcji
˝ywnoÊci, zachowaniu wiejskich krajobrazów i Êwiadczenia us∏ug zakresie ochrony Êrodowiska.
32

Wdra˝ane reformy wspólnej polityki rolnej stanowi pierwszy krok w kierunku stworzenia ram dla
zrównowa˝onego rozwoju rolnictwa w Unii Europejskiej. Planowane sà modyfikacje tej˝e polityki
z ukierunkowaniem na adaptacj´ do zmian klimatu.
Przedstawione w Zielonej Ksi´dze warianty dzia∏aƒ adaptacyjnych uj´te zosta∏y w czterech filarach.
Filar pierwszy okreÊla wczesne podjćie dzia∏aƒ w UE, które obejmujà nast´pujàce dziedziny:
I uwzgl´dnianie adaptacji w trakcie realizacji i modyfikacji obowiàzujàcych i planowanych rozwiàzaƒ
legislacyjnych i politycznych;
I uwzgl´dnianie adaptacji w istniejàcych wspólnotowych programach finansowania;
I opracowanie nowych rozwiàzaƒ politycznych.
Filar drugi uwzgl´dnia adaptacj´ w dzia∏aniach zewn´trznych UE. Program przewiduje prowadzenie
wspó∏pracy partnerskiej w zakresie adaptacji z krajami rozwijajàcymi si´, sàsiadujàcymi
i uprzemys∏owionymi. Wiele dzia∏aƒ adaptacyjnych we wszystkich krajach wykazuje podobieƒstwo
i z tego wzgl´du mo˝liwoÊci wspó∏pracy sà znaczne i mogà przynieÊç korzyÊci obu stronom.
Filar trzeci obejmuje zmniejszenie poziomu niepewnoÊci poprzez rozszerzenie bazy naukowej za
pomocà zintegrowanych badaƒ naukowych nad klimatem. Plan badaƒ naukowych dotyczàcych
adaptacji powinien mi´dzy innymi obejmowaç nast´pujàce zagadnienia:
I Opracowanie wszechstronnych i zintegrowanych metod s∏u˝àcych do oceny wp∏ywu, nara˝enia
i oszcz´dnej adaptacji;
I Opracowanie wskaêników s∏u˝àcych do pomiaru skutecznoÊci dzia∏aƒ;
I Analiza kosztów i korzyÊci spo∏eczno-gospodarczych;
I Poprawa dost´pu do istniejàcych danych oraz integracja danych majàcych znaczenie
dla adaptacji z INSPIRE (infrastruktura informacji przestrzennej w Europie), SEIS (system
wymiany informacji w zakresie Êrodowiska) oraz GMES (globalny monitoring Êrodowiska
i bezpieczeƒstwa);
I Wspieranie badaƒ naukowych w zakresie adaptacji w odniesieniu do przedsi´biorstw, us∏ug
i przemys∏u;
I Rozpoczćie badaƒ nad opracowaniem technologii i produktów zwiàzanych z adaptacjà w celu
stymulacji innowacji w ró˝nych sektorach (np. w rolnictwie, leÊnictwie, sektorze wodnym, energii,
budownictwie, rybo∏ówstwie).
Filar czwarty inicjuje zaanga˝owanie europejskiego spo∏eczeƒstwa, przedsi´biorstw i sektora
publicznego w przygotowanie skoordynowanych i wszechstronnych strategii adaptacyjnych.
Proponowane w ramach polityki europejskiej zadania dla rolnictwa powinny obejmowaç pakiet
zarówno dzia∏aƒ mi´kkich (zmiany terminów prac polowych, odmian uprawnych), jak i twardych
(agrotechnika, ochrona roÊlin, inwestycje w ma∏à retencj´ wodnà i ochrona wilgotnoÊci gleby). Do
zadaƒ politycznych w∏adz w sektorze rolnictwa, na szczeblu zarówno unijnym, krajowym jak
i regionalnym (w tym oÊrodków doradztwa rolniczego) powinno nale˝eç programowanie produkcji
rolnej i tworzenie mechanizmów zachćajàcych rolników do podejmowania takich dzia∏aƒ, które
przyniosà zyski w wymianie handlowej. W przypadku krajów cz∏onkowskich dzia∏ania adaptacyjne
powinny byç w∏àczone do wspó∏finansowania ze Êrodków Funduszy UE, zw∏aszcza do programów
rozwoju regionalnego. Istotnà rol´ powinna odgrywaç tu wymiana informacji o wdra˝anych
przedsi´wzićiach oraz zwi´kszanie ÊwiadomoÊci spo∏eczeƒstwa. Na szczeblu lokalnym szczególnà
uwag´ nale˝y skierowaç na oszcz´dzanie wody i jej gromadzenie w okresie opadów. Natomiast rola
sektora prywatnego powinna koncentrowaç si´ na bezpoÊrednich dzia∏aniach adaptacyjnych o
charakterze technicznym i edukacyjnym.
33

