2. Το αρχαίο ελληνικό θέατρο είναι ένας θεσμός της αρχαιοελληνικής πόλης-
κράτους. Είναι η διδασκαλία και η παρουσίαση θεατρικών παραστάσεων
αφιερωμένες προς τιμή του Διονύσου. Στις αγροτικές γιορτές προς τιμήν του θεού
Διόνυσου ψάλλονταν διθύραμβοι, απαγγέλονταν ποιήματα και τραγούδια με
πειράγματα που περιείχαν στοιχεία διαλόγου και θεατρικής δράσης.
Αναπτύχθηκε στα τέλη της αρχαϊκής περιόδου και γνώρισε την άνθησή του κατά
την κλασική περίοδο κυρίως στην Αθήνα. Είχε έντονο θρησκευτικό και μυστηριακό
χαρακτήρα κατά τη διαδικασία της γέννησής του, αλλά και έναν εξίσου έντονο
κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα κατά την περίοδο της ανάπτυξής του.
Η ελληνική δραματουργία γεννήθηκε ταυτόχρονα με το χορό και το σημαντικότερο
κομμάτι απόδοσης του έργου ήταν η ορχήστρα. Ο τραγικός χορός αποτελούταν
από 12 ή 15 άτομα (χορευτές), πιθανώς νέους λίγο πριν τη στρατιωτική τους
θητεία, μετά από μερικά χρόνια εκπαίδευσης.
Σε αντίθεση με τον πολυπληθή χορό, υπήρχαν μόνο τρεις ηθοποιοί στην αθηναϊκή
τραγωδία. Οι ηθοποιοί ήταν άντρες και φορούσαν μάσκες.
Η αρχική λέξη που απέδιδε την έννοια "ηθοποιός" ήταν υποκριτής, και υποδήλωνε
τον ηθοποιό που απαντούσε στον χορό. Ο Θέσπης λέγεται πως εισήγαγε και ήταν
ταυτόχρονα ο πρώτος ηθοποιός, ο πρωταγωνιστής.
3. Η εισαγωγή ενός δεύτερου ηθοποιού (δευτεραγωνιστής) αποδίδεται στον
Αισχύλο και του τρίτου (τριταγωνιστής) στον Σοφοκλή.
Από τη μακρινή αρχαιότητα δεν έχουν διασωθεί έργα με έναν μόνο ηθοποιό, αν
και οι Πέρσες του Αισχύλου απαιτούν μόνο δύο ηθοποιούς. Συνήθως κάθε
ηθοποιός ανελάμβανε να υποδυθεί διάφορους ρόλους.
Οι τραγικοί ποιητές του 5ου π.Χ. αι., ειδικότερα ο Φρύνιχος και ο Αισχύλος όχι
μόνο συνέθεταν τα έργα τους αλλά τα σκηνοθετούσαν, τα χορογραφούσαν και
έπαιζαν σ' αυτά ως ηθοποιοί.
Ουσιαστικά δίδασκαν μέσω της θεατρικής παραγωγής, γεγονός που αποδίδει
στην αρχαιοελληνική δραματουργία -εκτός του πολιτικού και θρησκευτικού-και
παιδευτικό χαρακτήρα.
Άλλωστε, βάσει των επιγραφικών στοιχείων που διαθέτουμε, οι επιγραφές στις
οποίες αναγράφονταν οι νικητές των δραματικών αγώνων οι θεατρικές
παραστάσεις αποδίδονται και ως διδασκαλίες.
4. Το αρχαίο ελληνικό θέατρο κατείχε από νωρίς σημαντική θέση στην κοινωνική ζωή,
όμως στα χρόνια της ακμής της Αθηναϊκής δημοκρατίας έφτασε στα υψηλότερα
επίπεδα καλλιτεχνικής έκφρασης και λαϊκής αποδοχής.
Ο λαϊκός χαρακτήρας του αρχαίου ελληνικού θεάτρου καθόρισε όλες τις
παραμέτρους τις δημιουργίας του. Από την θεματολογία των έργων και την
διαρρύθμιση και την κατασκευή των θεάτρων, μέχρι την οργάνωση των
παραστάσεων.
Το αρχαιότερο θέατρο με τη κλασική μορφή, ορχήστρα, κοίλο, σκηνή, ήταν το
θέατρο του Διόνυσου κάτω από την Ακρόπολη. Την διοργάνωση των παραστάσεων
την αναλάμβανε το κράτος.
Ο επώνυμος άρχοντας είχε την εποπτεία των δραματικών αγώνων. Τις δαπάνες της
παράστασης αναλάμβαναν εύποροι πολίτες που τους απονέμονταν ο τίτλος του
χορηγού. Το θέατρο ήταν δωρεάν για όλους τους πολίτες χάρη στο θεσμό των
χορηγών.
Οι θεατρικές παραστάσεις είχαν διαγωνιστικό χαρακτήρα και δίδονταν στα Μεγάλα ή
εν άστει Διονύσια τον Μάρτιο - Απρίλιο και στα Λήναια τον Ιανουάριο - Φεβρουάριο.
Οι τρείς συμμετέχοντες στον θεατρικό διαγωνισμό δραματουργοί, παρουσίαζαν μια
τετραλογία αποτελούμενη από τρείς τραγωδίες και ένα σατιρικό δράμα.
6. Τους ρόλους στο αρχαίο ελληνικό θέατρο τους ερμήνευαν όπως είπαμε μόνο
άντρες φορώντας μάσκες που μπορεί να άλλαζαν ακόμη και για τον ίδιο ρόλο
ανάλογα με τις ανάγκες της παράστασης. Για να φαίνονται μεγαλύτεροι και πιο
επιβλητικοί οι ηθοποιοί, φορούσαν τους κοθόρνους, ειδικά παπούτσια με χοντρά
ψηλά πέλματα.
Την εποχή του Αισχύλου καθορίστηκε η δομή των έργων και η δομή των
παραστάσεων. Εκτός από τις τραγωδίες και τις κωμωδίες στις αθηναϊκές γιορτές
παίζονταν και σατιρικά δράματα που ήταν εύθυμες παραστάσεις όπου ο χορός
αποτελούνταν από σάτυρους θυμίζοντας την καταγωγή του θεάτρου από τον
διθύραμβο. Με την κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου και την ελληνιστική
εποχή που ακολούθησε, το αρχαίο ελληνικό θέατρο ήταν ένας από τους φορείς
του ελληνικού πολιτισμού στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής μεσογείου.
Ανάμεσα στις σημαντικές αλλαγές που έφερε η μεγαλύτερη διάδοση του θεάτρου,
ήταν ότι εμφανίστηκαν επαγγελματίες ηθοποιοί και ότι χτίστηκαν πολύ μεγάλα και
σημαντικά θέατρα και σε άλλες περιοχές εκτός αττικής, όπως αυτό στην Επίδαυρο
και στην Έφεσσο.
Το αρχαίο ελληνικό θέατρο άσκησε τεράστια επίδραση στην ανάπτυξη του
παγκόσμιου θεάτρου. Με τις επιδράσεις στο Ρωμαϊκό θέατρο, αλλά και αργότερα
στην αναγέννηση και στην εποχή του διαφωτισμού. Οι δημοκρατικές παραδόσεις
του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, αλλά και η θεματολογία του με τις
πανανθρώπινες αλήθειες που αγγίζουν θεατές με διαφορετική κουλτούρα και σε
διαφορετικές εποχές, έχουν κάνει το αρχαίο ελληνικό θέατρο να είναι όπως
ακριβώς και η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, προίκα όλης της ανθρωπότητας.
7. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει τον 5ο αιώνα πΧ στην Αθήνα η τέχνη
του θεάτρου έφτασε στο απόγειό της. Για τους Αθηναίους το θέατρο
ήταν σχολείο.
Εκείνη την εποχή 3 ήταν οι μεγαλύτεροι τραγωδοί. Και ένας
κωμικός. Τα έργα τους, όσα έχουν σωθεί ανεβαίνουν μέχρι σήμερα
σε παραστάσεις σε όλον τον κόσμο.
Αριστοφάνης
Αισχύλος
Ευριπίδης Σοφοκλής
Οι σωζώμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη είναι 11 : Αχαρνείς, Ιππείς,
Νεφέλες, Σφήκες, Ειρήνη, Όρνιθες, Λυσιστράτη, Θεσμοφοριάζουσες,
Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσες, Πλούτος
8.
9. Τα μέρη του θεάτρου και η εξέλιξή τους
Στο κέντρο ενός αρχαίου ελληνικού θεάτρου βρίσκεται μια κυκλική, συχνά
πλακόστρωτη πλατεία, η ορχήστρα. Στην ορχήστρα έπαιρνε θέση με την έναρξη
της θεατρικής παράστασης ο χορός και εκεί ανέπτυσσαν τη δράση τους κατά την
πρώιμη περίοδο και οι υποκριτές.
Η ορχήστρα, με άλλα λόγια, ήταν η σκηνή των σημερινών θεάτρων. Ο εύριπος,
ένας αγωγός απορροής στην περίμετρο της ορχήστρας, τη χώριζε από τον
αμφιθεατρικό χώρο των καθισμάτων και την προστάτευε από πλημύρα σε
περίπτωση βροχής. Ο αμφιθεατρικός χώρος που περιέβαλλε τη σκηνή ήταν το
κοίλον. Στο κέντρο της ορχήστρας βρισκόταν η θυμέλη, ένας βωμός για το θεό
Διόνυσο.
Σκηνή στο αρχαίο θέατρο ονομάζεται ένα ορθογώνιο, μακρόστενο, στεγασμένο
κτήριο, που προστέθηκε τον 5ο αι. π.Χ. στην περιφέρεια της ορχήστρας απέναντι
από το κοίλον. Αρχικά η σκηνή ήταν ισόγεια και χρησιμοποιόταν μόνο ως
αποδυτήριον, όπως τα σημερινά παρασκήνια και τα καμαρίνια.
Μπροστά της, προς την πλευρά της ορχήστρας, βρισκόταν το προσκήνιον, μια
στοά με κίονες ή ημικίονες. Ανάμεσα στα μετακιόνια διαστήματα του προσκηνίου
βρίσκονταν πίνακες, που απέδιδαν το σκηνικό βάθος της δράσης πίσω από τους
υποκριτές στην ορχήστρα. Τα θυρώματα του προσκηνίου απέδιδαν τρεις πύλες,
από τις οποίες έρχονταν οι υποκριτές.
10. Το προσκήνιον ήταν αρχικά πτυσσόμενο και χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα στις
παραστάσεις της Νέας Κωμωδίας του Μενάνδρου (περ. 300 π.Χ.), στην οποία
περιορίστηκε ο ρόλος του χορού και ενισχύθηκαν οι υποκριτές. Στις παραστάσεις
αυτές τοποθετούνταν το ξύλινο προσκήνιον μπροστά στη σκηνή και αφαιρούνταν
μετά για τις παραστάσεις της τραγωδίας.
Με τον καιρό καθιερώθηκε και από το 2ο αι. π.Χ. χρησιμοποιούταν και στις
τραγωδίες. Στη Θάσο ωστόσο αναφέρει μια επιγραφή σε λίθινο επιστύλιο ότι ο
Λυσίστρατος, ένας θεωρός των μέσων του 4ου αι. π.Χ., αφιέρωσε το προσκήνιον
του θεάτρου της Θάσου στο Διόνυσο. Στα δύο άκρα της σκηνής προεξείχαν τα
παρασκήνια, δύο πτέρυγες που έδιναν στην κάτοψη της σκηνής σχήμα Π.
Κατά την Πρώιμη Ελληνιστική Περίοδο η σκηνή έγινε διώροφη, με την οροφή του
ισογείου να εξέχει κάτω από τον πρώτο όροφο σχηματίζοντας έναν εξώστη. Από
το 2ο αι. π.Χ. η δράση των υποκριτών μεταφέρθηκε πάνω σε αυτό τον εξώστη,
που ονομάστηκε λογείον, ενώ το σκηνικό βάθος τοποθετήθηκε στην πρόσοψη του
πρώτου ορόφου.
Το κοίλον ήταν το κεκλιμένο χωνοειδές επίπεδο, στο οποίο απλώνονται
αμφιθεατρικά τα εδώλια των θεατών. Η καμπυλότητά του ακολουθεί την
καμπυλότητα της ορχήστρας και τα άκρα του καταλήγουν σε τοίχους
κατασκευασμένους με ορθογώνια λιθοδομή.
11. Το κοίλον συνήθως δεν ενώνεται με το κτήριο της σκηνής. Ανάμεσα στους τοίχους
και τα άκρα της σκηνής υπήρχαν διάδρομοι για την προσέλευση των θεατών και, με
την έναρξη της παράστασης, για την είσοδο του χορού. Αυτοί οι διάδρομοι
ονομάζονται πάροδοι και διακοσμούνται στα μεγαλύτερα θέατρα με μνημειώδεις
πύλες. Στις παρόδους των θεάτρων στήνονταν συχνά μνημειώδεις στήλες ή
επιγραφές με ψηφίσματα για να τα βλέπει πολύς κόσμος.
Οριζόντιοι διάδρομοι, τα διαζώματα, χωρίζουν το κοίλον σε ζώνες. Κάθε ζώνη
χωρίζεται με εγκάρσιες ακτινωτές σκάλες σε σφηνοειδή τμήματα, τις κερκίδες.
Στην πρώτη σειρά του κοίλου, στην περίμετρο της ορχήστρας, βρισκόταν η
προεδρία, μια ημικυκλική σειρά λίθινων καθισμάτων ή θρόνων προορισμένων για
τους αξιωματούχους και τα τιμώμενα πρόσωπα.
Τα υπόλοιπα καθίσματα μπορεί να ήταν λίθινα, ή από ξύλο (ίκρια) πάνω σε λίθινο
υπόβαθρο. Πάνω από την τελευταία σειρά καθισμάτων μπορούσε να επεκταθεί το
θέατρο, αν το επέβαλλαν οι ανάγκες, με την προσθήκη επιθεάτρου.
12. Σε κάθε παράσταση συμμετοχή είχαν :
Οι υποκριτές Έτσι ονομάζονταν οι ηθοποιοί. Υποκριτές μπορούσαν να είναι μόνο
άντρες. Φορούσαν μάσκες – προσωπεία που ήταν ιδιαίτερα εκφραστικά. Είχαν
φυσικό μέγεθος του προσώπου και μεγάλο άνοιγμα στο στόμα για να επιτρέπουν
την καθαρή ομιλία. Κατασκευάζονταν από ξύλο, από δέρμα, από ύφασμα ή
αλευρόπαστα. Επίσης φορούσαν τους κοθόρνους, ειδικά παπούτσια με χοντρά
ψηλά πέλματα, για να φαίνονται μεγαλύτεροι και πιο επιβλητικοί.
Ο χορός που συνόδευε τους υποκριτές. Τραγουδούσε την «πάροδο» (πρώτο
τραγούδι μόλις ο χορός μπαίνει στην ορχήστρα) και τα «στάσιμα» (τραγούδια του
χορού που χωρίζουν τα διάφορα επεισόδια μεταξύ τους). Το χορό εκπροσωπούσε
ο κορυφαίος.
Οι μηχανές που βοηθούσαν στην εκτέλεση της παράστασης. Το αιώρημα είδος
γερανού που παρουσίαζε τους θεούς (από μηχανής θεός). Οι περίακτοι πρίσματα
που στις πλευρές τους προσαρμόζονταν διάφοροι ζωγραφικοί πίνακες με τοπία,
σκηνές μάχης κ.α. Το εκκύκλημα μία τροχοφόρα κινούμενη εξέδρα – φορείο, πάνω
στο οποίο παρουσίαζαν και μετέφεραν τα ομοιώματα των νεκρών, γιατί η ίδια η
πράξη του φόνου δε γινόταν ποτέ πάνω στην ορχήστρα.
13.
14. Σημαντικά θέατρα
Θέατρα υπήρχαν σε κάθε πόλη και σε κάθε ιερό κάποιου μεγέθους. Πολλά από
αυτά τα θέατρα δεν έχουν εντοπισθεί, γιατί δεν είχαν λίθινες κατασκευές, ή
σώζονται σε κακή κατάσταση.
Θέατρα γνωρίζουμε, μεταξύ άλλων, στο Ιερό του Ποσειδώνα στην Ισθμία (5ος
αι. π.Χ.), στη Θάσο (5ος αι. π.Χ.), στο Δίον (5ος αι. π.Χ.), στο οχυρό του
Ραμνούντα Αττικής (τέλη 5ου αι. π.Χ.), στους Φιλίππους Καβάλας (μέσα 4ου αι.
π.Χ.), στην Ερέτρια (τελευταίο τέταρτο 4ου αι. π.Χ.), στη Βεργίνα (αρχαίες
Αιγές) βόρεια του ανακτόρου (β΄ μισό 4ου αι. π.Χ.), στη Δωδώνη (αρχές 3ου αι.
π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.), στη Δημητριάδα (3ος αι. π.Χ.), στη Δήλο (3ος αι. π.Χ.), στο
Άργος (3ος αι. π.Χ.), στο Ιερό των Καβείρων στην Θήβα (3ος-1ος αι. π.Χ.), στο
Ιερό των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη (γύρω στο 200 π.Χ.), στις Οινιάδες
Ακαρνανίας (3ος-2ος αι. π.Χ.), στη Μαγνησία του Μαιάνδρου (3ος –2ος αι.
π.Χ.), στη Μίεζα (2ος αι. π.Χ.), στη Ζέα του Πειραιά (3ος-2ος αι. π.Χ.), στο ιερό
του Αμφιαράου στον Ωρωπό (α΄ μισό 2ου αι. π.Χ., εικόνες) και στην Αμφίπολη.
Για πολλές άλλες πόλεις γνωρίζουμε ότι είχαν θέατρα από γραπτές πηγές.
Λόγω της σύγχρονης αποκατάστασης και χρήσης του για θεατρικές
παραστάσεις από το 1954 είναι γνωστό το αρχαίο θέατρο κοντά στο
Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Στην οικοδόμησή του διακρίνονται, σύμφωνα με την
επικρατέστερη άποψη, δύο φάσεις, που χρονολογούνται στα τέλη του 4ου και
στα μέσα του 2ου αι. π.Χ.
15.
16.
17. Ακολουθεί πίνακας αρχαίων θεάτρων που έχουν καταγραφεί ως σωζόμενα ή και
αναφερθεί από αρχαίους ιστορικούς κατ΄ αλφαβητική σειρά:
