3.
ხანძთის
მონასტერი VIII საუკუნეში დაარსა გრიგოლ ხანძთელმა.
ხანძთის მონასტერი იყო ქართული განათლებისა და მწიგნობრობის უმნიშვნელოვანესი ცენტრი VIII-X
საუკუნეებში. ხანძთაში მოღვაწე პირთაგან წმ. გრიგოლ ხანძთელის გარდა აღსანიშნავია: არსენ დიდი,
ქართლის კათალიკოსი, მაკარი ლეთეთელი, გიორგი მერჩულე, რომელმაც სწორედ აქ, ხანძთაში დაწერა
950 წელს „ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა“, ხანძთის წინამძღვარი თევდორე და მისი ძმა იოანე, საბა
იშხნელი, თევდორე ნეძველი და ქრისტეფორე კვირიკეწმინდელი, ეფრემ მაწყვერელი, არსენ
საბაწმინდელი, ილარიონ იერუსალიმელი და მრავალი სხვა.
ხანძთაში შეიქმნა ბევრი უნიკალური ხელნაწერი სახელგანთქმული ხანძთის ოთხთავის ჩათვლით.
4.
შატბერდის ტაძარი ბერტას ხეობაშია.
შატბერდი პირველად ბაგრატ პირველის მეფობის დროს, 836
წელს აშენდა. შატბერდი საგანმანათლებლო კერად იქცა. აქ გადაიწერა სახარება და შატბერდის
კრებული, რომელიც იმ დროს სასწავლო წიგნად ითვლებოდა, რადგან შეიცავდა საღვთისმეტყველო,
საბუნებისმეტყველო, ფილოსოფიურ თხზულებებს, საქართველოს ისტორიას (მოქცევაი ქართლისაი)
დღეს შატბერდის ტაძარი მეტად მძიმე მდგომარეობაშია. მოსაპირკეთებელი ქვების დიდი ნაწილი
ჩამოცვენილია. ჩუქურთმები – დაზიანებული. გუმბათიდან წვიმა ჩამოდის, საკურთხევლის ქვედა
ნაწილი მორღვეულია…
5. ნეძვი მდ. ნეძვურას ხეობაში მდებარეობს IX
საუკუნის შესანიშნავი მონასტერის ნანგრევები,
სადაც XI საუკუნეში მოღვაწეობდა დიდი ქართველი საზოგადო მოღვაწე გიორგი
მთაწმინდელი. ეს ისტორიული ძეგლი მდებარეობს ახალდაბიდან 8 კმ – ში. იქ მისვლა
შეიძლება მხოლოდ მაღალი გამავლობის ავტოტრანსპორტით. ტურისტმა ორივე უძველესი და
ულამაზესი ძეგლი ავტოტრანსპორტით შეიძლება მოინახულოს ერთ დღეში. ფოთოლეთის
ეკლესიაზე ასულ ტურისტს ისტორიული ძეგლის მოსანახულებლად ფეხით შეუძლია ნეძვის
ხეობაში გადასვლა . ახალდაბიდან ამ ძეგლის სანახავად მაღალი გამავლობის
ავტოტრანსპორტით შესაძლებელია 30 წთ – ში მოხვედრა. ისტორიული ძეგლი მდებარეობს
ზღვის დონიდან 1800 მეტრზე. წაღვერიდან მისასვლელად საჭიროა 1 საათი.
6.
ოპიზა, XIII საუკუნის ქართული მონასტერი, ხუროთმოძღვრების ძეგლი სამხრეთ საქართველოში,
ისტორიულ კლარჯეთში (ახლა თურქეთის ფარგლებშია). ოპიზაში სხვადასხვა დროს ცხოვრობდნენ და
შემოქმედებით საქმიანობას ეწეოდნენ გამოჩენილი ქართველი საეკლესიო მოღვაწენი და მწიგნობრები:
გრიგოლ ხანძთელი, მიქელ პარეხელი, სერაპიონ ზარზმელი, გიორგი მაწყვერელი (IX-X სს.), ათანასე
ოპიზელი (XI ს.), იოანე ოპიზელი (XIII ს.), ილარიონ ოპიზარი (XIII ს.); ოქრომჭედლები ბეშქენ და ბექა
ოპიზრები და სხვანი.
7. იშხანი, ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი, შუა საუკუნეთა საქართველოს ერთ-ერთი
დიდი სამონასტრო ცენტრი. მდებარეობს ტაოში; მდინარე ოლთისისწყლის მარჯვენა
ნაპირზე თავდაპირველი ეკლესია VII საუკუნის 30-იან წლებში ეპისკოპოსმა ნერსესმა
ააშენა. არაბების შემოსევის დროს დანგრეული და მიტოვებული ეკლესია IX საუკუნის I ათეულ
წლებში გრიგოლ ხანძთელის მოწაფემ საბა იშხნელმა განაახლა. X საუკუნეში იგი კვლავ
საფუძვლიანად აღადგინეს, მაგრამ საბოლოო სახე ტაძარმა 1032 ბაგრატ IV-ის მეფობის დროს,
ხუროთმოძღვარ ივანე მორჩაისძის ხელში მიიღო. იშხნის მონასტერი კულტურულ საგანმანათლებლო კერა იყო. ჩვენამდე მოღწეული ზოგიერთი ნუსხის მინაწერი მოგვითხრობს
იშხნელ მოღვაწეთა მწიგნობრულ საქმიანობაზე. ილარიონ იშხნელის დაკვეთით არის
გადაწერილი ასკეტურ თხზულებათა კრებული და მესტიის სახარება ამბერკი იშხნელის
დავალებითა და დახმარებით განუახლებიათ 1233-ით დათარიღებული ხელნაწერი