Podejmowanie dzia∏aƒ z wyprzedzeniem, czyli przygotowanie i wdro˝enie strategii adaptacyjnej
w gospodarce rolnej, pozwoli na zredukowanie kosztów przystosowania si´ do zmieniajàcych si´
warunków klimatycznych, jak równie˝ w przypadku wystàpienia zjawisk ekstremalnych. Adaptacja tego
sektora gospodarczego o stosunkowo d∏ugim procesie produkcji uzale˝nionym od wielu czynników,
niezale˝nie od stopnia zaawansowania gospodarczego kraju, zapobiegnie ewentualnym problemom
w produkcji ˝ywnoÊci.
34

Wp∏yw zmian klimatycznych
na uprawy rolne w Polsce
dr Jerzy Kozyra
prof. dr hab. Tadeusz Górski
Zak∏ad Agrometeorologii i Zastosowaƒ Informatyki,
Instytut Uprawy Nawo˝enia i Gleboznawstwa w Pu∏awach

Ocena wp∏ywu zmian klimatycznych na rolnictwo obejmuje dwa podstawowe zagadnienia. Pierwsze
zwiàzane jest z wp∏ywem zmian klimatycznych na osiàgane w rolnictwie plony, czyli jest to pytanie
o bezpieczeƒstwo ˝ywnoÊciowe. Drugim nie mniej istotnym problemem, który warunkuje w du˝ym
stopniu poziom uzyskiwanych plonów, jest ocena wp∏ywu zmian klimatycznych na rozwój roÊlin i pa-
togenów, bezpoÊrednio oddzia∏ujàcych na organizacj´ produkcji w rolnictwie.
W niniejszym rozdziale pragniemy przedstawiç g∏ówne wnioski dotyczàce oceny wp∏ywu zmian klima-
tycznych na rolnictwo w Polsce w Êwietle badaƒ prowadzonych w Polsce i w Europie.
I Ocena tendencji klimatycznych
Wyniki wi´kszoÊci prac klimatologów wskazujà, ˝e w XX w. Êrednia roczna temperatura powietrza na
obszarze Polski wzros∏a o oko∏o 1o
C (Ko˝uchowski, ˚mudzka 2001, Zawora 2005, Górski 2006).
Zestawienie Êredniej temperatury powietrza dla miesićy z lat 1991-2000 i 2001-2007 w Pu∏awach
z danymi z lat 1961-1990 okreÊlanymi jako okres „normalny”, potwierdza obserwowanà tendencj´
(Rys. 1). W dziesićioleciu 1991-2000 w miesiàcach od stycznia do sierpnia, Êrednia miesićzna tempe-
ratura powietrza by∏a wy˝sza ni˝ w okresie 1961-1990. Natomiast Êrednia temperatura miesićy od
wrzeÊnia do grudnia ró˝ni∏a si´ nieznacznie od okresu 1961-1990, a w listopadzie by∏a ni˝sza ni˝
w okresie „normalnym”.
Rys.1. Ârednia temperatura powietrza w Pu∏awach w latach 1961-1990 okreÊlanych jako „okres nor-
malny” oraz 1991-2000 i 2001-2007.
36
miesiące
Średniatemperaturapowietrza(0
C)
25
20
15
10
5
0
-5
èród∏o: opracowanie w∏asne

