Lecture1
- 1. Лекц 1. Удиртгал
• Ургамал судлалын шинжлэх ухааны
судлах зүйл
• Ургамал судлалын шинжлэх ухааны
хөгжлийн түүх
- 2. Ургамал судлалын шинжлэх ухаан нь биологийн
шинжлэх ухааны нэгэн салбар. Ботаник гэдэг нэр
томьёо нь botany-ногоон, өвс ногоо гэсэн утгатай
Грек үгнээс үүсэлтэй.
Энэ шинжлэх ухаан нь ургамлын бие бүтэц,
түүний амьдрал, үйл ажиллагаа, ач холбогдол, олон
янз хэлбэр, тэдгээрийн өсөлт, хөгжил, үржил зэрэг
зүй тогтлыг судалдаг.
Ургамал судлалын шинжлэх ухааны
судлах зүйл
- 4. Ургамал судлалын салбарууд
Морфологи Ургамлын гадаад бүтэц, хэлбэр хэмжээ, эрхтний байршил,
тэдгээрийн дүрс хувирлыг судлана.
Анатоми
Ургамлын эрхтний дотоод бие бүтцийг эс, эдийн түвшинд
нарийвчлан судлана. Ингэснээр ургамлын өсөлт, хөгжил,
гарал үүсэл, ангилал зүйн ээдрээтэй асуудлыг шийдвэрлэх
өргөн боломжтой.
Систематик
Ургамлын олон хэлбэрүүдийг онцлог шинж тэмдгүүдээр нь
тодорхой нэгжүүдэд ялган ангилж, ургамлын аймгийг
цэгцлэн бүртгэх, гарал үүслийг үнэн зөв тогтооно.
Экологи Ургамал өөр хоорондоо болон гадаад орчинтойгоо хэрхэн
харилцах байдлыг нарийвчлан судалдаг.
Физиологи
Ургамлын биеийн дотор явагдах бүхий л үйл ажиллагааг
тухайлбал: хооллолт, бодис, энергийн солилцоо, өсөлт
хөгжил, амьсгал зэргийг дагнан судалдаг.
- 5. Генетик
Ургамлын удамшлын материал болох
хромосомын бүтэц, бүрдэл зэрэг генетикийн
тогтцыг нарийвчлан судалдаг.
Эмбриологи
Ургамлын үржил, хөврөлийн бүтэц, түүний
хөгжил болох тоос боловсрох, тоос хүртэлт,
үр тогтолт зэрэг үзэгдлийг судалдаг.
Палеоботаник
Гарал үүсэл, удам төрлийн холбоог олж
тогтоох үүднээс өнгөрсөн болон өнөө ургаж
байгаа ургамлуудыг өөр хооронд нь холбон
харьцуулдаг.
Фитопатологи
Байгалийн ба таримал ургамлын өвчин, өвчин үүсгэгч,
түүний илрэх шинж, тэмцэх арга зүйг боловсруулдаг.
Геоботаник Ургамлын бүлгэмдлийг гадаад орчинтой нь холбон
судална.
- 6. Фитоинтро-
дукци
Байгалийн ургамлыг тарималжуулах,
нутагшуулах шинэ сорт гарган авч аж ахуйд
нэвтрүүлэх чиглэлийн судалгааг хийнэ.
Фитогеограф
Дэлхий дээр өргөн тархсан аливаа ургамлын
оршин буй дэлхэц нутаг, түүний тархац
байршил зэргийг судалдаг.
Нөөц баялаг
Байгалийн болон таримал ургамлын тархац,
нөөц баялаг, ургацын хэмжээ, түүний чанар,
түүнийг зөв зохистой ашиглах, гоц ашигт
ургамлын биохимийн найрлага, түүний нөхөн
төлжилт, үржлийн биологи онцлогийг
нарийвчлан судалдаг.
- 8. Ургамлын аймгийн хөгжлийг дараах байдлаар үечлэн
авч үзэж болно.
Замгийн буюу усны үе (протерозой - палеозойн
силурын үе)
Ойм хэлбэртний үе (силурын үе – палеозойн
төгсгөл)
Нүцгэн үрт ургамлын үе (палеозойн пермийн үе –
мезозойн цэрдийн үе)
Бүрхүүл үрт ургамлын үе буюу одоогийн цэцэгт
дээд ургамлын үе (дээд цэрдийн үеэс одоо)
- 9. Ургамал судлалын шинжлэх ухааны хөгжлийн түүх
Аристотель, Феофраст нар 600 орчим ашигт ургамлын
тухай мэдээ багтаасан “Ургамлын байгалийн түүх” гэдэг
ном анх бичиж бүх ургамлыг мод, сөөг, өвслөг гэж
ангилсан байна.
