Монголын оюутнууд 1990 оны ардчилсан хувьсгалд ном

1. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ
1990 îíû
Àðä÷èëñàí õóâüñãàëä
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒ 2015 ÎÍ

2. 3
“ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ
Ò¯¯×ÝÝ ÄªÐÂªÍ Õ¯×ÍÈÉ ÍÝÔ
(ªìíºõ ¿ã)
1980-ààä îíû õî¸ðäóãààð õàãàñò Ìîíãîë îðîíä ýõýëñýí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýë
òýð ¿åèéí ÇÕÓ-ä ºðíºñºí ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã äóóðèàñàí øèíæòýé, íèéãìèéí
àìüäðàëûí áîëæ á¿òýõã¿é áàéãàà àñóóäëààð ñàíàë ø¿¿ìæëýë ºðí¿¿ëýõèéã
çºâøººðºõ çýðãýýð çàðèì àëõìûã õèéñýí õýäèé ÷ ñîöèàëèçìûí àëäàà äóòàãäëûã
çºâõºí çàñ÷ ñàéæðóóëàõ õ¿ðýýíä ýðãýëäñýí, õýòäýý ÿã þóã ÿàæ õèéõýý ìýäýõã¿é
áóþó òîäîðõîé çîðèëãîã¿é, äýýðýýñ íü çîðèãã¿é, óäààí áàéëàà. Òýãòýë ãàíö íýã,
äàðàà íü õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ óã ¿éë ÿâöûã ò¿ðãýòãýæ ã¿íçãèéð¿¿ëýõèéã ñýì õýëýëöýæ
ýõýëñýí íü íýã ìýäýõýä íèéãìèéí áàéãóóëàëòûã á¿õýëä íü ººð÷ëºõèéí òºëºº óëñ
òºðèéí õóâüñãàë áîëæ õóâèðñàí áèëýý.
Ýíýõ¿¿ õóâüñãàëûã ãàðäàí õºòëºã÷èä çàëóó÷óóä áàéæ òýä íóóö, õàãàñ
íóóöààð óóëçàëäàæ, á¿ëýã, á¿ëãýìä íýãäýæ, çàðèì íü óëñ òºðèéí þìóó ìàðãààí
ìýòãýëöýýíèé êëóá íýð ç¿¿æ, òýãñíýý ãýíýò öóãëààí, æàãñààë õèéæ, ýíý äóíäààñ
Àðä÷èëñàí õîëáîî, Àðä÷èëñàí ñîöèàëèñò õºäºë㺺í ãýõ÷ëýí ìýíäýëñýí ò¿¿õòýé.
Õàðèí òóõàéí ¿åèéí àëáàí ¸ñíû ãàíöõàí áàéãóóëëàãà òýäýíòýé íýãäñýí íü
Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîî (ÌÎÕ) áàéëàà. Òýð ¿åèéí õýëëýãýýð áîë îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãà. Èë¿¿ îëîí ãèø¿¿í, ìºí㺠õºðºíãº, òóñäàà áàðèëãà áàéøèíòàé, ýíý
óòãààðàà õàâüã¿é èë¿¿ õ¿÷ íºëººòýé áàéñàí Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýë,
Ìîíãîëûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õîëáîî, áàñ Ìîíãîëûí ýíõ òàéâàí, íàéðàìäëûí
áàéãóóëëàãóóäûí õîëáîî, òýð ÷ á¿¿ õýë Ìîíãîëûí Çàëóó÷óóäûí õîëáîî õ¿ðòýë
ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéã ÿðüäàã áîëñîí ÷ ººðñäèé㺺 ñàéæðóóëàõûã îðîëäñîîð
1990 îíû Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã óãòàæ ¿äñýí áèëýý.
Õàðèí Ìîíãîëûí Îþóòíû õîëáîî ººðèé㺺 áóñ Ìîíãîë îðíîî, ñàéæðóóëàõ
áóñ øèíý÷ëýõ ò¿¿õýí çîðèëãûã îëæ õàðñàí þì. Îëîí àðâàí æèëèéí òóðø ýðõ
áàðèã÷ ÌÀÕÍ-ûí áýëòãýë õ¿÷èí - ÌÕÇÝ-èéí äýýâýð äîð ÿâæ èðñýí ÌÎÕ ò¿¿õèéí
ýãçýãòýé öàã ìº÷èä àðä÷èëëûí õ¿÷ áîëæ äóó õîîëîéãîî íýãòãýñýí íü òîõèîëäîë
áàéñàí óó? Ñîöèàëèñò ¿çýë ñóðòàë, õ¿ì¿¿æëèéí äîð õýäèé ÷ ýðäýì ìýäëýã, øèíý
ñîðãîãò øèìòýí áîëîâñîð÷ áàéñàí äº÷ ãàðóé ìÿíãàí çàëóóñ öóãëàñàí òîìîîõîí èõ,
äýýä ñóðãóóëèóä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ñàëõèàð èë¿¿ ÷ºëººòýé àìüñãàëàõ îð÷èí
áàéñàí íü ãàðöààã¿é. Äèéëýíõ íü Óëààíáààòàðò, òýãýõäýý ãîë òºëºâ õîòûí òºâººð
áàéðëàñàí Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëü (ÌÓÈÑ), Ïîëèòåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëü
(ÏÄÑ), Àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëü (ÀÓÄÑ), պ人 àæ àõóéí äýýä ñóðãóóëü
(ÕÀÀÄÑ)-ûí îþóòíóóä àíõíû óóëçàëò, öóãëààíóóäûí ñîíèðõîã÷, îðîëöîã÷èä þì.
Õàðèí àëñ áàðóóí õÿçãààð - Õîâäûí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü (ÕîÁÄÑ)-èéíõàí
103
Ýìõýòãýñýí: “Èë òîä áàéäàë ñàí” ÒÁÁ
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 6.5
Öààñíû õýìæýý: À5 (148.5x210ìì)
“Òè Äè Àð Ïè” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
Óëààíáààòàð õîò 2015 îí
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ
1990 îíû
Àðä÷èëñàí õóâüñãàëä
Ýìõýòãýæ áè÷ñýí: “Èë òîä áàéäàë ñàí” ÒÁÁ
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 6.5
Öààñíû õýìæýý: À5 (148.5x210ìì)
“Òè Äè Àð Ïè” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
Óëààíáààòàð õîò 2015 îí

3. 5
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
“ÁÍÌÀÓ-Ûà ͯÁ-Ä ÍÝÍ ÄÀÐÓÉ ÝËѯ¯ËÝÍ
ÀÂÀÕÛÃ ÎËÎÍ ÑÀß ÎÞÓÒÀÍ ÇÀËÓÓ×ÓÓÄÛÍ
ÍÝÐÈÉÍ ªÌͪªÑ ͯÁ-ÛÍ ÀÞÓËïÉÍ
ǪÂ˪˪ªÑ ØÀÀÐÄÀÆ ÁÀÉÍÀ”
Íýã íàìûí ñèñòåìòýé ÁÍÌÀÓ-ûí àëáàí ¸ñíû îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà
àòëàà Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîî 1990 îíû Àðä÷èëñàí õóâüñãàëä õ¿÷ õàâñðàí
îðîëöñîí íü òîõèîëäîë áàéñàí óó? ªíººäðèéí ºíäºðëºãººñ ýðãýí õàðàõàä òóõàéí
¿åèéí ¿çýë ñóðòëûí äîòîîä àðãà õýìæýý, êàìïàíèò àæèëä òºäèéëºí îðîëöäîãã¿é,
õàðèí ãàäàãøàà õàíäñàí ¿éë àæèëëàãàà íýëýýä ÿâóóëäàã, çàðèìäàà îëîí
óëñûí áàéãóóëëàãûí ñàëáàð ìýò îéëãîãääîã îíöëîãòîé áàéæýý. ªºðººð õýëáýë,
Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîî äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà Îëîí óëñûí îþóòíû
õîëáîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàëöàæ, òýð õ¿ðýýíä ñîöèàëèñò áîëîí Àçè, Àôðèêèéí
øèíý òóòàì îðíóóäòàé õàìò ýíõ òàéâàí, íàéðàìäàë, ýâ íýãäëèéí ¿çýë ñàíààíû
òºëºº äóó õîîëîéãîî íýãòãýæ òóõàéí ¿åèéí áîäèò íºõöºë áàéäàëä íèéö¿¿ëýí óëñ
îðíûõîî íýðèéã îëîí óëñûí òàâöàíä ãàðãàæ, ýíý íü õýäýí àðâàí æèëèéí òóðø
¿ðãýëæèëñýí þì.
Èíãýæ ÌÎÕ íü îëîí óëñûí îþóòíû õºäºë㺺íèé èäýâõòýé îðîëöîã÷ áàéñíû
õóâüä 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ç¿¿í Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóäàä ºðíºñºí
àðä÷èëñàí õóâüñãàëóóäûí õàìãèéí äàé÷èí õ¿÷ áîëñîí îþóòíóóäûí àëèâààã
øèíý÷èëæ ººð÷ëºõ òýì¿¿ëýë, ¿çýë ñàíààã ººðòºº øèíãýýí àãóóëæ áàéñàí þì.
1942 îí. Óëñûí èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàãäñàíààð Îþóòíû áàéãóóëëàãûí
¿íäýñ ñóóðü òàâèãäæýý
Ìîíãîëä îþóòíû áàéãóóëëàãà ÿã õýçýý áàéãóóëàãäñàí òàëààð òîäîðõîé
ìýäýýëýë áàéõã¿é ÷ àíõíû èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàãäñàí 1942 îíûã ãýæ ¿çäýã. Àðäûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1940 îíû 12-ð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 45 òîîò òîãòîîëîîð
Óëñûí Óíèâåðñèòåòèéã áàéãóóëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ çîî òåõíèê÷, áàãø,
õ¿íèé ýì÷èéí 3 ñàëáàðòàéãààð Àðäûã Ãýãýýð¿¿ëýõ ßàìíû õàðüÿàíä áàéãóóëæ
õè÷ýýëèéã 1942.09.01-íû ºäºð íýýõýýð òîãòæýý. ßâñààð 1942 îíû 10-ð ñàðûí
5-íä Â.È.Ëåíèíû íýðýìæèò êëóáò Èõ ñóðãóóëèéí íýýëòèéí áàÿðûí õóðàë áîëñîí
ºäðèéã òóñ ñóðãóóëèéí Îþóòíû çºâëºë áàéãóóëàãäñàí ãýæ ¿çýýä îëîí æèëèéí òóðø
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
4
Ìîíãîëûí õàìãèéí àíõíû óëñ òºðèéí öóãëààíûã õèéñýí áèëýý.
Ýíý ¿åä ÇÕÓ áîëîí ×åõ, Ãåðìàí çýðýã ç¿¿í Åâðîïûí îðíóóäàä ñóðàëöàã÷
õýäýí ìÿíãàí ìîíãîë îþóòàí òýíä ºðíºñºí õóâüñãàëò ¿éë ÿâöûí ãýð÷ áîëæ, óëìààð
Ìîíãîë ðóóãàà òýì¿¿ëæ, çàðèì íü ýõ îðîíäîî èðæ ýíý èõ õºë õºäºë㺺íä íýãäýæ
áàéëàà. .
Îþóòíóóä ç¿ãýýð íýã Ẻí õ¿÷ áàéñàíã¿é. Øóóä áóñäûã äàãààä õîøóóðààã¿é.
Òýä ÿâààíäàà çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ, Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîîíû òóãàí äîð
áèå äààñàí õ¿÷èí áîëæ óëñ òºðèéí òàâöàíä ÌîÀÕ, ÀÑÕ áà Øèíý äýâøèëò õîëáîîí
äýýð íýìýãäýí äºðâºí õ¿÷íèé íýðýýð öàãààí ìîðèí æèëèéí àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
øèéäâýðëýõ àëõìóóäûã õèéëöñýíýýð ò¿¿õýíä ¿ëäæýý.
Àëü ÷ öàãèéí îþóòíóóä áîë õîðèí íàñíû õî¸ð òàëä ÿâàà çàëóó÷óóä ãîëäóó
áºãººä ¿çýë áîäîë íü äºíãºæ òºëºâøèæ ÿâàà ãýëöäýã. 1989-1990 îíä ÷ ÿëãààã¿é
òèéì áàéñàí. Íýã òàëä æàãñàæ òýìöýõýä áýëýí îþóòíóóä îâîëçîæ áàéõàä íºãºº
òàëä øèëýãäýæ ñîíãîãäñîí ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿í îþóòíóóä áàéõ. Èõ äýýä ñóðãóóëü
á¿ðò ÌÀÕÍ-ûí õîðîî, ¿¿ð, áàñ íàì òàëäàà áóþó íàìààñ çàéãàà áàðüæ àìæààã¿é
ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà, äýýðýýñ íü áàðàã á¿õ îþóòàí ýâëýëèéí ãèø¿¿í áàéëàà.
Èéì íºõöºëä Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû óäèðäëàãà á¿ãä ñàíàë íèéëýõèéã
õ¿ëýýæ ñóóõã¿éãýýð çîðèãëîæ îþóòíóóäûã óðèàëàí äóóäàæ çîõèîí áàéãóóëñíààð
àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí äºðâºí òóëãóóðûí íýã áîëæ ÷àäæýý. 1990-ýýä îíû ýõíèé
øèéäâýðëýõ ñàð, ºäð¿¿äèéí óëñ òºðèéí ìýäýãäýë, ºðãºõ áè÷èã, øààðäëàãà á¿ðèéí
äîð Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí Õîëáîî, Àðä÷èëñàí Ñîöèàëèñò õºäºë㺺í, Øèíý
Äýâøèëò Õîëáîî, òýãýýä Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîîíû íýð ò¿¿õ áîëîí äóðàéäàã.
Îþóòàí áàéõ õóãàöààòàé. ªíººäðèéí îþóòàí õýäõýí æèëèéí äîòîð ñóðãóóëèà
òºãñºæ îþóòàí áèø áîëäîã. Ãýõäýý 1989-1990 îíû õóâüñãàëä îðîëöñîí îþóòíû
òýð ¿å çàìõàð÷ àëãà áîëîîã¿é, äàðààãèéí îí æèë¿¿äýä øèíý íèéãýìä áàéð ñóóðèà
ýçýëöãýýæ õàìãèéí èäýâõòýé õýñýã íü óëñ òºðèéí íàì, õ¿÷íèé ýãíýýíä íýãäýí îðæ
øèíý Ìîíãîëûí òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýñýýð ºäèé õ¿ð÷ýý.
Ýíý íîìîíä Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû 70 ãàðóé æèëèéí ò¿¿õèéí îðãèë
áîëñîí 1990 îíû Àðä÷èëñàí õóâüñãàëä îþóòíóóä õýðõýí îðîëöñîí òóõàé ºã¿¿ëíý.
Ãýõäýý çºâõºí ýíý òóõàé áèø. Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîî áàéãóóëàãäñàí öàã
ìº÷ººñºº ýõëýí Ìîíãîë Óëñûíõàà íýðèéã îëîí óëñàä öóóðàéòóóëñàí, äàðàà÷èéí
õýäýí àðâàí æèëèéí òóðø ÌÕÇÝ-ýýñ “òóñãààð òîãòíîõ”-ûã õ¿ñ÷ òýì¿¿ëñýí,
ñîöèàëèñò òîãòîëöîîí äîòî𠺺ðèéí óäèðäëàãûí çàð÷ìûã çàðëàí òóíõàãëàæ
èðñýí ò¿¿õ íü Àðä÷èëñàí õóâüñãàëä íýãäýõ áàñ íýã õ¿÷èí ç¿éë áàéñíûã òîäîòãîí
õàðóóëàõ þì.
“Èë òîä áàéäàë ñàí” ÒÁÁ

4. 7
Äàøðàìä äóðäàõàä, 1945.10.20-íä ÁÍÌÀÓ-ä òóñãààð òîãòíîëûí ñàíàë
àñóóëãà áîëñíîîñ õýäõýí õîíîãèéí äàðàà Ëîíäîíä áîëñîí Äýëõèéí çàëóó÷óóäûí
áàãà õóðàëä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷ óðèãäàæ îðîëöñîí íü ÌÕÇÝ-èéí õî¸ðäóãààð
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Íàéäàíãèéí Äàíãààñ¿ðýí áàéæýý. Òýðáýýð äóðñàõäàà,
… Áè ìºí 1945 îíû íàìàð Ëîíäîíãèéí áàãà õóðàëä óðèãäàæ áàéëàà. Óã áàãà
õóðàëä ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûã óðüñàí íü äýëõèéí 2-ð äàéíä Ìîíãîë óëñ öàã ÿìàãò
äýâøèëòýò õó÷íèé òàëä áàéæ, Õÿòàäûã ÷ºëººëºõºä ººðèéí öýðãýýð îðîëöñîí
çýðýã íü íºëººëñºí õýðýã ãýæýý.
Ìîíãîëûí îþóòíóóä ÷ ìºí èéì íýð òºðòýéãýýð ÎÓÎÕ-íä óðèãäñàí áèëýý.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû ¿åýð ôàøèçìûí ýñðýã îðíóóäûí Îëîí óëñûí
îþóòíû çºâëºë õýìýýõ áàéãóóëëàãà Ëîíäîí õîòíîî àæèëëàæ áàéñàí áà 1939 îíû
11-ð ñàðûí 17-íä òóñ õîòíîî ÷åõîñëîâàêèéí îþóòíóóä ãåðìàíû ôàøèñò ýçëýí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã õèéñýí æàãñààëûã íóõ÷èí äàðàõàä áàðèâ÷ëàãäàæ àìèà
àëäñàí îþóòíóóäûí äóðñãàëûã õ¿íäýòãýæ ýíý ºäðèéã Îëîí óëñûí îþóòíû ºäºð
áîëãîí òýìäýãëýõ áîëñîí ò¿¿õòýé þì.
1950-èàä îí. Ìîíãîëûí Îþóòíû áàéãóóëëàãà ÌÕÇÝ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñýã áàéâ
1946-1950-èàä îíûã äóóñòàë Ìîíãîëûí îþóòíû áàéãóóëëàãà ÌÕÇÝ-èéí
á¿òýö äîòîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, àæëûí òàéëàíãàà ÌÕÇÝ-èéí èõ õóðàëä
òàâüæ òýíäýýñ ÷èãëýë àâ÷ áàéæýý. Îëîí óëñàä ÌÎÕ-ûã çàëóó÷óóäûã áàéãóóëëàãà
òºëººëºõ ÿâäàë áàéñàí.
Æèøýýëáýë, 1948 îíä áîëñîí ÌÕÇÝ-èéí ýýëæèò õóðëààñ,
1. Îþóòíóóäûã ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ¿çýë ñàíààãààð çýâñýãëýñýí Ñ¿õáààòàð,
×îéáàëñàíãèéí íàìûí èõ ¿éë õýðýãò õÿçãààðã¿é ¿íýí÷, ýõ îðîí, àðä ò¿ìíèé
ýðõ àøãèéí òºëºº òýìöýã÷ áîëòãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ
2. Îþóòíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûã çîõèîí áàéãóóëæ, îþóòàí çàëóó÷óóäûã
óëñ òºðèéí áà ñî¸ëûí, áèåèéí òàìèð, ñïîðòûã õåãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä àíõààðàõ
3. Îþóòàí ãèø¿¿í á¿ðèéí ñóðëàãà, ñàõèëãàä òîãòìîë õÿíàëò øàëãàëòûã òîãòîîõ
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
6
Ìîíãîëûí îþóòíû ºäºð áîëãîí òýìäýãëýæ èðñýí áàéäàã. (Áàñ çàðèì ýõ ñóðâàëæèä
ÌÓÈÑ-èéí îþóòíû õîëáîîã 1943 îíä áàéãóóëàãäñàí ãýäýã).
Ãýõäýý ýíý ºäºð 1990-ýýä îí õ¿ðòýë èõ äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä
ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí äèéëýíõ íü íàìðûí óðãàö õóðààëòûí àæèëä äàé÷ëàãäàí
õºäºº îðîí íóòàãò àæèëëàæ òààðäàã, òýäíèé äóíä ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà õýìæýý
çîõèîí áàéãóóëàõàä õ¿íäðýëòýé ãýñýí ¿íäýñëýëýýð Ìîíãîëûí îþóòíû ºäðèéã
ººð÷ëºí òîãòîîõ ñàíàë ¿å ¿å ãàðäàã áàéñàí ÷ õýâýýð ¿ëäæýý.
Õàðèí ýä¿ãýý 3-ð ñàðûí 4-íûã Ìîíãîëûí îþóòíû ýðõèéí ºäºð, 11-ð ñàðûí
17-íûã Îëîí óëñûí îþóòíû ýðõèéí ºäºð áîëãîí òýìäýãëýæ áàéãàà íü îþóòíû
áàéãóóëëàãûí òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí ò¿¿õèéí îíöëîã ¿éë ÿâäëóóäòàé øóóä õîëáîîòîé.
1946.08.27. Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîî Îëîí óëñûí îþóòíû õîëáîîíä
ãèø¿¿íýýð ýëñýâ
ßìàð ÷ áàéñàí 1940-ººä îíû äóíäóóð ¿¿ññýí Ìîíãîëûí îþóòíû áàéãóóëëàãà
õî¸ð, ãóðàâõàí æèëèéí äàðàà îëîí óëñûí òàâöàíä ãàð÷ èðëýý.
Äàéíû äàðàà æèë, 1946 îíû 8-ð ñàðûí 27-íä ×åõîñëîâàêèéí Ïðàãà õîòîä
Á¿õ äýëõèéí îþóòíû êîíãðåññûã çàðëàí õóðàëäóóëàâ. Äýëõèéí ãó÷ààä îðîí,
òýäãýýðèéí äóíä ÁÍÌÀÓ-ààñ ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ðàã÷ààñ¿ðýí, Óëñûí
èõ ñóðãóóëèéí ìàòåìàòèêèéí àñïèðàíò Ñîñîðáàðàì, îþóòàí Öýâýãìýä, Äàðüñ¿ðýí,
Íàìûí äýýä ñóðãóóëèéí ìàòåìàòèêèéí áàãø Öýäýíæàâ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé
ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä õ¿ðýëöýí î÷æýý.
Ýíý èõ õóðëààð Îëîí óëñûí îþóòíû õîëáîî (ÎÓÎÕ)-ã áàéãóóëàõàä ìàíàé óëñ
ýëñýí îðîâ. Èíãýñíýýð ìàíàé îþóòíû áàéãóóëëàãà ÎÓÎÕ-íû ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷
òºäèéã¿é ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí áîëîîä îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä äóíäààñ áàðàã
õàìãèéí àíõíû îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áîëîâ.
Öààøäàà ÎÓÎÕ Ïðàãà õîòíîî àëáàí ¸ñîîð òºâëºð÷ýý. Ìîíãîëûí îþóòíû
òºëººëºã÷èä 1950 îíä Ïðàãàä, 1953 îíä Âàðøàâò, 1956 îíä Ïðàãàä, 1958 îíä
Áýýæèíä, 1960 îíä Áàãäàäàä, 1962 îíä Ëåíèíãðàäàä, 1964 îíä Ñîôèä, 1967 îíä
Óëààíáààòàðò, 1971 îíä Ïðàãàä, 1975 îíä Êèåâò, 1979 îíä Áóõàðåñòàä, 1983 îíä
Áåðëèíä ãýõ÷ëýí áîëñîí ÎÓÎÕ-íû äàðàà äàðàà÷èéí á¿õ èõ õóðàëä òàñðàëòã¿é
îðîëöîæ, äýýðýýñ íü Äýëõèéí çàëóó÷óóä îþóòíû èõ íààäìóóä, áóñàä õóðàë
÷óóëãàí, òýäãýýðèéí äîòîð õî¸ð òàëûí àéë÷ëàë, óóëçàëò çýðãèéã íýìáýë ìîíãîëûí
îþóòíû áàéãóóëëàãà ºíººäðèéí ºíäºðëºãººñ õàðàõàä õààëòòàé áàéñàí òýð öàã
¿åä ÷ óëñ îðíûõîî íýðèéã õèëèéí ÷àíàäàä ãàðãàñààð èðæýý.

5. 9
1957-1961. ÓÁÄÑ, ÕÀÀÄÑ, ÀÓÄÑ áèå äààí áàéãóóëàãäàâ
Àðàâ ãàðóé æèë ãàíö äýýä áóþó èõ ñóðãóóëüòàé áàéñàí ÁÍÌÀÓ-ä òàâèàä îíû
ñ¿¿ë÷ýýð äàðàà÷èéí äýýä ñóðãóóëèóä àð àðààñàà ìýíäýëëýý.
1957 îíû 9-ð ñàðûí 10-íû Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí 383 òîîò òîãòîîëîîð 1951
îíä áàéãóóëàãäñàí Óëñûí Áàãøèéí Èíñòèòóòèéã Óëñûí Áàãøèéí Äýýä ñóðãóóëü
áîëãîí ºðãºòãºí áàéãóóëæ, 4 ôàêóëüòåò, 10 òýíõèì, 56 áàãø, 695 îþóòàíòàéãààð
õè÷ýýëë¿¿ëæ ýõëýâ.
ÌÓÈÑ-ûí ¿íäñýí ôàêóëüòåò áîëæ áàéñàí çîî òåõíèê, ìàë ýìíýëãèéí ôàêóëüòåòèéã
ò¿øèãëýí – 1958 îíû 4-ð ñàðûí 15-íä ìàë ýìíýëýã, ìàë ç¿é, àãðîíîìèéí ãýñýí
¿íäñýí 3 ñàëáàðòàéãààð áèå äààñàí պ人 àæ àõóéí äýýä ñóðãóóëü áîëãîæýý.
1961 îíä ÌÓÈÑ-ûí Àíàãààõ óõààíû ôàêóëüòåòèéã Àíàãààõ óõààíû äýýä ñóðãóóëü
áîëãîí áèå äààëãàâ.
1959-1961. ÌÎÕ-ã ÌÕÇÝ-èéí Òºâ õîðîîíû äýðãýä àëáàí ¸ñîîð
áàéãóóëæ ä¿ðìèéã áàòëàâ
Îþóòíû áàéãóóëëàãûí ýõíèé õýäýí àðâàí æèëèéí ò¿¿õ ÌÕÇÝ-òýé ñàëøã¿é
õîëáîîòîé. Õàðèí òàâü, æàðààä îíû çààã äýýð äýýð äóðäñàí÷ëàí õýä õýäýí èõ,
äýýä ñóðãóóëüòàé áîëæ îþóòíû òîî ýðñ íýìýãäñýí òóë Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîã
áèå äààëãàõ øààðäëàãà íýìýãäýæ áàéëàà. Òóõàéí ¿åä ¿¿íä çààâàë äýýä ãàçðûí
øèéäâýð õýðýãòýé áàéæ, çàðèì òîãòîîë øèéäâýðèéã ãàðãàæ áàéëàà.
Óðüä íü Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîã øóóä òºëººëæ á¿òýöäýý áàãòààäàã áàéñàí
áîë ààæìààð òóñãààðëàõ ýõíèé àëõìóóäûã õèéâ.
Òóõàéëáàë 1959 îíä ÌÎÕ-ûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí òîâ÷îîíû
146 òîîò òîãòîîëîîð ÌÇÝ-èéí Òºâ õîðîîíû íýãæ áîëãîæ ä¿ðìèéã íü áàòëàí
Àíõäóãààð áàãà õóðëûã 1959 îíû õàâàð õóðàëäóóëàõààð òîãòîîæ áàéæýý.
Äàðàà íü 1961.03.31-íä ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëîîð ÌÎÕ-ã òóñàä íü
çîõèîí áàéãóóëæ, ãýõäýý ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû äýðãýä áàéãóóëàâ. ̺í ÌÕÇÝ-
èéí ÒÕ-íû òîâ÷îîíû õóðëûí 1961 îíû 3-ð ñàðûí 25-íû ºäðèéí 15/122 òîîò
òîãòîîëîîð Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû áàãà õóðëûã 1961 îíû 3-ð ñàðûí 31-íèé
ºäºð õóðàëäóóëæ Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû äàðãààð ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû
¿çýë ñóðòàë, óõóóëãûí àæèë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ×.Î÷èðáàëûã
òîìèëñíûã ìýäýýëñýí áàéäàã.
1960.10. Îëîí óëñûí îþóòíû õîëáîîíîîñ Ìîíãîë Óëñûã ͯÁ-ä
ýëñýõèéã äýìæñýí òîãòîîë ãàðãàâ
Ýíý áîë ÌÎÕ-íû ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäýõ ÷óõàë ¿éë ÿâäàë þì.
1960 îíû 10-ð ñàðä Èðàêèéí Áàãäàä õîòíîî õóðàëäñàí ÎÓÎÕ-íû VI áàãà
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
8
4. Çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãà ñóðãóóëèóäûí áàãø íàð áà ýðõ áàðèã÷äûí ºìíº
ººðèéí òîäîðõîé ñàíàëóóäûã òàâèõ áà òýä íàðààñ ñóðëàãà õ¿ì¿¿æëèéí
àæëûã ñàéæðóóëàõ îþóòíû ¿çýë áàðèìòëàëûí ïðàêòèê àæïûã çîõèîõ, îþóòíû
ñóðëàãûã äýýøë¿¿ëæ, àõóé áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä òóñëàõ ãýñýí îþóòíóóäòàé
õàìààðàë á¿õèé çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû îëîí óëñûí òàâöàí äàõü ¿éë àæèëëàãàà
àíõíààñàà èäýâõòýé áàéëàà. Þóíû ºìíº 1947 îíû 7 ñàðûí 25-íààñ 8 ñàðûí
17-íû ºäð¿¿äýä ×åõîñëîâàê óëñûí íèéñëýë Ïðàãà õîòîä Äýëõèéí Àðä÷èëñàí
Çàëóó÷óóäûí Õîëáîî, Îëîí Óëñûí Îþóòíû Õîëáîîíîîñ õàìòðàí çîõèîí
áàéãóóëñàí Äýëõèéí çàëóó÷óóä, îþóòíû àíõäóãààð èõ íààäàì áîëæ ìîíãîëûí
óðëàã ñî¸ë, áèåèéí òàìèð ñïîðòûí òºëººëºë îðîëöñîí áà õîéøõè á¿õ íààäàìä
Ìîíãîë Óëñ òàñðàëòã¿é îðîëöîæ èðæýý.
Òýð ¿åä Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîî ãèø¿¿í íü áîëñîí Ïðàãàä òºâòýé Îëîí
Óëñûí Îþóòíû õîëáîî (Ìåæäóíàðîäíûé ñîþç ñòóäåíòîâ (àíãë. International
Union of Students — IUS) íü ÇÕÓ òýðã¿¿òýé ñîöèàëèñò ëàãåðèéí îðíóóäûí áàéð
ñóóðèéã çîíõèëîí èëýðõèéëæ Àçè, Àôðèêèéí øèíýýð òóñãààð òîãòíîñîí îðíóóäûã
èìïåðèàëèçìûí ýñðýã óðèàëàí äóóäñàí ¿çýë ñóðòëûí õàíäëàãàòàé áàéñàí áîë
¿¿íèé íºãºº òàëä ºðíºäèéí îðíóóä íýãäñýí Äýëõèéí çàëóó÷óóäûí àññàìáëåéí
çîõèöóóëàõ íàðèéí áè÷ãèéí íàðèéí äàðãà íàðûí ãàçðààñ Îëîí óëñûí îþóòíû
òóñäàà áàãà õóðëûã çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãýýð õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ áàéñíûã
äóðäàÿ.
Èíãýæ ìîíãîëûí îþóòíû òºëººëºë ÎÓÎÕ-íû õóðàë, èõ íààäìóóäàä áàéíãà
îðîëöîæ, çàðèìäàà ¿çýë ñóðòàëæñàí õýäèé ÷ ýíõ òàéâàí, íàéðàìäàë, øóäàðãà
¸ñíû àãóóëãààð äóó õîîëîéãîî íýãòãýæ áàéñàí íü 1961 îíä Ìîíãîë óëñûã ͯÁ-ä
ýëñ¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäýæ áàéñàí ýãçýãòýé öàã ìº÷èä óëñ òºð, óðëàã ñî¸ë, ñïîðòûí
äýýðõ ¿éë ÿâäëóóäààð äàìæóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûíõàà íýðèéã ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò
îðíóóäààñ ãàäíà Àçè, Àôðèêèéí øèíý òóëãàð óëñóóä, öààøèëáàë äýëõèé äàÿàð
öóóðàéòóóëàõ öººõºí áîëîìæèéí íýã áàéñàí þì.
1957 îíä Ôðàíöûí íèéñëýë Ïàðèñ õîòíîî áîëñîí ÎÓÎÕ-íû õóðàëä ìîíãîëûí
òºëººëºã÷èä îðîëöîõäîî, ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ ÿâäàëä ýäãýýð îðíóóäààñ
äýìæëýã àâàõ çîðèëãîòîé ÿâñàí ãýæ Í.Äàíãààñ¿ðýí äóðñààä “Áèä Ïàðèñ äàõü
ÎÓÎÕ-íû óã õóðëààñ Ìîíãîëûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõèéã äýìæèæ áóéã èëòãýñýí àëáàí
¸ñíû ïðîòîêîë ãàðãóóëæ àâñàí þì. Åð íü ìàíàé óëñûã ... ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð
ýëñòýë óëñ îðíû ãàäààä õàðèëöàà ñóë õºãæñºí ¿åä ÌÎÕ õºðºíãºòºí îðíóóäòàé
õàðèëöàõàä èõýýõýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéñàí. Èéì à÷ õîëáîãäïûã òîîöñîíû
¿íäñýí äýýð ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí áèäíèéã èëò äýìæäýã áàéëàà. Ýíý íü ýðãýýä
ÌÎÕ-íû õºãæèëòºä áàãàã¿é òóñ õ¿ðãýñýí áèëýý” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã.
ÌÕÇÝ-èéí òºâ õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Í.Äàíãààñ¿ðýí ÌÎÕ-
íû äàðãûí ¿¿ðãèéã 1960 îí õ¿ðòýë õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áàéãààä ýíý àæëûã Ä.Ãîòîâò
øèëæ¿¿ëýí ºã÷ýý.

6. 11
Òýð ¿åä Ïðàãà õîòûí Óðëàã, ¿éëäâýðëýëèéí äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéñàí,
óðëàãèéí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Ï.Áàëäàíäîðæ èíãýæ äóðññàí áàéäàã.
… 8-ð ñàðûí 20-íû åã뺺 6 öàãèéí ¿åä áàéðàíäàà óíòàæ áàéòàë øóãàìûí
ðàäèîãîîð “Ìàíàéõ ðóó äàéðëàà. Áèäíèé ìýäýýã ººð äîëãèîíîîð áàðèàðàé” ãýýä
÷èìýýã¿é áîë÷èõîâ. Ãàéõàæ ñàíäàðñàí áè ÷ áóøóóõàí õóâöñàà ºìñººä ã¿éæ ãàðòàë
õýñýã àðàá îþóòíóóä èõ ë óóðòàéãààð óëààí þì óðæ “ò¿é” õýìýýí íóëèìæ áàéíà. Þó
áîëæ áàéíà âý ãýæ òýäíýýñ àñóóâàë íýã íü – Áè õýçýý ÷ êîììóíèñò íàìä èòãýõã¿é
ãýñíýýñ ººð þì ÿðüñàíã¿é. Öààø ÿâòàë ãóäàìæíû ãîëä ÷åõ¿¿ä øèðýý çîî÷èõñîí
“Îðîñóóä ìàíàéõûã ççýë÷èõñýí, ýñýðã¿¿öëèéí áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóð” ãýæ áàéíà.
Áè ÷ áóøóóõàí çóðæ îðõèâ. Çóðàõã¿é áîë çîäóóëàõ íü îéëãîìæòîé áàéñàí þì ÷èíü.
Öààøèëáàë ãóäàìæ á¿õýíäñ òàíêòàé öýðã¿¿ä ä¿¿ð÷èõñýí òýäíèéã òîéðîîä
õîòûí èðãýä øàâ÷èõñàí þì àñóóæ áóé áîëîëòîé. Íàìàéã î÷âîë îðîñ õýë ìýäýõ
¿¿? ãýæ áàéíà. Ìýäíý ãýâýë òýãâýë õýëìýð÷ëýýäýõ ãýæ áàéíà. Èíãýýä ýäíèé äóíä
õýëìýð÷ áîëæ îðõèëîî. Òà íàð àëü óëñàä èð÷èõýýä áàéíà âý ãýõýä òýä Àâñòðè,
Àíãëè, Êóáà çýðýã óëñóóäûí íýð õýëýõýä áèøýý òà íàð ÷èíü ×åõèéí íèéñëýëä
èð÷èõýýä áàéíà ãýõýä òýä íýã òîì õàð÷èõààä ººð þì äóóãàðñàíã¿é. Õàìãèéí
ñîíèðõîëòîé íü ýõíèé ºäºð áàéñàí öýðã¿¿ä äàíäàà äóíäàä Àçèéí öàðàéòàé
òîñ íýâ÷ñýí õóâöàñòàé õàëòàð öàðàéòàé öýðã¿¿ä áàéñàí áîë äàðàà ºäðººñ íü
ýõëýí ãî¸ öýâýð õóâöàñòàé äàíäàà øàð òîëãîéòîé îðîñ öýðã¿¿äýýð ñîëèãäñîí
þì. Òýäíýýñ õ¿ì¿¿ñ àñóóëò àñóóõààð äàðãààñ àñóó ãýíý. Äàðãààñ íü àñóóõààð
õºðºíãºòí¿¿ä òàíàéõûã äàéðàõûã ìýäñýí áîëîõîîð ºðñºæ õàìãààëæ áàéíà ãýõýýñ
ººð ç¿éë ÿðüñàíã¿é. Ãóäàìæààð ä¿¿ðýí øîã çóðàã íààñàí áàéëàà. Õàðèí îðîñûí
òàíêíóóäûí äóíä “Õóâüñãàëò Ìîíãîë” ãýñýí áè÷èãòýé òàíê áàéñàí íü ìèíèé ñýòãýëä
òîä ¿ëäñýí áàéíà. Òýíä ìàíàé ìîíãîëûí ñýòã¿¿ëèéí çóðãèéã àâààä “×è íàäòàé ìºí
ñîöèàëèçì õ¿ðíý ýý” ãýñýí áè÷èãòýé ìîðü ñóðãàæ áóé õºäººíèé çàëóóãèéí çóðãèéã
õàä÷èõñàí áàéëàà…”
1976.10. Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ áàñ íýã ñàíàë
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîî íü äýëõèéí îþóòíû õºäºë㺺íä èäýâõòýé
îðîëöîã÷, ÎÓÎÕ-íû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í õýðíýý äîòîîääîî ÌÕÇÝ õýìýýõ íèéò
çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãûí õàðüÿàíä, ò¿¿ãýýð óäèðäóóëæ, ò¿¿íèé õýëòýñ òàñãèéí
õýìæýýíä àæèëëàõ íü çîõèìæã¿éãýýñ ãàäíà îþóòíû îíöëîã ýðõ àøèã, ñîíèðõëûã
õàìãààëæ òºëººëºõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéñíûã á¿ãä, òýð äóíäàà ÌÕÇÝ-èéí
óäèðäëàãà ÷ îéëãîæ áàéæýý.
Òóõàéëáàë, 1976 îíû 10-ð ñàðûí 22-íä ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ë.Ò¿äýâ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä “Ìîíãîëûí îþóòíû
õîëáîîíû çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷ëºõ òóõàé” àëáàí õ¿ñýëò òàâüæýý. Ò¿¿íä
äóðäàõäàà,
“... Èõ, äýýä áîëîí òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèéí îþóòàí ñóðàã÷äûí
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
10
õóðëààñ ìàíàé óëñûã Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãàä ýëñ¿¿ëýõ ÿâäëûã äýìæñýí
òóñãàé òîãòîîë ãàðãàæ “ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä íýí äàðóé ýëñ¿¿ëýí àâàõûã îëîí ñàÿ
îþóòàí çàëóó÷óóäûí íýðèéí ºìíººñ ͯÁ-ûí Àþóëã¿éí çºâëºëººñ øààðäàæ
áàéíà” ãýæ ìýäýãäæýý.
Äàðàà æèë íü áóþó 1961 îíû 10-ð ñàðûí 27-íä Ìîíãîë Óëñ ͯÁ-ûí á¿ðýí
ýðõò ãèø¿¿í áîëñîí áèëýý.
1967.03.26. Óëààíáààòàð õîòíîî Îëîí Óëñûí îþóòíû õîëáîîíû IX èõ
õóðëûã çîõèîí áàéãóóëàâ
Äýëõèéí îþóòàí, çàëóó÷óóäûí àëáàí ¸ñíû õàìãèéí òîì àðãà õýìæýýíèé íýã -
Îëîí Óëñûí Îþóòíû Õîëáîîíû IX èõ õóðëûã íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí
áàéãóóëàâ.
Èõ õóðàëä Àçè, Åâðîï, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí äºðâºí òèâèéí 100 øàõàì
îðíû îþóòíû 115 áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí áîëîí á¿ñ íóòãèéí 16 áàéãóóëëàãà,
òýäãýýðèéí äîòîð Äýëõèéí ýíõ òàéâíû çºâëºë, ͯÁ-ûã äýìæèõ äýëõèéí õîëáîî,
Äýëõèéí ¯éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí çýðýã íèéò 350 òºëººëºã÷, çî÷èí, àæèãëàã÷èä èðæ
îðîëöæýý. Ýíý íü òóõàéí ¿åä Ìîíãîë óëñàä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí îëîí óëñûí
õàìãèéí òîì àðãà õýìæýýíèé íýã áîëîâ.
Èõ õóðëûí íýýëò 3-ð ñàðûí 26-íä Çàñãèéí ãàçðûí îðäîí äàõü Àðäûí Èõ
Õóðëûí òàíõèìä áîëæ ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà
Æ.Ñàìáóó áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëæýý. ÌÎÕ-íû äàðãà ×. Õóíæàâ èëòãýë òàâüæ, ººðèéí
îþóòíû õîëáîîíû óëñ òºðèéí ÷èã áàðèìæàà, ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëûã
òàíèëöóóëñàí áàéíà. Èõ õóðàë íèéò àðàâ ãàðóé õîíîã ¿ðãýëæèëæ õýä õýäýí ÷óõàë
àñóóäëààð ìºðèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí íèéòäýý 150 îð÷èì òîãòîîë áàòàëæýý.
Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîî òóñ áàéãóóëëàãûí ÿéöýòãýõ õîðîîíû ãèø¿¿íýýð
ñîíãîãäîâ.
Ýíýõ¿¿ èõ õóðàë Ìîíãîë îðíûã øèíýýð íýýæ òàíèëöóóëñàí, ÎÓÎÕ-íä ìàíàé
óëñûí íýð õ¿íäèéã ºðãºæ áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëñýí îíöãîé ¿éë ÿâäàë áàéëàà.
1968.08.20. Ïðàãò ñóð÷ áàéñàí ìîíãîë îþóòíóóä õóâüñãàëò ¿éë ÿâäëûí
ãýð÷ áîëîâ
1950-èàä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ ìîíãîë çàëóó÷óóäûã ÇÕÓ òºäèéã¿é ç¿¿í åâðîïûí
ñîöèàëèñò îðíóóäûí èõ äýýä ñóðãóóëü, òåõíèêóì, òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäàä
îëíîîð èëãýýí ñóðàëöóóëæ ýõýëñýí áèëýý. 1990 îí õ¿ðòýë íèéò 60 îð÷èì ìÿíãàí
ìýðãýæèëòýíã ãàäààäàä áýëòãýñýí òîî áèé. Òýäíèé íýã õýñýã Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ñîöèàëèñò ×åõîñëîâàê Óëñûí íèéñëýëä ñóðàëöàæ áàéõäàà 1968 îíû “Ïðàãèéí
õàâàð” áîëîí ò¿¿íèé ºìíºõ, õîéøõè ¿éë ÿâäëóóäûã í¿äýýðýý ¿çñýí ãýð÷ áîëæýý.

7. 13
ñîíãóóëüòíûã áàãòààñàí 600 ãàðóé òºëººëºã÷ îðîëöæýý.
×óóëãàíû ¿éë àæèëëàãààã íýýæ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Þ.Öýäýíáàë
¿ã õýëñýí áàéíà. ×óóëãàíû èëòãýëèéã òýð ¿åèéí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí îðëîã÷
äàðãà Ä.Öýâýãìèä òàâüæ, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ë.Ò¿äýâ õóðàëäààíûã óäèðäàæ ÿâóóëæýý.
×óóëãàíä Ǻâëºëòèéí îþóòíû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Ïîïîâ,
ÌÓÈÑ-ûí Ñ¿õáààòàðûí íýðýìæèò öàëèíò îíö ñóðëàãàòàí Ä.Ë¿íäýýæàíöàí,
Ïîëèòåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëèéí îþóòàí Áàò-Ýðäýíý, ÀÓÄÑ-èéí îþóòàí Ø.
Áàäàìñ¿ðýí çýðýã òºëººëºã÷èä ¿ã õýëýâ.
1980 îí. Ïîëüøèä ñóðàëöàæ áàéñàí Ìîíãîë îþóòíóóäûã ýã¿¿ëýí
òàòàâ.
Ç¿¿í Åâðîïûí îðíóóäààñ àíõ ÁÍÏÀÓ-ä ñîöèàëèçìûí íèéãìèéí òîãòîëöîî,
íýã íàìûí äàðàíãóéëëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä íèéòèéí îëîí ò¿ìíèé õºäºëãººí ºðíºæ
óëìààð “Ýâ ñàíààíû íýãäýë” ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë áèé áîëæ, äàðàà íü Îíö áàéäàë
òîãòîîñîí çýðýã ýãçýãòýé ¿éë ÿâäëûí ºìíºõºí íýëýýä òîîíû ìîíãîë îþóòàí
ñóðàëöàæ áàéñíû äîòîð îäîîãèéí íèéòëýë÷ Á.Áààáàð, õîæèì ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í,
Ìîíãîë Óëñààä Ïîëüøèä ýë÷èí ñàéäààð òîìèëîãäñîí À.Ãàíáààòàð íàð áàéæýý.
Òýä 1989 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Àðä÷èëñàí ñîöèàëèñò õºäºë㺺í, 1990 îíû õàâàð ÌÑÄÍ-
ûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä áàéñàí áèëýý.
1980-1981 îíä Ïîëüøèä áîëñîí ¿éë ÿâäëûí óëìààñ ìîíãîë îþóòíóóäûã
ýðã¿¿ëýí òàòæýý.
1986. Îëîí óëñûí îþóòíû õîëáîîíä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷ àæèëëàæ
ýõëýâ
Îëîí óëñûí îþóòíû õîëáîîíû Ïðàãà äàõü íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí
ãàçàðò Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîîíû áàéíãûí òºëººëºã÷ 1986 îíîîñ ñóóäàã
áîëëîî. Óã òºëººëºã÷ººð Ìîñêâàãèéí ÓÈÑ òºãñãºñºí, ýäèéí çàñàã÷ ìýðãýæèëòýé
Ä.Æàðãàëñàéõàí òîìèëîãäîæ 1990 îí õ¿ðòýë àæèëëàñàí áàéíà.
1987. ÇÕÓ-ä ºðíºæ áàéãàà ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã ÌÀÕÍ “ìàíàé ÷èã
áàðèìæàà” ãýæ çàðëàâ.
Íàÿàä îíû äóíäóóð äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí íýã õýñýã áîëñîí Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñàä ýõëýýä óëñ àðäûí àæ àõóé, ýäèéí çàñàã, ÿâààíäàà íèéãýì-óëñ
òºðèéí õ¿ðýýã õàìàðñàí ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí ¿éë ÿâö ýõëýâ.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
12
çºâëºëèéã íýãòãýí óäèðäàõ çîðèëãîîð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí
òîâ÷îîíû 1959 îíû 146-ð òîãòîîëîîð Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîî áàéãóóëàãäàõ ¿åä
òóñ õîëáîîíä 4 äýýä, 12 òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèóäàä 12.0 ìÿíãà îð÷èì
îþóòàí ñóðàã÷èä õàìðàãäàæ áàéñàí áîë 1975 îíû ýöñèéí áàéäëààð èðãýíèé 6
äýýä, 22 òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëüä 23 ìÿíãà ãàðóé îþóòàí ñóðàã÷èä
ñóðàëöàæ á¿õ îþóòàí ñóðàëöàã÷äûí òîî 2 äàõèí íýìýãäæýý.
Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîî íü áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø ýä¿ãýýã õ¿ðòýëõ
õóãàöààíä îðëîã÷ äàðãààñ ººð îðîí òîîã¿éãýýð ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû ¿çýë
ñóðòàë, ãàäààä õàðèëöàà, ñóðãóóëèéí õýëòñ¿¿äèéã äàìæèí õàðúÿàëàãäàæ çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òàëààð áýõæèæ àìæààã¿é … Èéì áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ Ìîíãîëûí
Îþóòíû Õîëáîîã áèå äààëãàí ºðãºòãºæ, ãèø¿¿äèéíõýý òàòâàð, ñîöèàëèñò
õóðèìòëàëûí ìºíãºí îðëîãîîðîî çàðëàãàà íºõºí àæèëëàõ ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýí
ãóðâàí ðåôåðåíò íýìæ ÌÕÇÝ-èéíÒºâ Õîðîîíû õýëòýñ ýðõòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëæ
àæèëëóóëàõ ñàíàë îðóóëæ áàéíà” ãýæýý.
Ýíý ñàíàë òóõàéí ¿åäýý äýìæèãäýýã¿é þì áàéíà.
1978-1979 ÌÎÕ-íû ñàëáàð çºâëºë¿¿ä ãàäààäûí çàðèì õîòóóäàä
áàéãóóëàãäàâ
Äàë, íàÿàä îíû çààãò ãàäààäàä ñóðàëöàæ áàéñàí ìîíãîë îþóòíóóäûí òîî
îðãèëäîî õ¿ð÷ýý.
Èéì ó÷ðààñ ìîíãîë îþóòíóóä õàìãèéí îëíîîð ñóðàëöàæ áàéñàí ÎÕÓ-ûí
Ìîñêâà, Ýðõ¿¿, ÁÍÑ×ÑÓ-ûí Ïðàãà çýðýã õîòóóäàä ÌÎÕ-íû ñàëáàð çºâëºë¿¿äèéã
áàéãóóëæýý. (Ýíý ¿åýð ìîíãîë îþóòíóóäûã ñóðãàõàä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã
íü ¿íýëæ Ìîñêâàãèéí Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéã Ä. Ñ¿õáààòàðûí îäîíãîîð øàãíàæ
áàéëàà). ̺í Åâðîïûí îðíóóäàä ñóðàëöàæ áóé îþóòíóóäûí àñóóäëûã õàðèóöñàí
òºëººëºã÷èéã ÁÍÑ×ÑÓ-ä ñóóãàà ÁÍÌÀÓ-ûí ÝÑß-íû äýðãýä áèé áîëãîâ. Õîæèì
Ïðàãà äàõü ÎÓÎÕ-íä ÌÎÕ-íû áàéíãûí òºëººëºã÷ òîìèëîãäîí àæèëëàñàí þì.
1970-ààä îíîîñ ìîíãîë îþóòíóóä îëîí óëñûí îþóòíû õºíãºëºëòèéí êàðò
àøèãëàäàã áîëîâ.
1980.04.25. Ìîíãîëûí îþóòíû àíõäóãààð ÷óóëãàí õóðàëäàâ.
Ýíý áîë Ìîíãîëûí îþóòíû áàéãóóëëàãûí õóâüä áàñ íýã ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë þì.
Ìîíãîëûí îþóòíû àíõäóãààð ÷óóëãàí 1980 îíû 4-ð ñàðûí 25-íä Óëààíáààòàð
õîòíîî ̯Ý-èéí Ñî¸ëûí òºâ îðäîíä õóðàëäàâ.
×óóëãàíä èõ, äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèóä áîëîí ÇÕÓ, ñîöèàëèñò
áóñàä îðîíä ñóðàëöàã÷èä ãýýä íèéò 30 ãàðóé ìÿíãàí îþóòàí ñóðàã÷äààñ ñîíãîãäñîí
òýðã¿¿íèé îþóòàí ñóðàã÷èä, ýðäýìòýä, áàãø íàð, ÕÇÝ, îþóòíû áàéãóóëëàãûí

8. 15
áîëæ ààæìààð íýãäýæ ÿíç á¿ðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðæ áàéëàà.
1988 îíû 9-ð ñàðààñ ÌÓÈÑ-èéí ìàòåìàòèêèéí áàãø Ä.Ëàìæàâ íàð äóãóéëàí
õýëáýðýýð ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñòýé ÷ºëººò óóëçàëò, ÿðèëöëàãà õèéæ, óëìààð “׺뺺ò
ÿðèëöëàãà” íýðòýé ñîíèíûã õàíûí ñàìáàð õýëáýðýýð ãàðãàæ ñîöèàëèçìûí
òóëãàìäñàí àñóóäàë, õóâèéí ºì÷èéí òàëààð, òýð ¿åèéí àëáàí ¸ñíû õè÷ýýëèéí
õºòºëáºð, ÿëàíãóÿà ÇÕÓÊÍ-ûí ò¿¿õ çýðýã õè÷ýýëèéí àãóóëãûã ø¿¿ìæèëñýí áîëîí
À.Ñàõàðîâ, Ïîëüøèéí “Ýâ ñàíààíû íýãäýë” õºäºë㺺íèé òóõàé ìàòåðèàë áîëîí
Áààáàðûí “Á¿¿ ìàðò” íîìûí õýñãýýñ íèéòýëæ áàéâ.
1988 îíä ÌÓÈÑ-èéí îþóòàí áàéñàí Ä.Ðýíöýíòàâõàé:
̺í 1988 îíû íàìðààñ ÿíç á¿ðèéí àæèë ìýðãýæèëòýé çàëóóñ öóãëàð÷ õîæèì
“Øèíý ¿å” íýðòýé áîëñîí á¿ëãèéã ¿¿ñãýæýý.
1989 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 2-íîîñ 3-íä øèëæèõ øºíº Àìàðáàÿð, Ñ.Àìàðñàíàà,
Ý.Áàò-¯¿ë, Ñ.Öîãòñàéõàí, À.Áàÿñãàëàí íàðûí çàëóó÷óóä íèéñëýëèéí òºâèéí
ãóäàìæèíä òóõàéëáàë, ÓÁÄÑ, ÌÓÈÑ, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû áàéð, Ñàíñàð
õîðîîëîë, Òºâ øóóäàí, 19 ä¿ãýýð õîðîîëîë, 4 ä¿ãýýð öàõèëãààí ñòàíö õ¿ðòýëõ
çàìûí äàãóó “Çàëóó÷óóäûí ñîíîðò”-ä ãýñýí ãàð÷èãòàé óõóóëàõ õóóäàñ íààæ äîð íü
àíõ óäàà ”Øèíý ¿å” á¿ëãýì ãýæ áè÷èâ.
Ìàðãààøíààñ óã õóóäñóóäûí èõýíõèéã ÍÀÕß-íààñ õóóëæ àâñàí áàéäàã.
“… Àíõ áîë àðä÷èëñàí õóâüñãàë ãýæ ÿðüæ áàéñíûã ñàíàõã¿é áàéíà! ªºð÷ëºí
áàéãóóëàëò èë òîä áàéäëûã õºãæ¿¿ëìýýð þì øèã ãýõ ìýòýýð ÿðüñàí õ¿í èõ
øèíýëýã àìüòàí áîëæ õàðàãääàã áàéëàà. ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ ãýýä áàéãàà þì íü
ìàíàéä òîãòîæ áàéñàí ñîöèàëèçì þì ø¿¿ äýý.
… Ìèíèé õóâüä ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí çàñãèéí ôàêóëüòåòàä ñóðàëöàæ áàéñàí.
Íàÿàä îíû ñ¿¿ëýýð ìàíàé ôàêóëüòåòèéí îþóòíû çºâëºëèéí äàðãà, ñ¿¿ëä
ÌîÀÕ-íû ÅÇÇ–èéí ãèø¿¿í áîëñîí Äýëýãèéí Òºìºð-Î÷èðòîé íýãýí óóëçàëò
ÿðèëöëàãàä î÷ñîíîîð ýõýëñýí þì äàà. 1988 îíû 10 äóãààð ñàðä íýã ºäºð õè÷ýýë
òàðààä ÌÓÈÑ-èéí Íèéãìèéí óõààíû ôàêóëüòåò äýýð îäîîãèéí Èõ ñóðãóóëèéí
3-ð áàéðíû 2 äàâõàðò Êðèìèíàëèñòèêèéí ëàáîðàòîðèéí ºðººíä î÷èõîä õýäýí
íºõºð “êðèìèíàë” ìàÿãààð öóãëàñàí áàéëàà. Òýä áîë Ñàíæààñ¿ðýíãèéí Çîðèã
áàãø, ìàëûø õýìýýõ Ýíõò¿âøèí, Êàçàíèéí èõ ñóðãóóëèéí àñïèðàíò Ýðäýíýòóóë,
õýä õýäýí èõ äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíóóä ò¿¿íèé äîòîð öýðãèéí åðºíõèéãèéí íýã
ñîíñîã÷ áàéñàí. Áàñ íýã ëàì áàéñàí íü Áààñàí ëàì. Àðä÷èëàë äýâøëèéí òºëºº
õºäºë㺺í ãýã÷èéã áàéãóóëíà, Áîëîâñðîë íîìûí ñàíãèéí ¿¿äýíä öóãëààí õèéíý,
áè÷èã áàðèìòàà áîëîâñðóóëíà ãýýä ìàø ñîíèí ñîíèí þì ÿðüæ ìàíü ìýòèéã
¸ñòîé àíãàéëãàñàí äàà. Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ýõëýë ãýäýã 89 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 10-íû öóãëààíààñ íýã õî¸ð æèëèéí ºìíº áîëæ áàéñàí ¿éë ÿâäàë. Áè
¿íýíèéã õýëýõýä íýëýýä àéäàñòàé ë ñîíñîæ áàéñàí þìäàã…”
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
14
1987 îí õóðàëäñàí Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýëèéí XIII èõ õóðëûí íýýëò
äýýð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Æ.Áàòìºíõ ¿ã õýëýõäýý “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÇÕÓÊÍ-ààñ
óëñ îðîíäîî õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí õóâüñãàëò ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã ÷èí ñýòãýëýýñýý
òàëàðõàí äýìæèæ, ò¿¿íèé òóðøëàãààñ ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã øèíý ñàíàà,
øèíý ýð÷ õ¿÷ýýð ñýëáýí áàÿæóóëæ áàéíà. …ªºð÷ëºí áàéãóóëàëò áîë ìàíàé ÷èã
áàðèìæàà ìºí” ãýæ àíõ óäàà àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäæýý.
1988 îíû íàìàð. ÓÁÄÑ-èéí îþóòíóóä “Öàãèéí òîëü” ñîíèíû ãóðâàí
äóãààðûã ýðõëýí ãàðãàâ
1988 îíû íàìàð ÓÁÄÑ-èéí äýðãýä óòãà çîõèîëûí íýãäëèéí öóãëààí äýýð
îþóòàí Äàðü.Ñ¿õáààòàð “ñîíèí ãàðãàÿ” ãýñýí ñàíàë ãàðãàñíûã áóñàä íü äýìæèæ
ñîíèíû çºâëºëèéã áàéãóóëæ, ýðõëýã÷ýýð ò¿¿íèéã ñîíãîñíû äàðàà “Öàãèéí òîëü”
ãýäýã íýð ºãºõººð òîõèð÷ýý. Òýãýýä ñóðãóóëèéí óäèðäëàãàä õàíäàæ àëáàí ¸ñíû
çºâøººðºë àâñàí áà ñîíèíû öààñûã ðåêòîðûí òóøààëààð ñóðãóóëèéí íàìûí
õîðîîíîîñ ãàðãàæ ýõíèé äóãààðûã 500 õóâü, õî¸ð äàõèéã 700 õóâü, ãóðàâ äàõèéã
1000 õóâü õýâë¿¿ëýâ.
Á¿õ ñîíèí õýâëýë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ¿çýë ñóðòëûí õýëòñèéí õÿíàëòòàé,
àëáàí ãàçðûí õàíûí ñîíèí õ¿ðòýë íàì, çàõèðãààíû ìýäýëä áàéñàí íºõöºëä ýíä
òýíä ãàðàõ áîëñîí õàðüöàíãóé ÷ºëººòýé æèæèã ñîíèíû àíõíûõ íü “Öàãèéí òîëü”
áàéëàà.
Õàðèí óäàëã¿é Íèéãìèéã àþóëààñ õàìãààëàõ ÿàìíû àæèëòàí èðæ òóñ ñîíèíûã
õààõûã ìýäýãäñýíýýð äàõèæ ãàðààã¿é þì.
1988.12. Óëààíáààòàð õîòîä àíõíû óõóóëàõ õóóäàñ ¿çýãäýâ
Àðä÷èëëûí àíõäàã÷äûí íýã - Ñ.Àìàðñàíààãèéí äóðññàíààð 1988 îíû ºâºë
íèéñëýëä Óðò öàãààíû áàðóóí òàëä îðøèõ Øàð äýëã¿¿ðèéí õàíàíä àíõíû óõóóëàõ
õóóäàñ íààñàí áàéæýý. Òýð íü õîîë õ¿íñ õîâîð áàéõàä íàì çàñàã àðãà õýìæýý
àâàõã¿é áàéíà ãýñýí óòãàòàé áàéâ. Ãýõäýý õýí íààñàí íü òîäîðõîéã¿é õýâýýð ¿ëäýâ.
1988-1989. Áààáàðûí “Á¿¿ ìàðò” íîì áîëîí íóóö óóëçàëò, á¿ëãýì¿¿ä
1988 îíä Ìîñêâà õîòîä àñïèðàíòóðò ñóðàëöàæ áàéñàí íýãýí Á.Áààáàð íýðýýð
“Á¿¿ ìàðò” íýðòýé óëñ òºðèéí íîì áè÷èæ Ìîíãîëä èð¿¿ëñíèéã ñýõýýòí¿¿ä íóóöààð
õóâèëàí ãàðààñ ãàðò äàìæóóëàí óíøèæ áàéâ.
Íèéñëýëèéí çàëóó ñýõýýòýí, áàãø îþóòíóóä ãîëëîí ýíý òýíä õýñýã á¿ëãýýðýý
öóãëàð÷íèéãìèéíõýýàëäààäóòàãäëûãø¿¿ìæëýíÿðèëöà溺ð÷ëºëòøèíý÷ëýëòèéã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ, ýõ ò¿¿õýý ñýðãýýõ çýðýã ñýäâýýð ÿðèëöàõ

9. 17
Òýäíèéã 1989.01.27-íû øºíº ÍÀÕß-íä ãýðýýñ íü ýýëæ äàðààëàí àâàà÷èæ
áàéöààãààä òàéëáàð áè÷¿¿ëæ àâñàí áà õýäýí öàãèéí äàðàà ñóëëàæ ÿâóóëñàí
áàéíà. Äàõèàä õî¸ð äîëîî õîíîãèéí äàðàà äàõèí äóóäàæ óóëçààä ìºí òàâüæ
ÿâóóëàâ.
Íýìæ õýëýõýä, 1989 îíîîñ Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, Ñàíãèéí ÿàì, Ýäèéí
çàñãèéí õ¿ðýýëýí, Ñòàòèñòèêèéí òºâ ãàçàð, Çàõ çýýë ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, Óëñûí
áàíêíû åðºíõèé õîðîîíä àæèëëàäàã çàëóó÷óóä ýäèéí çàñãèéí ìàðãààí ñýäâýýð
ÿðèëöëàãà õèéäýã áîëæ òýð íü ÿâààíäàà Çàëóó ýäèéí çàñàã÷äûí êëóá áîëîí
ºðãºæèâ. Òýä áîë Äà.Ãàíáîëä, Ì.Ýíõñàéõàí, Ä.Ñ¿õ-ýðäýíý, Í.Æàðãàëñàéõàí,
Í.Çîëæàðãàë íàðûí îëîí çàëóó÷óóä áàéâ. 1989 îíû 9-ð ñàðä ̯Ý-èéí Ñî¸ëûí Òºâ
îðäîíä óëñ òºð ñîíèðõîã÷äûí “Îð÷ëîí” êëóá áàéãóóëàãäæýý. Òýðã¿¿í íü Á.Áèëýãò.
Ýíý á¿õýí ýõëýë áàéëàà.
1989.03. ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû 2-ð á¿ãä õóðàë ÌÎÕ-ûí òàëààð…
ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû 2-ð á¿ãä õóðàë õóðàëäàæ Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîã
áèå äààæ àæèëëóóëàõ ÷èãëýë ºã÷ýý.
Õóðëûí òîãòîîëä “Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû áèåý äààñàí ¿éë àæèëëàãàà
àëäàãäàæ, ñóðãóóëèéí îþóòíû çºâëºë¿¿ä íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õàâñàðãà
áîëæ èðñýí íü îþóòíû ººðèéí óäèðäëàãûã õºãæ¿¿ëýõýä ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Ñóðãóóëèéí ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóä ÷ îþóòíû çºâëºëèéí àæèëä òóñëàõ ¿¿ðãýý
á¿ðýí áèåë¿¿ëýõã¿é áàéíà” ãýæ öîõîí òýìäýãëýýä îþóòíû õîëáîîã áèå äààëãàæ
¿éë àæèëëàãààã íü ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áàéãàà ãýñýí áàéíà.
Ýíý áîë Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû øèíý÷ëýëä ò¿ëõýö ºãñºí ÷óõàë øèéäâýð
áàéëàà.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
16

10. 19
×óóëãàíû íýýëòýä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû îðëîã÷
ãèø¿¿í, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí îðëîã÷ äàðãà Ñ.Ëóâñàíãîìáî, ÌÀÕÍ-
ûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Áàëõààæàâ, ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Ãîòîâ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû õýëòñèéí îðëîã÷ ýðõïýã÷
Á.Äàø-¨íäîí íàð áîëîí ÿàìä, òóñãàé ãàçðûí ñàéä äàðãà õ¿ðýëöýí èðæ îðîëöîâ.
ÌÎÕ-íû äàðãà Ä.Äàøæàìö “Îþóòàí çàëóó÷óóäûí ñóðàõ õàðèóöëàãà,
õ¿ì¿¿æèë, íèéãìèéí èäýâõèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëò” ãýñýí ¿íäñýí èëòãýëäýý,
ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû 1989 îíû 2-ð á¿ãä õóðëààñ Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîã
áèå äààëãàõ øèéäâýð ãàðãàñíûã äàõèí ñàíóóëæ çàðèì àëõìóóäûã ñàíàë áîëãîñíûã
÷óóëãàíä îðîëöîã÷èä äýìæèæ ýíý íü ÷óóëãàíû ¿íäñýí àãóóëãà áîëñîí þì.
Çàðèì òºëººëºã÷èéí õýëñýí ¿ãíýýñ èøèëáýë,
ÓÁÄÑ-èéí îþóòíû çºâëºëèéí äàðãà Ñ.Áààòàð:
... ÌÎÕ íü ìàíàé îðíû íèéãýì, óëñ òºðèéí ñèñòåìä 130-300 ãèø¿¿äòýé
Ìîíãîëûí õºãæìèéí çîõèîë÷äûí õîëáîî, ñýòã¿¿ë÷äèéí áîëîí áóñàä óðàí á¿òýýëèéí
ýâëýë õîëáîîäòîé àäèë òýãø áàéð ñóóðü ýçýëæ, òèéì õýìæýýíèé ýðõ ìýäýëòýé
ÿàãààä áàéæ áîëîõã¿é áèëýý ãýæ îþóòàí çàëóó÷óóä áèä õîîðîíäîî ÿðèëöäàã þì.
… Èëýí äàëàíãóé õýëýõýä, îþóòíû õîëáîîíû áèå äààñàí àæèëëàãàà
¿ã¿éëýãäýæ, ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãà, óðàìøóóëëûí õºø¿¿ðýã áàãà áîëîõîîð
40 ìÿíãàí îþóòàí çàëóó÷óóä áèä õàãàñ ºí÷èí þì øèã ñàíàãääàã. Á¿õ îþóòíûã
íýãòãýñýí ººð áàéãóóëëàãà ìàíàéä áàéõã¿é.
… ªíººäºð ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí äåïóòàò 370 õ¿í áàéäàã. Òýäíèé äîòîð
íýã ÷ îþóòàí ñóðàã÷èä àëãà àà…. 40 ìÿíãàí îþóòàí çàëóó÷óóäààñ àëü ÷ øàòíû
äåïóòàòàä íýã ÷ îþóòàíã ñîíãîæ áàéñíûã áè äóóëààã¿é.
… ªºðèéí óäèðäëàãûí à÷ààð àðä÷èëàë, èë òîä áàéäàë õºãæèæ îþóòàí
çàëóó÷óóäûí èäýâõ ñýðãýæ ñàíàë áîäëîî èëýí äàëàíãóé èëýðõèéëæ, ñàéí
ìýðãýæèëòýí áîëîõûí òºëºº öîî øèíý ¿çýë ñàíàà, ýð÷ õ¿÷ýýð ñóð÷ õ¿ì¿¿æèõ
ýðìýëçýë ä¿¿ðýí áàéíà.
… Ñ¿¿ëèéí ¿åä àðä÷èëàë, èë òîä áàéäàë ºðíººä èðýõëýýð îþóòíû ººðèéí
óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éëñýä òîäîðõîé þì ñàíàà÷èëäàãã¿é ìºðò뺺 ñóðãóóëèéí
àæèë ¿éëñ, îþóòíû áàéãóóëëàãûí àìüäðàëûí ñ¿¿äýðòýé òàëûã ºíäºð äóóãààð
ìóó÷ëàí ø¿¿ìæèëäýã îþóòíóóä îëøðîõ òºëºâòýé áàéíà….. Áèä òèéì áýðõøýýëèéã
èíãýæ øèéäâýðëýíý ãýñýí ñàíàë, ñàíàà÷ëàãà áàðàã äóóëäàõàà áîëüæýý.
ÎÁÄÑ-èéí îþóòíû çºâëºëèéí äàðãà Á.Áàÿðìàãíàé:
… 1986 îíä õóðàëäñàí ÌÎÕ-íû III áàãà õóðàë îþóòíû ººðèéí óäèðäëàãûã
õºãæ¿¿ëýõýä ¿íýõýýð èõ õ¿÷ ºãñºí.
… ªíººäºð îþóòíû çºâëºëèéí àæëûã äýìæèõã¿é, ¿ë îéøîîõ, òýð ÷ á¿¿ õýë
áóðóó òèéø ìóøãèæ, ýíý ÷èíü ýìõ çàìáàðààã¿é, äýã æóðàìã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ
áàéíà ãýæ ¿çýõ õ¿ì¿¿ñ ìàíàé îþóòàí áàãø íàðûí äóíä áàéñààð áàéíà. Òýäíèé
îéëãîëòîîð áîë ýìõ çàìáàðàà, äýã æóðàìòàé áàéíà ãýäýã íü ººðèéí áèø, áóñäûí
àìààð ÿðüæ, áóñäûí ¿ãýýð ÿâæ áóñäûí òîëãîéãîîð áîäîæ áàéõûã õýëæ áàéãàà
áîëîëòîé. ªíººãèéí öàã, ¿å íèéãìèéí øààðäëàãààð òèéì “òîìîîòîé, ñàéí” õ¿ì¿¿ñ
íýãýíò õýðýãã¿é áîëæýý.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
18
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
“... ÖÀÃ, ¯Å, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ØÀÀÐÄËÀÃÀÀÐ “ÒÎÌÎÎÒÎÉ,
ÑÀÉÍ” կ̯¯Ñ ÍÝÃÝÍÒ ÕÝÐÝÃÃ¯É ÁÎËÆÝÝ...
ªªÐÈÉÍ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ ªÍªªÄªÐ Á¯Õ
ÍÈÉÒÈÉÍ ¯ÉË ÕÝÐÝà …”
1989.04.04-05. Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû 2-ð ÷óóëãàí õóðàëäàâ
Ýýëæèò ÷óóëãàí àíõäóãààð ÷óóëãàíààñ õîéø áàðàã 10 æèëèéí äàðàà
õóðàëäëàà.
×óóëãàíä íèéò 7 èõ, äýýä ñóðãóóëü, 28 òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëüä
ñóðàëöäàã 40 ãàðóé ìÿíãàí îþóòàí çàëóóñûã òºëººëñºí 590 ãàðóé òºëººëºã÷
îðîëöñîíû 476 íü îþóòàí, 64 íü áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, 37 íü ÕÇÝ-èéí
àæèëòàí áàéâ. Áàñ ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿í 88 õ¿í ýíý òîîíä áàãòæýý.

11. 21
6. Á.Áàÿðìàãíàé – ÎÁÄÑ-èéí 1-ð êóðñèéí îþóòàí,
7. Ë.Áîëä – ̯Ý-èéí Òºâ Ǻâëºëèéí ñî¸ë, îëîí ò¿ìíèé àæëûí õýëòýñò
çààâàðëàã÷
8. Ö.Ãàíáàò – ÌÓÈÑ-èéí îþóòíû çºâëºëèéí äàðãà, ÍÓÔ-èéí õóóëèéí 1 àíãèéí
îþóòàí
9. Ã.Ãàíáîëä – ÌÎÕ-íû îðëîã÷ äàðãà
10. Ö.Äàâààäîðæ – ÌÕÇÝ-èéí Òºâ õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
11. Æ.Æàðãàëñàéõàí – Ïîëèòåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëèéí 3-ð êóðñûí îþóòàí,
12. Í.Íàñàíæàðãàë – Áàðèëãûí òåõíèêóìûí îðëîã÷ çàõèðàë,
13. Ã.Îòãîííÿì – ÀÓÄÑ-èéí 1-ð êóðñèéí îþóòàí
14. Ã.Ï¿ðýâäîðæ – ÕÁÄÑ-èéí áàãø
15. ×.Ï¿ðýâäîðæ – ØÓÒÄÁÓÕ-íû õýëòñèéí äàðãà,
16. Ä.Òºðáàò – “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷
17. Á.Ýíõñîëîíãî – ÁÍÁÑ-èéí 2-ð àíãèéí îþóòàí.
Õàðèí øàëãàí áàéöààõ êîìèññèéí äàðãààð áàãø Ý.ÿðãýìæàâûã ñîíãîæýý.
Òºãñãºëä íü ÌÎÕ-íû òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû
äàðãààð Ã.Ãàíáîëä, îðëîã÷ äàðãààð Ëóâñàíâàíäàíãèéí Áîëä íàðûã ñîíãîæ
áàòàëñàí áàéíà.
×óõàì Ë.Áîëäîä Ìîíãîë îðîíä óëñ òºð, íèéãìèéí ã¿í ã¿íçãèé ººð÷ëºëò
ÿâàãäàæ àðä÷èëñàí õóâüñãàë ºðíºñºí 1989,1990 îíû òýð øèéäâýðëýõ ñàð,
ºäð¿¿äýä îþóòíû áàéãóóëëàãûã çàëæ ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðýã íîãäñîí þì.Òýðáýýð Ç¿¿í
Ãåðìàíä Áåðíàóãèéí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýëèéí Äýýä Ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ, 1983
îíä ä¿¿ðãýýä Áàãàíóóðûí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýëèéí õîðîî, Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé
Ýâëýëèéí Òºâ çºâëºëä àæèëëàæ áàéãààä ýíý àëáàíä èðæýý. Òýðáýýð íàìûí
ãèø¿¿í áóñ áàéñàí þì.
Èéíõ¿¿ ÌÎÕ-íû 2-ð ÷óóëãàí òýð ¿åèéí ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí óóð àìüñãàëûí
äàãóóíýëýýäø¿¿ìæëýëòýéáîëæøèíèéãýðýëõèéëñýí÷ýðñ¿çýëñàíàà,áàéðñóóðèéã
èëýðõèéëýõýä ìîíãîë÷óóä, òýð äóíäàà îþóòíóóä õàðààõàí áýëýí áèø áàéñàí íü
ìýäýýæ. Õàðèí îþóòíû áàéãóóëëàãûí õºøñºí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ºìíºõ
÷óóëãàíààñ õîéøõè áàðàã àðâàí æèëèéí äàðàà ººð÷èëæ öýãöýëñíýýðýý õýäõýí
ñàðûí äàðàà óëñ îðîíä ýõýëñýí òýð ¿éë ÿâöûã õ¿ëýýæ àâàõàä áýëòãýæýý.
Îþóòíû äóó õîîëîé ...
Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû II ÷óóëãàíû èíäýð äýýðýýñ îþóòíû äóó õîîëîéã
èëýðõèéëýõ õýâëýëèéí àñóóäàë õýäýíòýý ñºõºãäæýý.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
20
×óóëãàíààñ Ìîíãîëûí îþóòíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã øèíý÷ëýõ
¿íäñýí ¿çýë áàðèìòëàëûã áàòàëæ Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû ä¿ðìèéã ººð÷ëºí
Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîî, ñóðãóóëèéí îþóòíû çºâëºë, àíãèéí çºâëºë ãýñýí
á¿òöýýð çîõèîí áàéãóóëàõ, Ìîíãîëûí îþóòíû ÷óóëãàíûã 5 æèëä íýã óäàà, õî¸ð
÷óóëãàíû õîîðîíä áàãà õóðëûã 1- 2 óäàà õóðàëäóóëæ áàéõààð øèéäâýðëýâ.
Òºãñãºëä íü ÌÎÕ íü óðüä 11 òýðã¿¿ëýã÷òýé áàéñíûã çóðãààí õ¿íýýð
íýìýãä¿¿ëæ 17 áîëãîæ ñîíãóóëü ÿâóóëæýý. ¯¿íä,
1. Æ.Àéæóó – Õóóëü öààçíû äóíä ñóðãóóëèéí 1-ð àíãèéí îþóòàí,
2. Ã.Àðèóí÷èìýã – Òºìºð çàìûí òåõíèêóìûí 2-ð àíãèéí îþóòàí,
3. Á.Áàðàìñàé – Øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, äýýä áîëîâñðîëûí óëñûí õîðîîíû
õýëòñèéí äàðãà,
4. È.Áàòöýöýã – ÕÀÀÄÑ-èéí ÕÇÝ-èéí õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
5. Á.Áàòõèøèã – ÓÁÄÑ-èéí íàìûí õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
.. ªºðèéí óäèðäëàãà ºíººäºð á¿õ íèéòèéí ¿éë õýðýã áîëæýý…
Öýðãèéí íýãäñýí äýýä ñóðãóóëèéí îþóòàí Ë.Ýíõòºð:
-ªºðèéí ãýñýí ñîíèíòîé áîëìîîð áàéíà… Èíãýæ ñîíèíòîé áîëñíîîð ÌÎÕ-íû
ìºíãºí õóðèìòëàë îðëîãûí íýã ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëíî.
ÓÁÄÑ-èéí ôèçèêèéí III àíãèéí îþóòàí Ä.Ñ¿õáààòàð:
-Èíãýæ óõàìñàðò øèíý÷ëýëò õóâüñãàë õèéõýä ¿çýë ñóðòëàà èëýðõèéëýõ èíäýð
áîëñîí îþóòàí áàãø íàðûí ñîíèí çààâàë øààðäëàãàòàé áîëæ áàéãàà þì. ÓÁÄÑ-
èéí ñîíèí “Öàãèéí òîëü” ñîíèí ìîíãîëûí îþóòíû ñîíèí áîëîîñîé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà.
Ïîëèòåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëèéí îþóòàí Ä.Áàÿñãàëàí:
… Áèä èéì, òèéì þì õýðýãòýé áàéíà, þó ÷ áàéõã¿é ãýæ èõ øààðäàõ þì. ¯¿íèéã
áèé áîëãîîä ºã÷èõ õºðºí㺠ìàíàé óëñàä áàéõã¿é ø¿¿ äýý… ͺ㺺 òàëààð îþóòíóóä
õîîðîíäîî ÿìàð ÷ ç¿éë ÿðüñàí îþóòíû àñóóäëûã áèø, õàðèí íèéãìèéí òóõàé ºðãºí
ìàðãààí ÿðèëöëàãàä ýöñèéí ýöýñò øèëæäýã ãýäãèéã òà íàð áàòëàíà áàéõ.
… Ìàë àæ àõóé çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí ãýæ ÿðüæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõ, áàðèëãûí ñàëáàðûí òóõàé èõ áè÷èæ áàéíà. ¯¿íèé õàðèóã áèä áèø,
õàðèí ýäèéí çàñàã÷èä, óëñ îðíûã óäèðäàæ áàéãàà óäèðäëàãà ë õýëýõ ¸ñòîé. Ýíý
áàéäëûã áèä ºíººäºð çàõèðãààíû àðãà áàðèë ãýñýí áàðèõ ýçýíã¿é, õèéñâýð ç¿éëä
÷èõýæ áàéíà.
Çîõèîë÷ ñýòã¿¿ë÷äèéí óÿíãûí õàëèë îðóóëàí õýëæ áàéãàà ººð÷ëºí
áàéãóóëàëòûí óðèí ñàëõè îþóòíóóäûí äóíä òèéì ÷ õ¿÷òýé ñàëõèëàõã¿é áàéãààã
õýëýõ õýðýãòýé. Áèä ýðãýí òîéðíîî ñàéí àæèãëàæ áàéæ, ºíººäðèéí õ¿ðñýí ò¿âøíýý
ýð¿¿ë, óõààëàã í¿äýýð õàðúÿ. ßìàð áàéäàëä õ¿ðñíýý çºâ ä¿ãíýæ áàéæ öààøäàà
çîðèëòîî òîäîðõîéëú¸. Òýãýõã¿é áîë øèéäâýðëýõ ¸ñòîé àñóóäëûã îðõèí óðàãø
õýòýðõèé ò¿ð¿¿ëýí äàâõèæ áîëîõã¿é. Öàã íü òóëààä, áîëîìæ íü áàéâàë àðä ò¿ìýí
áèäýíä ãóàíç, ýìíýëýã, õè÷ýýëèéí áàéð áàðüæ ñòèïåíäè íýìýýä ë ºãíº. Ìàíàé
íèéò àæèëëàãñäûí äóíäàæ öàëèí îþóòíû ñòèïåíäýýñ äîîãóóð áàéãààã òà á¿õýíä
ñàíóóëüÿ.

12. 23
1989.10. ÌÓÈÑ-ûí õóóëü ç¿éí ôàêóëüòåòûí îþóòíóóä æàãñààë öóãëààí
õèéõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéâ
Èõ äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû çóíû àìðàëò, îþóòàí ñóðàã÷äûí õºäºëìºðèéí
îòðÿä, îþóòíû õîëáîîíû ºäºð òóòìûí àæèë ¿ðãýëæèëñýýð 1989-1990 îíû
õè÷ýýëèéí æèëòýé çîëãîâ. Óëàìæëàë ¸ñîîðîî ìÿíãà ìÿíãàí îþóòàí íàìðûí óðãàö
õàðààëòàíä îðîëöëîî.
Õè÷ýýë æèãäðýõýä îþóòíû çºâëºë¿¿ä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí àíõààðàë
òàòñàí àñóóäëààð ÿíç á¿ðèéí óóëçàëò-ÿðèëöëàãûã òóñ òóñûí ñóðãóóëü äýýð çîõèîí
áàéãóóëäàã áîëîâ. Òýäãýýðèéí íýã íü ÌÓÈÑ-èéí îþóòíû õè÷ýýëèéí 2-ð áàéðíû “À”
òàíõèìä áîëæ áàéâ.
Íýã óäàà “¯íýí” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Ö.Áàëäîðæòîé “Äàëàé ýýæ öààçûí
òàâöàíä” íèéòëýëèéíõ íü òàëààð ÿðèëöñàíû äàðàà ÌÓÈÑ-èéí õóóëèéí àíãèéí
õýñýã îþóòàí æàãñààë öóãëààí õèéõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéæýý. Ãýõäýý Õºâñãºë
äàëàéí áàéãàëü îð÷íûã õýâýýð õàäãàëàõ çîðèëãî á¿õèé ýíý ñàíàà õýðýãæýýã¿é
íü òóõàéí ¿åäýý ìàíàéä öîî øèíý ç¿éë ó÷ðààñ òºäèéëºí îéëãîæ äýìæýýã¿éòýé
õîëáîîòîé áºãººä ÿàæ çîõèîí áàéãóóëàõàà ÷ ìýäýõã¿é, õèéæ áîëîõ ýñýõýä ÷
ýðãýëçýæ áàéñàí àæýý.
1989.11-ð ñàð. Îþóòàí çàëóó÷óóäûí óëñ òºðèéí ìýòãýëöýýíèé êëóá
íýýãäýâ.
Çàëóó÷óóä ýíä òýíäã¿é èë äàëä óóëçàæ íèéãìèéí àìüäðàëûí õóðö àñóóäëààð
óëàì á¿ð ÷ºëººòýé ÿðèëöäàã áîëñîí òóë ýâëýë, îþóòíû çýðýã áàéãóóëëàãà
ñàíàà÷ëàí óëñ òºðèéí ìàðãààí, ìýòãýëöýýíèé êëóáûã Óëààíáààòàðò áîëîí çàðèì
îðîí íóòàãò àëáàí ¸ñîîð áàéãóóëàí àæèëëóóëàâ.
Àíõíûõ íü èõ äýýä ñóðãóóëü, îþóòíû äîòóóð áàéðíû èõýíõ íü òºâëºðñíèéã
õàðãàëçàí Óëààíáààòàð õîòûí ýâëýëèéí õîðîîíû äóãóé òàíõèìä íýýñýí “Îþóòíû
êëóá” þì. Ñàíàà÷ëàã÷èä íü Ñ¿õáààòàð ðàéîíû ÕÇÝ áîëîí Ìîíãîëûí îþóòíû
õîëáîî þì.
ªäºð á¿ð õè÷ýýë òàðñíû äàðàà 15-21 öàãò àæèëëàæ ñýäýâ÷èëñýí ÿðèëöëàãà,
ìàðãààí, óóëçàëòààñ ýõëýýä äèñêî õ¿ðòýë ÿâóóëæ áàéâ. ßâààíäàà óëñ òºðèéí
ÿðèà, õýëýëö¿¿ëýã çîíõèëîõ áîëîâ. ×óõàì ýíä îþóòíû “XX çóóí” óëñ òºðèéí êëóá
áàéãóóëàãäàæ ÌÓÈÑ-ûí “XX çóóí” îþóòíû ÷ºëººò íýãäëèéí ýõèéã òàâüñàí áàéäàã.
1990 îí ãàð÷ îþóòíû ºâëèéí àìðàëò ýõëýõýä îþóòíóóä óëàì îëíîîð öóãëàðàõ
áîëîâ. Ãàäààäààñ, òóõàéëáàë ÁÍÑ×ÑÓ-ààñ àìðàëòààðàà èðñýí Ï.Öýíã¿¿í,
Ë.Îþóí-Ýðäýíý, Ä.Ýíõöýöýã íàðûí îþóòíóóä òýíäýýñ àâ÷èðñàí áè÷ëýã ¿ç¿¿ëäýã
áàéâ. Õýñýã îþóòàí ÌÎÕ-íû ä¿ðìýí äýýð “ñóóæ”, îþóòíû áàéãóóëëàãà õýðõýí
øèíý÷ëýãäýõ ¸ñòîéã ÿðèëöàæ, õîæèì Óëñûí òºâ íîìûí ñàíãèéí óðäàõ Ñòàëèíû
õºøºº áàéõ ¸ñòîé þó, ¿ã¿é þó, õýðâýý ¿ã¿é áîë îðîíä íü õýíèé õºøºº áàéõ âý
ãýñýí ñàíàë àñóóëãûí ñàíàà ýíäýýñ ãàðñàí áàéäàã.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
22
ÌÎÕ-íû äàðãà Ä.Äàøæàìö òàéëàí èëòãýëäýý “Æèëäýý õýäõýí óäàà
“Çàëóó÷óóäûí ¿íýí” ñîíèíä îþóòàí çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí “Îä” í¿¿ð ãàðãàäàã
áºãººä òýð íü ºäðººñ ºäºðò ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà îþóí ñàíààíû õýðýãöýýã
õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. ÓÁÄÑ, ÀÓÄÑ, ÌÓÈÑ, ÁÍÌÀÓ-ààñ ÇÑÁÍÕÓ-ä ñóóãàà ÝÑß-
íû äýðãýäýõ ÕÇÝ-èéí õîðîî, îþóòíû çºâëºë¿¿ä “Öàãèéí òîëü”, “Ýíýðýë”, “Ýðäýì”
çýðýã ñîíèíã öººí õóâèàð ¿å ¿å ãàðãàæ îþóòíóóä ººðñ人 ñîíèíäîî áè÷èæ, óðàí
á¿òýýëýý íèéòýëæ ººðñäèéíõºº îþóí ñàíààíû àìüäðàëûã áàÿëàã àãóóëãàòàé
áîëãîõ çîðèëòòîé àæèëëàæ áàéãàà íü îþóòàí çàëóó÷óóäûí òàëàðõëûã ç¿é ¸ñîîð
õ¿ëýýæ áàéíà. Ýíý íü îþóòàí çàëóóñò íèéãýì-óëñ òºðèéí àæëûí äàäëàãà îëãîõ
íýã ÷óõàë õýëáýð þì. Öàã ¿åèéí øèíý çîðèëòûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä îþóòàí
çàëóóñò çîðèóëñàí õýâëýë çàéëøã¿é õýðýãòýé áàéãààã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä
ñóäëàí ¿çýæ áèå äààñàí ñîíèíòîé áîëãîõ áóþó “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí” ñîíèíä 7 õîíîã
òóòìûí õàâñðàëòûã îþóòàí çàëóó÷óóäàä çîðèóëàí ãàðãàæ ºãºõèéã çàëóó÷óóä,
õ¿¿õäèéí õýâëýëèéí íýãäñýí ðåäàêöèä õ¿ñ÷ áàéíà” ãýñýí àëáàí ¸ñíû áàéð ñóóðèéã
èëýðõèéëýâ.
¯ã õýëñýí õýä õýäýí òºëººëºã÷èéí ¿ãýíä òºñòýé ñàíàà îðæýý. Õàìãèéí øàðãóó
íü ÓÁÄÑ-ûí îþóòàí Äàðü.Ñ¿õáààòàð áàéâ. Ò¿¿íèé õýäýíòýý äóðññàíààð, óðüä
æèë íü ýðõëýí ãàðãàæ áàéãààä õààëãàñàí ÓÁÄÑ-ûí îþóòíû çºâëºëèéí “Öàãèéí
òîëü” ñîíèíû 3 äóãààðûã ãàðòàà áàðüæ õàðóóëààä, ÿàãààä õààñíûã íýõýæ, òýãâýë
ýíý ñîíèíûã Ìîíãîëûí íèéò îþóòíû ÷ºëººò õýâëýë áîëãîæ äàõèí ãàðãàõ ñàíàë
äýâø¿¿ëýýä áóóõ ãýòýë ÷óóëãàíû èíäýðò áàéñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ¿çýë
ñóðòàë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Áàëõààæàâ “õ¿ëýýæ áàé” ãýýä ìàíàé
óëñ ººðºº öààñ ¿éëäâýðëýäýãã¿é, ãàäíààñ âàëþòààð àâäàã, îäîî õîìñäîëòîé
áàéãàà òóë òóñäàà ñîíèí áîëãîõ áîëîìæã¿é, õàðèí “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí” ñîíèíä
îþóòíóóäàä çîðèóëñàí íýã í¿¿ð ãàðãàæ áîëîõ òàëààð òàéëáàðëàæýý. Ñ¿õáààòàð
ººðºº äóðã¿é áàéñàí ÷ îþóòíóóä äýìæñýí áîëîëòîé.
×óóëãàíû ïðîòîêîëûã ¿çýõýä, ÓÁÄÑ-èéí ôèçèêèéí III àíãèéí îþóòàí
Ã.Ñ¿õáààòàð (îâãèéã ýíä¿¿ð÷ áè÷ñýí áîëîëòîé) “… Èíãýæ óõàìñàðò øèíý÷ëýëò
õóâüñãàë õèéõýä ¿çýë ñóðòëàà èëýðõèéëýõ èíäýð áîëñîí îþóòàí áàãø íàðûí
ñîíèí çààâàë øààðäëàãàòàé áîëæ áàéãàà þì. ÓÁÄÑ-èéí ñîíèí “Öàãèéí òîëü”
ñîíèí ìîíãîëûí îþóòíû ñîíèí áîëîîñîé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà” ãýæ ÿðüñíààð òîâ÷õîí
òýìäýãëýãäæýý.
×óóëãàíû äàðàà “Çàëóó÷óóûí ¿íýí” ñîíèíä òóñãàé í¿¿ð ãàðñàí ýñýõ òóõàéä
1988-1990 îíóóäàä “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí” ñîíèíä îþóòàí çàëóóñò çîðèóëñàí “Îä”
í¿¿ð áàðàãöààëáàë ñàð òóòàì, ãýõäýý àëäàã îíîã ãàð÷ áàéñàí ÷ îþóòíóóä, îþóòíû
õîëáîîíû áóæèãíàñàí àìüäðàë, óëñ òºðèéí õàëóóí ìº÷¿¿ä òóñãàëàà îëîõã¿é
áàéñààð òºð ýðãýæýý. 1990 îíû 5-ð ñàðä Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíû “Áàìáàð”
ñîíèíû àíõíû äóãààð ãàðñàí òºäèéã¿é Ìîíãîë Óëñàä ÷ºëººò õýâëýë¿¿ä áèé
áîëñíîîð îþóòíû õýâëýëèéí àñóóäàë õóðö òàâèãäàõàà áîëüæ àÿíäàà øèéäýãäýâ.

13. 25
ýâëýë, õîëáîîäûí ºäð¿¿ä òàâ õîíîãèéí òóðø áîëæ çîõèîë÷èä, çóðàà÷èä, óðàí
áàðèëãà÷èä, òåàòðûí æ¿æèã÷èä, êèíîíû óðàí á¿òýýë÷èä ºäºð ºäðººð ýýëæëýí
öóãëàð÷ õàëóóí ÿðèà ìàðãààí ºðí¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý ò¿¿õèéã ºíººäºð ìàø îëîí
õ¿í äóðñàí ÿðüäàã.
¯íäñýí çºâëºãººí Çàëóó÷óóäûí ñî¸ëûí òºâèéí èõ òàíõèìä áîëæ á¿õ àéìàã
õîòîîñ èðñýí 35-ààñ äîîø íàñíû 200 ãàðóé óðàí á¿òýýë÷ îðîëöîâ. Ǻâëºãººíèéã
íýýæ ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû 1-ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Íàðàíãýðýë ¿ã õýëñýí
áîë ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, íàìûí òºâ õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Íàìñðàé, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû
ãèø¿¿í, Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí îðëîã÷ äàðãà Á.Àëòàíãýðýë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Áàëõààæàâ íàð ýõíýýñ íü äóóñòàë ¿çýã÷äèéí
ñóóäàëä ñóóæ ñîíññîí áàéíà. Íýãäñýí õóðàëäààíä 50 ãàðóé õ¿í ¿ã õýëýâ. Ìàðãààø
íü òºëººëºã÷èä 1.Óðàí çîõèîë, ÿðóó íàéðãèéí 2. Æ¿æèã, öèðê, ýñòðàäûí 3.Ñîíãîäîã
óðëàãèéí 4.Àðäûí óðëàãèéí 5.Ä¿ðñëýõ áà äèçàéí óðëàãèéí 6.Êèíî, õýâëýë
ìýäýýëýë, ãýðýë çóðãèéí 7. Ñî¸ë, îëîí ò¿ìíèé àæëûí ãýñýí äîëîîí ñàëáàðò
õóâààãäàí õóðàëäàõàä äàõèàä 90 ãàðóé õ¿í ¿ã õýëæ ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëæýý.