Stwierdzono tak˝e, ˝e w ostatnich latach znacznie wzros∏a w Polsce liczba godzin nas∏onecznie-
nia (us∏onecznienie rzeczywiste) w maju i w sierpniu. Nie zauwa˝ono natomiast wyraênych ten-
dencji w sumie opadu atmosferycznego, który pozostaje na podobnym poziomie jak w latach
1961-1990. Wzrost temperatury oraz liczby godzin ze s∏oƒcem, wyraênie wp∏ynà∏ na klimatycz-
ny bilans wodny, który w ostatnich latach wiosnà i wczesnym latem wykazuje wyraênà tendencj´
spadkowà. Zbiega si´ to z okresem najwi´kszego zapotrzebowania na wod´ przez roÊliny upraw-
ne, a zw∏aszcza przez zbo˝a i powoduje straty z powodu suszy (Górski 2006).
I Scenariusze klimatyczne
Prognozy klimatyczne opracowane dla Europy na lata 2071-2100 w projekcie PRUDENCE, wska-
zujà na wzrost Êredniej temperatury rocznej powietrza w stosunku do lat 1961-1990 na wi´kszo-
Êci obszaru Polski o ok. 3,5o
C. W po∏udniowej i wschodniej cz´Êci Polski wzrost ten mo˝e osià-
gnàç wartoÊç do 4o
C. W przypadku opadów atmosferycznych scenariusze dla obszaru Polski nie
sà ju˝ tak jednoznaczne. Wed∏ug jednego z nich, Êrednia roczna suma opadu atmosferycznego
ma wzrosnàç na obszarze Polski o 10% w stosunku do sumy z lat 1961-1990, a w górach pozo-
staç na podobnym poziomie. Inne prognozy wskazujà na zmniejszenie sumy opadu atmosferycz-
nego w okresie od lipca do sierpnia o oko∏o 40%, przy jednoczesnym wzroÊcie cz´stoÊci ekstre-
malnych opadów. Rozbie˝noÊci scenariuszy dotyczàce tendencji zwiàzanych z opadami atmosfe-
rycznym sà g∏ównym êród∏em niepewnoÊci w prognozowaniu warunków prowadzenia dzia∏alno-
Êci rolniczej.
I Ocena wp∏ywu zmian klimatycznych na plony
Wyniki pierwszych prac dotyczàcych ekonomicznych konsekwencji zmian klimatu dla polskiego
rolnictwa opublikowano ju˝ w 1993 roku (Bis i inni 1993). Bardziej szczegó∏owe analizy przed-
stawiono w 1997 roku (Górski i inni 1997). W opracowaniach tych wykorzystano dost´pne wów-
czas dwa scenariusze klimatyczne zak∏adajàce podwojenie si´ iloÊci dwutlenku w´gla w atmosfe-
rze: scenariusz GISS opracowany w Goddard Institute for Space Studies i scenariusz GFDL opra-
cowany przez Geophysical Fluid Dynamics Laboratory. Scenariusz GFDL zak∏ada∏ znaczny spadek
sum opadów atmosferycznych w stosunku do wielolecia 1961-1990, natomiast scenariusz GISS
tylko nieznaczne zmiany sum opadu atmosferycznego w stosunku do tego wielolecia. Oba sce-
nariusze przewidywa∏y wzrost Êredniej rocznej temperatury, scenariusz GISS o 3,5o
C, a scenariusz
GFDL o 5o
C. Wyniki przeprowadzonych prac wskazujà, ˝e w przypadku zrealizowania si´ scena-
riusza GFDL plony pszenicy i ˝yta w Polsce obni˝à si´ o oko∏o 10% w stosunku do plonów uzy-
skiwanych w latach 1970-1995. Natomiast wed∏ug scenariusza GISS Êrednie plony pszenicy i ˝y-
ta niewiele si´ zmienià w stosunku do obecnych. Prognozy zarówno dla scenariusza GFDL jak
i GISS wskazujà na wzrost plonów buraka cukrowego o kilka procent, natomiast w przypadku ro-
Êlin ciep∏olubnych, takich jak kukurydza, soja i s∏onecznik o kilkadziesiàt procent. Oba scenariu-
sze przewidujà natomiast du˝e obni˝ki plonów ziemniaka, w przypadku realizacji scenariusza
GISS o oko∏o 30%, a w przypadku realizacji scenariusza GFDL o oko∏o 60% (Rys. 2). Z analizy pro-
gnoz klimatycznych publikowanych w ostatnich latach bardzo realne jest spe∏nienie prognozy
zbli˝onej do szacunków z wykorzystaniem scenariusza GISS.
37