Шведийн нэрт биологич Карл Линнейн сургаал нь
орчин үеийн ургамлын ангилал зүйн үндсэн суурь болж
байна. Тэрээр энгийн шинжүүдийг ашиглан зохиомол
ангилал хийсэн хэдий ч анги, баг, овог, төрөл, зүйл
хэмээн ангилал зүйн үндсэн нэгжүүдийг шинээр тогтоож
хос нэршлийн зарчмыг боловсруулсан нь одоо ч
хэрэглэгдсээр байна. Мөн ургамлын 1200 орчим төрөлд
багтах 8000 гаруй зүйлийг тодорхойлон бичиж, анх удаа
шинжлэх ухааны нэр оноожээ.
- 10. Италийн эрдэмтэн К.Цезальпин ургамлын үр жимс,
хөврөлийн бүтцээр нь 15 ангид хувааж тэдгээрийн
анхны ангилалыг бий болгожээ.
1665 онд Р.Гук өөрийн зохиосон гэрлийн
микроскопоор ургамлын доторхи эсүүдийг анх нээсэн
тэр үеэс эхлэн ургамлын анатоми-цитологийн чиглэл
хүчтэй хөгжиж эхэлсэн.
Английн эрдэмтэн Н.Грю, Италийн эрдэмтэн
М.Мальпиги нарыг ургамлын анатомийг үндэслэгчид
гэж үздэг бөгөөд тэд 1671 онд ургамлын эсийн
бүтцийг нарийвчлан судалж, навчны судал дахь гуурс
зэргийг анх нээжээ.
Германы ургамал судлаач Гельс ургамлын эсийн
шүүсний хөдөлгөөн, үндэсний даралт, навчны
ууршилт зэрэг үзэгдлүүдийг илрүүлж туршилтаар
баталсан.
- 11. 1771 онд Английн эрдэмтэн Ж.Пристли ургамал
хүчилтөрөгчийг үүсгэх чадвартай буюу фотосинтезийн
үзэгдлийг илрүүлсэн.
19-р зууны эхэн үед Оросын биологич П.Ф.
Горянинов ургамлын аймгийн түүхэн хөгжлийн
системийг анх боловсруулсан.
Мөн энэ зуунд цэцэгт ургамлын давхар үр тогтох
үзэгдлийг нээсэн.
19-р зуунд Н.Найт ургамлын тоос солбицон хүртэх
үзэгдлийг ургамлын селекцийн ажилд анх удаа
хэрэглэжээ.
Оросын эрдэмтэн И.В.Мичурин ургамлын шинэ
сорт гаргах, генетикч Н.И.Вавилов ургамлыг
тарималжуулах, түүний зэрлэг удмыг судлах ангилал
зүйн үндсийг тавьж, таримал ургамлын үүслийн төв,
удамших хувьслын гомологи эгнээний хууль (1920)
зэрэг алдарт нээлтүүдээ хийжээ.
- 12. 2010 оны байдлаар Дэлхий дээр 315
мянга орчим зүйлийн ургамал ургадаг гэж
тогтоосон байдгаас Монгол оронд нийт 2946
зүйл бүртгэгдсэн байдаг.
- 13. Монгол оронд ургамал судлалын ухаан үүсч
хөгжсөн түүхийг дөрвөн үе шатанд хувааж үзсэн
байна (Ц.Жамсран 1979).
1.Хувьсгалын өмнөх үе. Энэ үед тус улсын нутаг
дэвсгэр дээрх ургамлын нөөц баялагийг бэлчээр,
эмнэлэг, хүнс тэжээлийн зүйлд ард түмний түүхэн
уламжлалын дагуу хэрэглэж иржээ. 1
2.1921 оноос 1940 он хүртэлх үе. Ардын
хувьсгал ялснаас хойш ургамал судлалын ухааны
үндсийг өргөн олон түмэндтаниулах, эх орны
байгаль, ургамлын баялагийг шинжлэн судалж
мэдэх, малын бэлчээр, хадлангийн ажлыг зохион
байгуулах, бэлчээрийг зөв ашиглах, ой модыг
хамгаалах олон талт ажлыг зохион байгуулж
эхэлсэн.
- 14. 3. 1940 оноос 1960 оны үе. 1940 оноос хойш
ургамал судлалын ажлыг улс ардын аж ахуйн
эрэлт шаардлагад нийцүүлэн алсын хараатай
явуулж, Зөвлөлтийн эрдэмтдийн
оролцоотойгоор Монгол орны ургамлын аймаг,
хадлан бэлчээр, ургамал тариалах талаар
дорвитойбүтээлүүд гарсан.
4. 1960 оноос хойших үе. Манай оронд
социализмын материал техникийн баазыг
байгуулах үе шатанд ургамал судлалын ухаан
эрчимтэй хөгжиж үйлдвэрлэх хүчин болох
шинж төлвийг олсон гэж болох юм.
Манай улсад сүүлийн 10 жилд ургамал
судлалын шинэ салбарууд бий болж эрдэмтэн,
судлаачид олон нээлтүүдийг хийсээр байна.
