SlideShare a Scribd company logo
1 of 4
Download to read offline
Fabryczno-ogrodowe miasto Chełmek, poło-            domy towarowe, osiedla, a nawet kościoły. Większość
     żone między Krakowem a Bielskiem-Białą, należy           tych dzieł jest chroniona i wpisana do rejestru zabyt-
     do grona tzw. baťowskich miast, które czechosło-         ków. Spróbujmy zatem znaleźć odpowiedź na pytanie,
     wacka obuwnicza firma Baťa zakładała na całym            czym jest zlínska architektura i dlaczego stała się tak
     świecie. Takie ośrodki znajdujemy w Indiach, w Anglii    popularna na całym świecie.
     i w Stanach Zjednoczonych. Ich projekty powstawały            Tomáš Baťa (1876-1932) był genialnym przed-
     w Zlínie na Morawach – mieście zbudowanym z ini-         siębiorcą, który potrafił zbudować godne podziwu
     cjatywy założyciela firmy Tomáša Baťi po I wojnie        imperium przemysłowe. Równocześnie, jako jeden
     światowej. Nazwisko Baťa wiąże się więc nie tylko        z pierwszych,
     z produkcją butów, ale także z pewnego typu archi-
     tekturą – zwaną baťowską albo też zlínską.               zrozumiał rolę typizacji,
          Na Słowacji powstały dwa baťowskie miasta:
     Partyzańskie (niegdysiejsze Baťovany) w środkowej        unifikacji i standaryzacji w budownictwie, zarówno
     Słowacji oraz Svit pod Tatrami. Oprócz tego w wielu      w odniesieniu do domów rodzinnych, jak i do pro-
     miastach słowackich znajdujemy pojedyncze przykłady      dukcji przemysłowej. W Zlínie i w jego okolicach
     realizacji zlínskiej architektury: tzw. domy usługowe,   zrealizował nowoczesną koncepcję połączenia




42
štefan šlachta


                                                                                                co ma but
                                                                                                do budynku?
                                                                                                baťa – fenomen przemysłu i architektury
Tomáš Baa (1876-1932)



przemysłu i miasta, która wniosła istotny wkład
do historii czechosłowackiej i europejskiej architek-
tury i urbanistyki.
     Kamieniem węgielnym zlínskiej architektury jest
standaryzacja nośnego szkieletu budynku, oparta
na module konstrukcyjnym 6,15 × 6,15 m. Elementy
konstrukcji, zarówno pionowe, jak i poziome, są
tu często widoczne, stąd mówi się o konstrukty-
wistycznym charakterze tej architektury. Ściany
z czerwonej cegły nadają jej charakterystyczną
kolorystykę. Na urbanistycznym planie widać
czytelny podział na strefy odpowiadające funkcjom
mieszkaniowym, przemysłowym oraz związanym
ze sportem i wypoczynkiem. W centralnej strefie
mieszczą się przestrzenie społeczne, handlowe
i dydaktyczne.
     W projektowanych dla pracowników obiektach
mieszkaniowych Baťa wyznawał zasadę „pracować
razem – mieszkać osobno”. Oznaczało to tworzenie
domów rodzinnych o rozmaitej typologii (np. domy
jednorodzinne, dwurodzinne), choć o podobnym
standardzie. Część z nich wywodziła się z projek-
tów wystawionych w ramach międzynarodowego
konkursu architektury w 1936 r., architekci zlínskiego
                                                         wszystkie fot. w artykule: archiwum autora




                                                                                                                                          43
biura budowlanego wzbogacili jednak swoje domy
o pewne rodzime elementy architektury. W East
Tilbury, angielskim fabrycznym mieście firmy Baťa,
wprowadzono tzw. bay-window, a w Partyzańskim
– wejście w kształcie przybudówki (žudro), charak-
terystyczne dla tutejszej architektury ludowej. Baťa
nie pozwolił natomiast, by między domkami zbu-
dowano płoty – pojawiły się one znacznie później.
     Renomę baťowskiej architektury ugruntowały
nie tylko projekty mieszkaniowe. W samym Zlínie
powstał administracyjny budynek kondygnacyjny
zwany „21”, w którym znajdowała się siedziba
dyrekcji firmy. Przestrzenny biurowiec zyskał sławę
dzięki

umieszczonemu w windzie
gabinetowi szefa.

Dzięki temu rozwiązaniu Baťa mógł się w każdej
chwili znaleźć na dowolnym z siedemnastu pięter
budynku.
     Z architektonicznego punktu widzenia na uwagę
zasługują także liczne domy handlowe Baťi,
np. w Pradze, Libercu, Bratysławie, Amsterdamie.
Wspólny architektoniczny mianownik stanowiło
tu białe szkło na fasadzie oraz nocne oświetlenie.
Autorem większości projektów był architekt Vladimír
Karfík (1901-1996), współpracownik Le Corbusiera
i Franka Lloyda Wrighta w latach 20.
     Na Słowacji Karfík zaprojektował dwa nowator-
skie kościoły: św. Krzyża w Bratysławie-Petržalce
(1930) i rzymskokatolicki kościół w Partyzańskim
(1943-1948). W pierwszym wypadku inicjatywa
wynikła z działań samych mieszkańców Petržalki,
którzy, zebrawszy 120 tysięcy koron, prosili także
Baťę o składkę na rzecz ich kościoła. Przedsiębiorca
wprawdzie odmówił im wsparcia finansowego,
w zamian jednak ofiarował projekt i technologię
oraz zaręczył, że kościół wybudują w całości
z pieniędzy, które zebrali. Tak też się stało. Prosty
kościółek ma oczywiście typową konstrukcję opartą
o moduł 6,15 × 6,15 m, oświetlenie bazylikowe



                                               44
i ołtarz oświetlony dachowym świetlikiem. Kościółek
w Partyzańskim stanowił dominantę przestrzeni cen-
trum miasta. Komuniści, pragnąc ograniczyć siłę tej
dominanty, wybudowali wysoki budynek mieszkalny,
o którego likwidację obecnie toczy się walka.
      Obok Karfíka ze zlínskim biurem budowlanym
było związanych wiele innych, wybitnych osobistości
świata architektury: działali tu np. J. Voženílek,
późniejszy architekt naczelny Pragi, Miroslav Drofa,
A. Vítek, R. H. Podzemný, V. Kubečka, M. Lorenc.
Z Baťą współpracowali ponadto J. Kotěra, J. Gočár,
Le Corbusier i przede wszystkim F. L. Gahura,
architekt naczelny miasta Zlín i autor pomnika Baťi
(1933). Na pomniku powieszono fragmenty samo-
lotu, w którym Baťa zginął w 1932 r.
      Jakość baťowskiej architektury w Zlínie prze-
jawia się między innymi

w odwadze eksperymentowania.

Do najbardziej znanych nowatorskich elementów na-
leżą próby budowania prefabrykowanych drewnianych
domów czy projekty tzw. koldomu – domu, w którym
część mieszkalna ograniczała się do garsoniery, za to
na parterze znajdowała się restauracja, przedszkole
i pomieszczenia socjalne dla wszystkich mieszkań-
ców. Architektura Bat’i to także świetna symbioza
obiektu z otaczającą go naturą; przyjemne otoczenie
stało się podstawowym wyznacznikiem mieszkanio-
wego standardu. Rzeczą oczywistą była też dbałość
o jakość technicznej realizacji i zastosowanych
materiałów. Idee typizacji i standaryzacji stosowano
przede wszystkim w celu obniżenia ceny budynku oraz
czasu trwania budowy, np. dzięki ich wprowadzeniu
realizacja pierwszego piętra budynku fabrycznego
trwała tylko tydzień. W czasach powojennych zjawisko
to całkowicie zanikło.
     Historia architektury baťowskiej kończy się w roku
1948 – wtedy bowiem komuniści upaństwowili firmę,
a Jan i Tomáš junior wyemigrowali do Kanady. Niektóre
koncepcje Bat’i przetrwały w twórczości architektów
zlínskich – było na przykład zupełnie oczywiste,
że pierwszy blok w Bratysławie zaprojektował właśnie
szef baťowskiego biura budowlanego, Vladimír
Karfík. On sam jednak nie podejrzewał nawet, co
z postępowych idei Bat’i potrafi zrobić socjalizm.

    tłum. emiliano ranocchi



                                                          45

More Related Content

More from Małopolski Instytut Kultury

ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)
ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)
ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)Małopolski Instytut Kultury
 
ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...
ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...
ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...Małopolski Instytut Kultury
 
DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...
DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...
DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...Małopolski Instytut Kultury
 
MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni" (prezen...
MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni"  (prezen...MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni"  (prezen...
MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni" (prezen...Małopolski Instytut Kultury
 
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)Małopolski Instytut Kultury
 
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)Małopolski Instytut Kultury
 
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...Małopolski Instytut Kultury
 
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)Małopolski Instytut Kultury
 
KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)
KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)
KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)Małopolski Instytut Kultury
 
ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)
ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)
ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)Małopolski Instytut Kultury
 

More from Małopolski Instytut Kultury (20)

ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)
ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)
ZAŁOŻENIE OO. PAULINÓW NA SKAŁCE W KRAKOWIE - "Bracia w bieli" (wystawa)
 
ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...
ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...
ZESPÓŁ SZKÓŁ PLASTYCZNYCH IM. ANTONIEGO KENARA W ZAKOPANEM - "Szkoła pełna pa...
 
DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...
DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...
DWÓR I.J. PADEREWSKIEGO W KĄŚNEJ DOLNEJ "Paderewski - geniusz i charyzma" (wy...
 
MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni" (prezen...
MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni"  (prezen...MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni"  (prezen...
MUZEUM PRZYRODNICZE ISEZ PAN W KRAKOWIE "Nosorożec i zwłoki w łaźni" (prezen...
 
PARK KRAKOWSKI "Dla ciała i ducha " (wystawa)
PARK KRAKOWSKI "Dla ciała i ducha " (wystawa) PARK KRAKOWSKI "Dla ciała i ducha " (wystawa)
PARK KRAKOWSKI "Dla ciała i ducha " (wystawa)
 
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE "Tajemnice pałacu na Wesołej" (prezentacja)
 
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE"Tajemnice willi na Wesołej" (wystawa)
 
BELUARD W ROŻNOWIE (przewodnik)
BELUARD W ROŻNOWIE (przewodnik)BELUARD W ROŻNOWIE (przewodnik)
BELUARD W ROŻNOWIE (przewodnik)
 
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE cz. 1 "Z dreszczykiem", cz. 2 "Ptaszarnia karła Wą...
 
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)
 
ZAMEK W CZCHOWIE (baner)
ZAMEK W CZCHOWIE (baner)ZAMEK W CZCHOWIE (baner)
ZAMEK W CZCHOWIE (baner)
 
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)
 
ZAMEK W CZCHOWIE (pocztówka)
ZAMEK W CZCHOWIE (pocztówka)ZAMEK W CZCHOWIE (pocztówka)
ZAMEK W CZCHOWIE (pocztówka)
 
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pocztówka)
 
KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)
KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)
KOŚCIÓŁ PW. NARODZENIA NMP W CZCHOWIE (pieczątka)
 
BELUARD W ROŻNOWIE (pieczątka)
BELUARD W ROŻNOWIE (pieczątka)BELUARD W ROŻNOWIE (pieczątka)
BELUARD W ROŻNOWIE (pieczątka)
 
ZAMEK W CZCHOWIE (pieczątka)
ZAMEK W CZCHOWIE (pieczątka)ZAMEK W CZCHOWIE (pieczątka)
ZAMEK W CZCHOWIE (pieczątka)
 
ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)
ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)
ORGANY WŁADYSŁAWA HASIORA NA PRZEŁĘCZY SNOZKA (pieczątka)
 
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE(pieczątka)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE(pieczątka)PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE(pieczątka)
PAŁAC PUSŁOWSKICH W KRAKOWIE(pieczątka)
 
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pieczątka)
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pieczątka)PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pieczątka)
PAŁAC POTOCKICH W KRAKOWIE (pieczątka)
 

Stefan Slachta, "Co ma but do budynki?", Przestrzenie handlu

  • 1. Fabryczno-ogrodowe miasto Chełmek, poło- domy towarowe, osiedla, a nawet kościoły. Większość żone między Krakowem a Bielskiem-Białą, należy tych dzieł jest chroniona i wpisana do rejestru zabyt- do grona tzw. baťowskich miast, które czechosło- ków. Spróbujmy zatem znaleźć odpowiedź na pytanie, wacka obuwnicza firma Baťa zakładała na całym czym jest zlínska architektura i dlaczego stała się tak świecie. Takie ośrodki znajdujemy w Indiach, w Anglii popularna na całym świecie. i w Stanach Zjednoczonych. Ich projekty powstawały Tomáš Baťa (1876-1932) był genialnym przed- w Zlínie na Morawach – mieście zbudowanym z ini- siębiorcą, który potrafił zbudować godne podziwu cjatywy założyciela firmy Tomáša Baťi po I wojnie imperium przemysłowe. Równocześnie, jako jeden światowej. Nazwisko Baťa wiąże się więc nie tylko z pierwszych, z produkcją butów, ale także z pewnego typu archi- tekturą – zwaną baťowską albo też zlínską. zrozumiał rolę typizacji, Na Słowacji powstały dwa baťowskie miasta: Partyzańskie (niegdysiejsze Baťovany) w środkowej unifikacji i standaryzacji w budownictwie, zarówno Słowacji oraz Svit pod Tatrami. Oprócz tego w wielu w odniesieniu do domów rodzinnych, jak i do pro- miastach słowackich znajdujemy pojedyncze przykłady dukcji przemysłowej. W Zlínie i w jego okolicach realizacji zlínskiej architektury: tzw. domy usługowe, zrealizował nowoczesną koncepcję połączenia 42
  • 2. štefan šlachta co ma but do budynku? baťa – fenomen przemysłu i architektury Tomáš Baa (1876-1932) przemysłu i miasta, która wniosła istotny wkład do historii czechosłowackiej i europejskiej architek- tury i urbanistyki. Kamieniem węgielnym zlínskiej architektury jest standaryzacja nośnego szkieletu budynku, oparta na module konstrukcyjnym 6,15 × 6,15 m. Elementy konstrukcji, zarówno pionowe, jak i poziome, są tu często widoczne, stąd mówi się o konstrukty- wistycznym charakterze tej architektury. Ściany z czerwonej cegły nadają jej charakterystyczną kolorystykę. Na urbanistycznym planie widać czytelny podział na strefy odpowiadające funkcjom mieszkaniowym, przemysłowym oraz związanym ze sportem i wypoczynkiem. W centralnej strefie mieszczą się przestrzenie społeczne, handlowe i dydaktyczne. W projektowanych dla pracowników obiektach mieszkaniowych Baťa wyznawał zasadę „pracować razem – mieszkać osobno”. Oznaczało to tworzenie domów rodzinnych o rozmaitej typologii (np. domy jednorodzinne, dwurodzinne), choć o podobnym standardzie. Część z nich wywodziła się z projek- tów wystawionych w ramach międzynarodowego konkursu architektury w 1936 r., architekci zlínskiego wszystkie fot. w artykule: archiwum autora 43
  • 3. biura budowlanego wzbogacili jednak swoje domy o pewne rodzime elementy architektury. W East Tilbury, angielskim fabrycznym mieście firmy Baťa, wprowadzono tzw. bay-window, a w Partyzańskim – wejście w kształcie przybudówki (žudro), charak- terystyczne dla tutejszej architektury ludowej. Baťa nie pozwolił natomiast, by między domkami zbu- dowano płoty – pojawiły się one znacznie później. Renomę baťowskiej architektury ugruntowały nie tylko projekty mieszkaniowe. W samym Zlínie powstał administracyjny budynek kondygnacyjny zwany „21”, w którym znajdowała się siedziba dyrekcji firmy. Przestrzenny biurowiec zyskał sławę dzięki umieszczonemu w windzie gabinetowi szefa. Dzięki temu rozwiązaniu Baťa mógł się w każdej chwili znaleźć na dowolnym z siedemnastu pięter budynku. Z architektonicznego punktu widzenia na uwagę zasługują także liczne domy handlowe Baťi, np. w Pradze, Libercu, Bratysławie, Amsterdamie. Wspólny architektoniczny mianownik stanowiło tu białe szkło na fasadzie oraz nocne oświetlenie. Autorem większości projektów był architekt Vladimír Karfík (1901-1996), współpracownik Le Corbusiera i Franka Lloyda Wrighta w latach 20. Na Słowacji Karfík zaprojektował dwa nowator- skie kościoły: św. Krzyża w Bratysławie-Petržalce (1930) i rzymskokatolicki kościół w Partyzańskim (1943-1948). W pierwszym wypadku inicjatywa wynikła z działań samych mieszkańców Petržalki, którzy, zebrawszy 120 tysięcy koron, prosili także Baťę o składkę na rzecz ich kościoła. Przedsiębiorca wprawdzie odmówił im wsparcia finansowego, w zamian jednak ofiarował projekt i technologię oraz zaręczył, że kościół wybudują w całości z pieniędzy, które zebrali. Tak też się stało. Prosty kościółek ma oczywiście typową konstrukcję opartą o moduł 6,15 × 6,15 m, oświetlenie bazylikowe 44
  • 4. i ołtarz oświetlony dachowym świetlikiem. Kościółek w Partyzańskim stanowił dominantę przestrzeni cen- trum miasta. Komuniści, pragnąc ograniczyć siłę tej dominanty, wybudowali wysoki budynek mieszkalny, o którego likwidację obecnie toczy się walka. Obok Karfíka ze zlínskim biurem budowlanym było związanych wiele innych, wybitnych osobistości świata architektury: działali tu np. J. Voženílek, późniejszy architekt naczelny Pragi, Miroslav Drofa, A. Vítek, R. H. Podzemný, V. Kubečka, M. Lorenc. Z Baťą współpracowali ponadto J. Kotěra, J. Gočár, Le Corbusier i przede wszystkim F. L. Gahura, architekt naczelny miasta Zlín i autor pomnika Baťi (1933). Na pomniku powieszono fragmenty samo- lotu, w którym Baťa zginął w 1932 r. Jakość baťowskiej architektury w Zlínie prze- jawia się między innymi w odwadze eksperymentowania. Do najbardziej znanych nowatorskich elementów na- leżą próby budowania prefabrykowanych drewnianych domów czy projekty tzw. koldomu – domu, w którym część mieszkalna ograniczała się do garsoniery, za to na parterze znajdowała się restauracja, przedszkole i pomieszczenia socjalne dla wszystkich mieszkań- ców. Architektura Bat’i to także świetna symbioza obiektu z otaczającą go naturą; przyjemne otoczenie stało się podstawowym wyznacznikiem mieszkanio- wego standardu. Rzeczą oczywistą była też dbałość o jakość technicznej realizacji i zastosowanych materiałów. Idee typizacji i standaryzacji stosowano przede wszystkim w celu obniżenia ceny budynku oraz czasu trwania budowy, np. dzięki ich wprowadzeniu realizacja pierwszego piętra budynku fabrycznego trwała tylko tydzień. W czasach powojennych zjawisko to całkowicie zanikło. Historia architektury baťowskiej kończy się w roku 1948 – wtedy bowiem komuniści upaństwowili firmę, a Jan i Tomáš junior wyemigrowali do Kanady. Niektóre koncepcje Bat’i przetrwały w twórczości architektów zlínskich – było na przykład zupełnie oczywiste, że pierwszy blok w Bratysławie zaprojektował właśnie szef baťowskiego biura budowlanego, Vladimír Karfík. On sam jednak nie podejrzewał nawet, co z postępowych idei Bat’i potrafi zrobić socjalizm. tłum. emiliano ranocchi 45