Rys. 2. Prognozy plonów pszenicy, ˝yta, ziemniaka, buraka cukrowego, s∏onecznika, soi, kukurydzy
w stosunku do uzyskiwanych w latach 1970-1995 dla dwóch scenariuszy klimatycznych GFDL i GISS
zak∏adajàcych podwojenie si´ iloÊci dwutlenku w´gla w atmosferze.
Z kolei prognozy plonów na lata 2071-2100 wykonane dla Europy w projekcie PESETA, ró˝nià si´
w zale˝noÊci od wykorzystywanego wspomnianego scenariusza klimatycznego. Prognoza dla scena-
riusza HadCM3/HIRHAM szacuje, ˝e Êrednie plony na obszarze Polski ulegnà tylko nieznacznym zmia-
nom. Przewiduje si´, ˝e w centralnej cz´Êci Polski Êrednie plony spadnà o oko∏o 5% w stosunku do lat
1961-1990, a w pó∏nocnej wzrosnà o 5%. Istotny wzrost plonów wynoszàcy 30% ma nastàpiç we-
d∏ug tego scenariusza w obszarach górskich. Zupe∏nie inny obraz przestrzenny przedstawia analiza
z wykorzystaniem scenariusza ECHAM4/RCA3. Zgodnie z tym scenariuszem prognozuje si´ znaczne
spadki plonów na wi´kszoÊci obszaru Polski. Na pó∏nocy Polski spadek plonów wzgl´dem aktualnych
ma wynieÊç do 5%, w centralnej cz´Êci do 10%, a w po∏udniowej i po∏udniowo - zachodniej cz´Êci
Polski do 15%. W obszarach górskich podobnie jak w poprzednim scenariuszu prognozuje si´ wzrost
plonów do 30%
I Zjawiska ekstremalne a plony w ostatnich 50 latach w Polsce.
Analizy wykonane w ramach projektu „Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne
w Polsce (ocena zdarzeƒ oraz prognozowanie ich skutków dla Êrodowiska ˝ycia cz∏owieka)”, wska-
zujà na wzrost zmiennoÊci plonowania z roku na rok g∏ównych upraw polowych w Polsce. Wyjàtek
stanowià tylko plony buraka cukrowego i rzepaku, co Êwiadczy o poprawie warunków agromete-
orologicznych dla tych roÊlin w Polsce. W ostatnich 50 latach najwi´ksze straty spowodowane nie-
korzystnym przebiegiem pogody zanotowano w 1980 roku, kiedy by∏y one wynikiem nadmiernych
opadów i w 2006 roku, kiedy ich powodem by∏a susza. Stwierdzono, ˝e najwi´ksze straty w plo-
nach roÊlin uprawnych wyst´pujà w przypadku na∏o˝enia si´ kilku niekorzystnych dla upraw czyn-
ników meteorologicznych w ró˝nych okresach wegetacji. D∏ugo zalegajàca pokrywa Ênie˝na, nad-
38
Scenariusz GDFL Scenariusz GISS
Przenica Żyto Ziemniak
Burak
cukrowy Słonecznik Soja Kukurydza
60
40
20
0
-20
-40
-60
-80
èród∏o : Górski i inni 1997

Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie

Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie

Similar to Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie (15)

More from fundacjafdpa

More from fundacjafdpa (11)

Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie