1. 1. INTRODUCIÓN
● O latín vulgar (=sermo vulgaris, falado por persoas pouco cultas
lingüisticamente) deu paso ás linguas románicas, romances ou neolatinas.
● Tamén había un latín culto que é o que nos deixaron nos seus escritos os
autores clásicos.
● As linguas románicas son: galego, español, catalán, portugués, francés,
provenzal, italiano, sardo, retorromano (zonas de Austria, Italia e Suíza),
romanés e dálmata (Croacía, está desaparecido).
2. SUBSTRATO, ADSTRATO E SUPERESTRATO
● A romanización no noroeste peninsular comeza no século II a.C.
● O latín implántase e inicia un camiño cara o nacemento doutra lingua: o Galego
(século IX aprox.) Neste proceso non só actúa o latín, senón que participan
distintos estratos (diferentes linguas que interveñen na formación doutra):
● Substrato: influencia dunha lingua aborixe, que desaparece, sobre unha
lingua invasora. Así, o substrato do galego son as linguas primitivas,
proceltas e celtas; que inflúen no latín.
● Adstrato: relación de influencia mutua entre dúas linguas, unha
autóctona outra invasora, que coexisten durante un longo período de
tempo. Ex.: galgo e latín
● Superestrato: influencia dunha lingua invasora, que desaparece, sobre
unha lingua aborixe / autóctona. Así, o superestrato do galego son as
linguas xermánicas e o árabe que exercen a súa influencia sobre o
latín.
● O galego é o resultado da evolución do latín no noroeste peninsular, tendo
en canta que sobre o latín exerceron a súa influencia as linguas prerromanas
(SUBSTRATO) e as dos pobos posteriores (SUPERESTRATO). Este proceso
rematou no século IX (aprox.). Dende aquí aínda o galego se completaría con
préstamos posteriores (francés, inglés, español…)
SUBSTRATO + LATÍN + SUPERESTRATO => GALEGO (século IX) + préstamos =>
Galego Actual
3. SUBSTRATO (Período Prerromano)
● Época anterior á implantación da cultura latina.
● Aínda que o descoñecemento é grande, a idea da Galicia prerromana é:
● un conxunto de pobos mesturados, desorganizados; carentes de
estrutura política e administrativa.
● con guerras continuas
● Con varios códigos lingüísticos e ágrafos (sen escritura)
● As distintas variedades lingüísticas desta etapa conforman o substrato
do galego, moi en concreto, o conxunto de trazos cos que estas línguas
contribuíron á formación da nosa lingua e aínda hoxe se manteñen. Estes restos
poden ser:
● Fonéticos:
● Desaparición do -N- intervocálico (lúa, area, vea < lunam,
arenam, venam)
● Grupo consonántico -CT- >-IT- (leite, feito, teito< lactem,
factum, tectum)
● Sons -P-, -T-, -C->-b-, -d-, -g- (cuba, todo, amigo< cupam,
totu, amicu)
● Léxicos: palabras referidas á toponimia e os aspectos fundamentais da
vida cotiá.
● Topónimos -ASC-, -USC- (Tarascón, Viascón, Ledusco…)
● Topónimos -ABRE-, -EBRE-, -OBRE- (Alcabre, Cecebre,
Barallobre, Callobre…)
● Outros topónimos: Galicia, Braga…
● Hidrónimos: Limia, Sar…
2. ● Substantivoscon base CAR- (carballo, carrasco, carqueixa,
carroucho…)
● Substantivos con base MOR- (morodo, amorodo, morango…)
● Formas con sufixo –EGO (galego, chairego, cervantego,
labrego…)
● Formas diversas: laxe, balsa, parra, veiga, barro… Dubidosas:
berce, billa, boroa, burato,coio, rodaballo, tona, vidueiro…
4. Romanización
● A romanización é o proceso mediante o cal os romanos tomaron o territorio dos
pobos de Iberia e estes adoptaron e asimilaron o basto mundo cultural daqueles.
● Os romanos entraron na península Ibérica no século III a.C. chegando a Galicia
no século II a.C. (no século V d.C. remata o Imperio Romano).
● En Galicia, a romanización desenvólvese así:
● OCUPACIÓN DO TERRITORIO. Desenvólvese en tres etapas:
I. Ano 138 a.C.
● Encabezada polo xeral e político romano Xunio Bruto.
● Dirixiu as tropas cara Galicia e norte de Portugal.
● Conseguiu cruzar o río Limia (río do Esquecemento).
● Volveu a Roma coma un heroe e co sobrenome de
Galaico.
II. Ano 61 a.C.
● Encabezada por Xulio César.
● Ocupouse sobre todo da conquista da Galicia marítima.
● Entrou por Brigantium (Betanzos ou A Coruña).
III. Ano 29-19 a.C.
● Encabezada por Augusto.
● Leva a cavo a derradeira conquista do territorio galego.
● Batalla do Monte Medulio.
● ASIMILACIÓN CULTURAL. Desenvólvese en tres etapas:
I. Século II-I a.C.
● Guerras incesantes.
● Máxima hostilidade por parte da poboación autóctona.
II. Ano 29 a.C.-século III d.C.
● O latín convértese na lingua de prestixio.
● Aparecen as 1ª inscricións latinas en Galicia.
● A poboación indíxena aspira á cidadanía romana.
III. Do século III d.C. en adiante.
● O latín é a única lingua oficial e de pleno dereito.
● Xa está borrado todo vestixio lingüístico anterior.
● Danse os 1º indicios da desmembración do Imperio
Romano.
5. SUPERESTRATO (Do latín vulgar ó galego-portugués)
● No século V cae o Imperio Romano pola presión invasora dos pobos
xermánicos que desestabiliza a organización política e administrativa dos
romanos.
● A partires de entón, o latín vulgar comeza un proceso de diversificación por
toda Hispania que dará lugar as distintas linguas románicas. (dialecto Galaico >
galego-portugués).
A. SUPERESTRATO XERMÁNICO
● Era unha etnia moi diversificada (suevos, vándalos, alanos, visigodos,
godos…)
● En Galicia asentáronse os Suevos e fundaron un reino que durou case
dous séculos (foio primeiro reino de Europa). Despois deles tamén tivo
presenza o pobo visigodo.
● Entre xermánicos e romanos a asimilación cultural foi ó revés, os
3. xermánicos acabaron romanizados na terra que pretendían xermanizar,
sobre todo porque culturalmente eran máis débiles e non organización
administrativa.
● O legado xermánico no galego:
● Antroponimia (Afonso, Luís, Elvira, Rodrigo, Adolfo, Ramiro,
Carlos, Xerardo, Fernando…)
● Toponimia
● Rematados -MIL (Samil, Castromil, Brandomil…)
● Rematados -RIZ / -RIS (Allariz, Mondariz, Outariz,
Beariz, Sabarís…)
● Rematados -AR (Baltar, Gondomar, Tosar…)
● Rematados -ENDE (Gomesende, Gosende,
Marcosende…)
● Rematados -MUNDI / -MONDE (Taramundi,
Extramundi, Razamonde, Baamonde…)
● Rematados -UFE / -ULFE (Borulfe, Randulfe,
Gandulfe, Gondufe… )
● Rematados -OI (Raxoi, Filloi, Trastoi, Mondoi…)
● Outros (A Gudiña, Suevos, Suevia…)
● Léxico común, relacionado coa guerra e coa vida cotiá (helmo,
gañar, guerra, roubar, espía, espetar, frecha, roupa, branco,
sopa, estaca, gardar…)
B. SUPERESTRATO ÁRABE
●Chegan á península no 711 d.C.
●En Galicia a súa presenza é mínima, a súa influencia lingüística vennos
por vía indirecta (castelán e portugués).
● O legado árabe no galego (o léxico árabe no galego é copioso):
● Produtos vexetais (algodón, azucre, laranxa, aceite, acelgas…)
● Obxectos e utensilios (xerra, xarra, taza, alfeizar, alfaia…)
● Construcións e distribución poboacional (alicerce, azotea,
aldea, arrabalde…)
● Oficios e administración (albanel, alcalde, alfaiate…)
● Cabalaría (xinete,alforxa…)
● Pesas e medidas (quintal, arroba…)
● Outros (xarope, alcume, xadrez, alboroto, aforrar, ata, oxalá,
de valde…)
6. FORMACIÓN HISTÓICA DO GALEGO
● O léxico latino no galego ocupa un 80% da súa totalidade. Estas palabras foron
entrando en distintas épocas, sufrindo así distintas evolucións. Así temos:
A. PATRIMONIAIS ou POPULARISMOS: están no galego dende o primeiro
momento da súa formación, son as máis numerosas. Experimentaron
importantes cambios fonéticos como:
● -P-, -T-, -C- >-b-, -d-, -g- (LUPU>lobo, VITA>vida, SECARE>segar)
●
-D-, -G-> (PEDE>pé, LEGERE>ler)
● -CT->-it- (OCTO>oito, TECTU>teito)
●
-L-, -N-> (FILU>fío, CENARE>cear)
● PL-, FL-, CL->ch- (PLUVIA>choiva, FLAMMA>chama,
CLAVE>chave)
● F->f- (FERRU>ferro)
● AU>ou (AURU>ouro, CAUSA>cousa)
● AE>e (CAELU>ceo, CAEPULA>cebola)
● -ARIU>-eiro (PRIMARIU>primeiro)
● QUA->ca- (QUATTUOR>catro)
● -LI+vogal> -ll- (FILIU>fillo, ALIU>allo)
4. ● …
B. CULTISMOS: estran por necesidades culturais e de ampliación de vocabulario
nunha época tardía, cando o galego xa estaba formado, polo que non sufriron
cambios, só experimentaron adaptacións á fonética romance (CLERU>clero,
PLANETA>planeta, PACTU>pacto). Dentro deles particularizamos:
a. Helenismos: proceden do grego (oftalmólogo, biblioteca,
pneumonía…)
b. Tecnicismos: palabras propias das ciencias, artes, profesións…
(cirurxía, disquete, hidróxeno, encefalograma…)
c. Latinismos: proceden do latín puro (a priori, per capita, maremagnum,
sine qua non…)
C. SEMICULTISMOS: entran nunha época intermedia. Cambiaron parcialmente.
Os máis comúns son os que modificaron a medias os grupos PL-, CL-, FL-
(Ex.: PLAGAM>praga, CLAVU>cravo, FLACCU>fraco).
Compre falar dos pares léxicos ou dobletes, casos nos que un étimo latino
orixinou dúas palabras galegas (patrimonial+culta / patrimonial+culta+semiculta)
(REGULA>rella, regra, regular; INTEGRU>enteiro, íntegro;
COLLOCARE>colgar, colocar; PLANU>chan, plano; ARTICULU>artellar,
artigo, articular; PLENAM>chea, prea, plena; CLAVICULA>chavella, caravilla,
clavícula)