Ǻâëºãººíèé äàðàà çàëóó÷óóä öóãëàð÷ áàéõ ºðººã ÌÕÇÝ-èéí Òºâ õîðîîíîîñ
ýíä ãàðãàæ ºã÷ýý. Óëìààð 1989 îíû 12-ð ñàðûí 10-íû Àðä÷èëñàí Õîëáîîíû àíõíû
öóãëààí óã îðäíû Ñýëáý ãîë ðóó õàðñàí òºâ õààëãàíû ºìíºõ òàëáàéä áîëñîí
áèëýý.
ªäºðëºã áîëîí çºâëºãººí äýýð õàìãèéí èäýâõòýé áàéæ íýãýí îðîëöîã÷èéí
äóðññàíààð “ìàø äàé÷èí ø¿¿ìæëýë” õýëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýã áîë ÓÁÄÑ-èéí
îþóòàí Äàðü.Ñ¿õáààòàð. ªºðèéã íü òºëººëºã÷ººð ñîíãîîã¿é áàéñàí ÷ ÌÕÇÝ-èéí
Òºâ Õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ö.Íàðàíãýðýë äýýð îðæ ìàíäàò
àâ÷ýý. Òýðáýýð ýíý ºäð¿¿äýä “Äýâøèëòýò çàëóóñûí ýâñýë” íýðòýé áèå äààñàí
áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ òýðã¿¿íýýð íü ººðºº ñîíãîãäñîí ãýäýã. Çàëóó÷óóäûí øèíý
áàéãóóëëàãà áèé áîëñíûã õýä õýäýí òºëººëºã÷, ò¿¿íèé äîòîð Äàðü.Ñ¿õáààòàð
çàðëàæ áàéâ. Ãýõäýý òýä îäîî äóðñàõäàà “Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õîëáîî”,
“Àðä÷èëñàí çàëóó÷óóäûí õîëáîî”, “Äýâøèëòýò çàëóó÷óóäûí õîëáîî”, “Äýâøèëò
çàëóó÷óóäûí ýâñýë” ãýõ÷ëýí ººð ººð íýð õýëäýã.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
24
1989.11.17. Ïðàãàä áîëñîí îþóòíû öóãëààíä ìîíãîë çàëóó ¿ã õýëýâ
1987-1990 îíä Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíîîñ Îëîí óëñûí îþóòíû
õîëáîîíä (ÎÓÎÕ) ñóóõ òºëººëºã÷ººð òîìèëîãäîí Ïðàãà õîòîä àæèëëàæ áàéñàí
Ä.Æàðãàëñàéõàí:
Хэдэн сарын дараа Д.Жаргалсайхан Монголд буцаж ирээд Монголын оюутны
холбооны улс төрийн ажилд идэвхийлэн оролцсон билээ.
1989.11.28-29. Çàëóó óðàí á¿òýýë÷äèéí óëñûí 2-ð çºâëºãººí
1988 îíîîñ íàì, çàñãèéí “¯íýí” ñîíèíîîîñ ýõýëæ óëñ îðíû íºõöºë áàéäàë
òºäèéã¿é äàðãà, ñàéäóóä áîëîí Óëñ òºðèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿äèéã õ¿ðòýë ø¿¿ìæèëæ
áàéñàí (ãýõäýý îãöðóóëàõ òóõàé õàðààõàí ÿðèãäààã¿é) òýð ¿åä èë òîä áàéäàë,
÷ºëººò ø¿¿ìæëýëèéã óëàì áàäðààñàí íýã ¿éë ÿâäàë áîë 1989 îíû 11-ð ñàðûí
28-29-íû ºäð¿¿äýä Çàëóó÷óóäûí ñî¸ëûí òºâä áîëñîí Çàëóó óðàí á¿òýýë÷äèéí
óëñûí õî¸ðäóãààð çºâëºãººí þì. Àíõíûõ íü 14 æèëèéí ºìíº áóþó 1975 îíä áîëæ
áàéæýý.
Á¿ð çóðãàäóãààð ñàðä ÌÕÇÝ-èéí Òºâ õîðîîíû òîãòîîë ãàð÷ óã çºâëºãººíèéã
ñî¸ë óðëàãèéí áàéãóóëëàãóóäûã õàìðóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýñíèé
äàãóó ò¿¿íä áýëòãýæ ÿíç á¿ðèéí óóëçàëò, õýëýëö¿¿ëã¿¿ä êëóá äóãóéëàíãèéí
õýëáýðýýðáîëîí“Çàëóó÷óóäûí¿íýí”çýðýãñîíèíõýâëýëýýðºðíºæýý.Ǻâëºãººíèé
ºìíºõ äîëîî õîíîãò õîòûí ýâëýëèéí õîðîîíû äóãóé òàíõèìä óðàí á¿òýýëèéí
… Íàÿàä 80 îíû õî¸ðäóãààð õàãàñò ìèíèé áèå Ìîíãîëûí îþóòíû õîëáîîíîîñ
Îëîí óëñûí îþóòíû õîëáîîíä (ÎÓÎÕ) ñóóõ òºëººëºã÷ººð òîìèëîãäîí Ïðàãà õîòîä
àæèëëàæ áàéëàà. Îëîí óëñûí îþóòàí, çàëóóñûí íààäìûã Õîéä Ñîëîíãîñò çîõèîí
áàéãóóëàõ, ò¿¿íèé áýëòãýë áîëîõ Äåëè áîëîí Ãàâàíàãèéí õóðàëä îðîëöîæ, äýëõèéí
îëîí òèâ, îðíîîð ÿâæ, îþóòàí çàëóóñ, èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí áàãø íàð, òºð, çàñãèéí
óäèðäëàãóóäòàé (Ô.Êàñòðî, Êèì Èð Ñåí, Ðàæèâ Ãàíäè áà áóñàä) óóëçàõ çàâøààí
òîõèîñîí þì.
Íàÿàä îíû ýöñýýð ñîöèàëèçì çàäðàí óíàæ, çàõ çýýë, àðä÷èëëûí õàðèëöàà
òîãòîæ ýõýëæ áàéëàà. 1989 îíû íàìàð Ïðàãèéí òºâ òàëáàéä ×åõèéí îþóòíóóäûí
ýõë¿¿ëñýí ñ¿ðò æàãñààë áîëæ, ×åõîñëîâàêò ñóðàëöàæ áàéñàí Ìîíãîëûí îþóòíóóä ÷
îðîëöîæ áàéâ. Ïðàãèéí Ïîëèòåõíèêèéí èõ ñóðãóóëèéí ºìíºõ òàëáàéã Ñ¿õáààòàðûí
òàëáàé ãýæ íýðëýæ ÷ áàéëàà. Òóñ òàëáàéä áîëñîí îþóòíû ýýëæèò öóãëààí äýýð áè
¿ã õýëæ, ìàðãààøèéíõ íü çàëóó÷óóäûí ñîíèíû äóãààðò “Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä íýã
ìîíãîë øîðîíä áàéãàà çîõèîë÷ Âàöëàâ Õàâåëûã ÷ºëººëºõèéã óðèàëàâ” ãýæ áè÷ñýí
áàéëàà.

14. 27
Ýíý áîë ç¿ãýýð íýã õ¿íä ñóðòàë, õîìñäîë, àëäàà äóòàãäëûã ø¿¿ìæëýýä
îðõèîã¿é, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí òîâ÷îî, Ñàéä íàðûí çºâëºëèéã
îãöðîõûã øààðäñàí óëñ òºðèéí àíõíû öóãëààí áàéñàí þì. Òýãýõäýý óëñ îðíû
àìüäðàëûí òºâ áîëñîí íèéñëýë Óëààíáààòàðò áóñ, àëñ áàðóóí õÿçãààðûí Õîâä
õîòîä áîëæýý. Áàñ ¿¿íèéã ººð õýí ÷ áèø îþóòíóóä áàãø íàðûí õàìò õèéñýí þì.
Ýíý íü òîõèîëäîë áàéñàíã¿é. Ó÷èð íü ýíä òóõàéí ¿åèéí îðîí íóòãèéí öîðûí
ãàíö äýýä ñóðãóóëü - Õîâäûí áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü áàéãóóëàãäñàí, ò¿¿íä Õîâäîîñ
ãàäíà áàðóóí á¿ñèéí Áàÿí-ªëãèé, Óâñ, Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé àéìãààñ èðñýí íèéò
400 ãàðóé îþóòàí ñóðàëöàæ, òýäíèé èõýíõ íü äîòóóð áàéðàíä àìüäàðäàã, ãàäààä
äîòîîäîä òºãññºí áàãø íàð íèéñëýëýýñ î÷ñîí, èíãýýä ýðäýì áîëîâñðîë, îþóí
ñàíààíû òîìîîõîí òºâ áàéæ ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéã ñîðãîãîîð õ¿ëýýí àâ÷ýý.
Öóãëààí õèéõ ñàíàà õýðõýí òºðñºí òóõàé îëîí äóðñàìæ òýìäýãëýë áàéäàã.
ßìàð ÷ áàéñàí ãýíýò íýã ºäºð øèéä÷èõýýã¿é, õàà íýãòýý øºíº äºë áîëòîë
¿ðãýëæèëñýí ÷èìýýã¿é óóëçàëò, çàðèìäàà õè÷ýýëèéí òàíõèìä ºðíºñºí õàëóóí
ÿðèàíû ¿ð ä¿í áàéâ.
Öóãëààí õèéõ òóõàé ìýäýýëýë ÿàæ èéãýýä ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà, íàì,
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ÷èõýíä õ¿ð÷ýý. Äóóäàæ óóëçñàí, áîëèóëàõûã îðîëäñîí,
äàðàìò ¿ç¿¿ëñýí ãýäýã. Àéìãèéí íèéãìèéã àþóëààñ õàìãààëàõ õýëòýñ ÷ ç¿ãýýð
ñóóãààã¿é íü ìýäýýæ.
Ãýõäýý öóãëààí áîëëîî. Îðîëöîã÷äûí äèéëýíõ áîëñîí ÕîÁÄÑ-èéí îþóòàí,
áàãø íàð ñóðãóóëèéíõàà áàéðíû ºìíº öóãëàð÷ óðäàà ×èíãýñèéí çóðãèéã áàðüæ
æàãñààëààðàà òºâ òàëáàé ðóó õºäºëæýý. Èíãýýä öóãëààí òîâëîñîí ¸ñîîð 14
öàãààñ Àðä Àþóøèéí òàëáàéä ýõëýâ. 200, 300, 400 õ¿í îðîëöñîí ãýõ ìýò ººð ººð
òîî áè÷äýã. Òýä “ªºð÷ëºí áàéãóóëàëò øèíý óäèðäëàãà øààðäàæ áàéíà”, “ªºð÷ëºí
áàéãóóëàëòûã õóðäàñãàõûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû VII Á¿ãä õóðëààñ øààðäàæ áàéíà”,
“Çàëóóñàà! Ìîíãîë óëñûíõàà òºëºº íýãäýöãýýå” ãýñýí óðèà áàðüñàí áàéëàà.
Îþóòíû çºâëºëèéí äàðãà Ñ.Ýðäýíýöîãò öóãëààíûã íýýæ, áàãø Ö.Áàòçàíãèà
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Óëñ òºðèéí òîâ÷îî, Çàñãèéí ãàçðûã á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð íü
îãöðóóëàõ, ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéã ººð÷ëºõ, øèíý àðä÷èëñàí ñîíãóóëü ÿâóóëàõ
òàëààð ¿ãýý õýëýõýä àðààñ íü àðâààä áàãø, îþóòàí, çàëãààä áóñàä õ¿ì¿¿ñ ÷
äýìæèæ ¿ã õýëæýý.
Çàëãààä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû VII á¿ãä õóðàëä õàíäñàí ºðãºõ áè÷ãèéã áàãø
Ñ.Ýíõáàÿð óíøèæ òàíèëöóóëàâ. Ò¿¿íä, Óëñ Òºðèéí òîâ÷îî, Çàñãèéí ãàçðûã á¿ðýí
á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý îãöðîõûã àíõ óäàà øààðäàâ.
ÌÀÕÍ-ÛÍ ÒªÂ ÕÎÐÎÎÍÛ 7-ð Á¯ÃÄ ÕÓÐÀË, ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÀÐÄÛÍ ÈÕ
ÕÓÐËÛÍ ÝÝËÆÈÒ ×ÓÓËÃÀÍÄ ªÐÃªÕ ÁÈ×ÈÃ
ªíººäºð íèéò õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë èðãýíøèë, ò¿¿íèé íýã ýä ýñ áîëîõ á¿õýë
ýðèí ¿ºèéí óëàìæëàëòàé ñîöèàëèñò ñèñòåì ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí çàìààð çàìíàæ
õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä íèéãýì óëñ òºðèéí ¿íýò òóðøëàãà õóðèìòëóóëñààð
áàéãàà áèëýý. Ñîöèàëèñò ñèñòåì áîëîí äýëõèé åðòºíöèéí îþóí ñýòãýõ¿éã õàìàðñàí
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÄ
26
Ãóðàâäóãààð á¿ëýã
“... ÌÀÕÍ-ÛÍ ÒªÂ ÕÎÐÎÎÍÛ ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ
ÒÎÂ×ÎÎ, ÁÍÌÀÓ-ÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ
Á¯ÐÝÍ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯ÍÝÝÐÝÝ
ÎÃÖÐÎÕ ¨ÑÒÎÉ...”
1989.12.07. Õîâäûí Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíóóä öóãëààí õèéæ
Óëñ òºðèéí òîâ÷îîã îãöðîõûã àíõ óäàà øààðäàâ