Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалын үндэс

1. Ëåêö 4. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿íäýñ
1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí øèíý ¿çýë áàðèìòëàë
2. Ìîíãîë Óëñûí XXI çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí
õºòºëáºðèéí ¿íäñýí àãóóëãà
1.Òîãòâîðòîé õºãæëèéí øèíý ¿çýë áàðèìòëàë
Ìîíãîë Óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü Ñòîêãîëüì,
Ðèî-Äå Æàíåéðî, Èîõàííåñáóðãèéí òóíõàãëàëóóä, çàð÷ìóóäûã èø
¿íäýñ áîëãîí ¿íäýñíèéõýý àõóé ñî¸ëûí ¿íýò ºâ, áàéãàëü öàã óóð, íóòàã
äýâñãýðèéíõýý îíöëîã áàéäàë, ýäèéí çàñàã íèéãìèéíõýý õºãæëèéí
ò¿âøèí çýðýã óëñ ¿íäýñíèéõýý ºâºðìºö íºõöëèéã òóñãàñàí òîãòâîðòîé
õºãæèëä õ¿ðýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõîä îðøèõ þì.
Ìîíãîë Óëñ òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðºº 1998 îíä
áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýñ õîéø òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë
ñàíàà îëîí òàëààð áàÿæèæ õ¿íèé õºãæëèéí òàëààð øèíý ¿çýë õàíäëàãà,
ÿäóóðàëòàé õîëáîãäñîí øèíý ìýäðýìæ ñýòãýëãýý òîìú¸îëîãäîæ áàéíà.
Ýíý íü àñóóäàëä øèíýýð õàíäàõ øààðäëàãûã áóé áîëãîæ áàéíà.
Áàéãàëèà ò¿øèæ çîõèöîæ àìüäðàõ ìîíãîë óõààí íü ºíººãèéí
äýëõèé äàõèíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí íýã ñóóðü çàð÷èì áîëæ áàéíà.
¯¿ãýýð ìîíãîë ¿íäýñòýí áàõàðõàæ XXI çóóíû õ¿í òºðºëõòºíèé
õºãæëèéí ò¿øèö çàãâàð ýêîëîãèéí òýíöâýðèéí óõààíû äàâóó òàëûã
ºâëºí õàäãàëæ ¿ëãýðëýí õºãæ¿¿ëýõ èõ õàðèóöëàãàà óõààðàí
¿íäýñíèéõýý òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿¿íäýý òóëãóóðëàí
õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü õ¿ì¿¿íëýã èðãýíèé
àðä÷èëñàí íèéãìèéã öîãöëóóëàõ ¿íäñýí õóóëèéí çîðèëãûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë ÿâöûã
òîäîðõîéëîã÷ áºãººä Ìîíãîë Óëñûí àðä÷èëàë, ýäèéí çàñãèéí
øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöòàé àãóóëãà öàã õóãàöààíû õóâüä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿çýë
áàðèìòëàëòàé íèéöýæ áàéãàà þì. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ÷èãëýñýí
øèíýòãýëèéã ýêîëîãèéí òýíöâýðæèëòòýé óÿëäóóëàõã¿éãýýð õèéõ
áîëîìæã¿é. Òºðèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðä÷èëàëã¿éãýýð,
áàéãóóëëàãà, èðãýä, õ¿í á¿ðèéí áàéãàëüä õàíäàõ õàíäëàãûã
ººð÷ëºõã¿éãýýð ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ òîãòâîðòîé
õºãæèëä õ¿ðýõ áîëîìæ áàéõã¿é.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí áàñ íýã òóëãóóð íü
áàéãàëüä õàëã¿é, íººöºä õýìíýëòòýé, õýðýãëýýíä öýâýð òåõíîëîãè á¿õèé

2. ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëæ ñàâ øèìèéí åðòºíöèéã õàìãààëàí õàäãàëàõ
õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà þì. ßäóóðàë äàÿàðøèæ, áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë
äàÿàðøèæ áàéãàà àþóëûã çîãñîîæ õ¿íèé àìüäðàë, äýëõèéí íàñûã
óðòàñãàõàä ÷èãëýãäñýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàãâàðûã äàÿí äýëõèéí
áîäëîãî áîëãîõîä Ìîíãîë Óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë
÷èãëýãäýõ ¸ñòîé. Ýäèéí çàñãèéí íèéãìèéí øèëæèëòèéã äóóñãàæ
àðä÷èëàë çàõ çýýëèéí çàìààð òóóøòàé õºãæèæ õºðºí㺠ìàòåðèàëûí
áàãòààìæ èõòýé ¿ðýëãýí ýäèéí çàñãààñ ýêîòåõíîëîãè äàâàìãàéëñàí
õýìíýëòòýé, îþóíû áàãòààìæ èõòýé, ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé çàãâàð
äàâàìãàéëñàí ýäèéí çàñãèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë
áàðèìòëàëûí ñóóðü áîëíî. ¯¿íèé ä¿íä áóé áîëîõ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò
íü ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã, ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë, íèéãìèéí
õàìãààëàëûã áýõæ¿¿ëýõ èæ á¿ðýí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëíý. Òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí á¿òöèéí ÷óõàë õýñãèéí íýã áîë ¿éëäâýðëýë
õýðýãëýýíèé òîãòâîðã¿é õýâ øèíæèéã ººð÷èëæ áàéãàëü îð÷íû äààö,
÷àäàâõèä çîõèöñîí, ºðñºëäºõ ÷àäâàð á¿õèé ýäèéí çàñãèéã áóé áîëãîõ
àñóóäàë òóñãàãäàõ ¸ñòîé. Ýíý òàëààð äàðààãèéí á¿ëã¿¿äýä òîäîðõîé
áè÷íý.
Ìîíãîëûí òóíõàãëàëä îðñîí îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿ëýýí
çºâøººðñºí òîãòâîðòîé õºãæëèéí çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé
ñàíõ¿¿ãèéí íººö á¿ðä¿¿ëýõýä ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæ
ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí èõ óðñãàë, àëáàí ¸ñíû õºãæëèéí
òóñëàìæèéã ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàð, äýä á¿òöèéí õºãæèëä
÷èãë¿¿ëæ ò¿¿íýýñ îëîõ ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë Ìîíãîë Óëñûí
òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí áàñ íýã ÷óõàë õýñýã áàéõ ¸ñòîé.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéã ÿìàð ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëîõ âý? ãýäýã àñóóäàë
èõ ÷óõàë. Ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í íü
õºãæëèéã á¿ðýí òîäîðõîéëîã÷ ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýäýã
ä¿ãíýëòèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºã áîëîâ÷ õýðýãëýñýýð áàéíà.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã Íýãäñýí ¯íäýñíèé
Áàéãóóëëàãààñ áîëîâñðóóëñàí 128 ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëæ áàéíà.
ªºðèéí îðíû ºâºðìºö îíöëîã, õºãæëèéí ÿëãààã òóñãàí èëýðõèéëæ
÷àäàõ ¿ç¿¿ëýëòèéí ñèñòåìèéã ýäèéí çàñãèéí 17, íèéãìèéí 19, áàéãàëü
îð÷íû 19, çàñàãëàëûí 3 íèéò 58 ¿ç¿¿ëýëòòýé ñèñòåìèéã ͯÁ-ûí ÌÕ-21
Õºòºëáºðèéí àëáàíààñ áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

3. 2.Ìîíãîë Óëñûí XXI çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí
¿íäñýí àãóóëãà
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð 1998 îíû 5 äóãààð ñàðûí 26- íû
ºäðèéí 82 òîîò òîãòîîëîîðîî Ìîíãîë Óëñûí XXI çóóíû Òîãòâîðòîé
õºãæëèéí õºòºëáºðèéã (ÌÕ-21) áàòàëñàí áèëýý. Ìîíãîë Óëñ ÌÕ 21
õºòºëáºðòºº ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, íèéãìèéí ýðõ òýãø áàéäàë, òîãòâîðòîé
õºãæèë áà áàéãàëèéí áàÿëãèéí çºâ çîõèñòîé àøèãëàëò ãóðâààñ á¿ðäñýí
íýãäìýë õºãæëèéí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëñîí áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèéí
ãîë àãóóëãà äàðààõ ñóóðü çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéãàà þì.
¯¿íä:
 ßäóó áóóðàé áàéäëûã ¿íäýñíèé îðøèõóéí àþóë õýìýýí ¿çýæ á¿õèé ë
íººö áîëîëöîîãîî çîõèñòîé äàé÷ëàí àæèëëàæ, îéðûí 10-15 æèëä
ãýòëýí äàâàõ,
 Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, òààã¿é ººð÷ëºëòèéí ãîë õàíäëàãà, ò¿¿íèé
äîòîð öºëæèëò, îé, óñ, áýë÷ýýðèéí íººöèéí õîìñäîëòîé òýìöýõ, óëñ
îðíûõîî õºãæëèéã äýëõèéí óóð àìüñãàëûí åðºíõèé ººð÷ëºëòèéí
õàíäëàãàä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ,
 Õ¿íèé õºãæèë, àìüäðàëûí ÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ ÷àäâàð á¿õèé
ýäèéí çàñàã, áîëîâñðîë, ñî¸ë, ìýäýýëýë, íèéãìèéí Õàëàìæèéí õ¿ðýýã
òºëºâø¿¿ëýí á¿ðä¿¿ëýõ,
 Äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýã áîëîí á¿ñ íóòãèéí óëñ ã¿ðýíòýé
õàðèëöàí àøèãòàé õàìòðàí àæèëëàæ, áàéãàëü îð÷íû åðºíõèé
äîðîéòîë áîëîí áàéãàëèéí ãàìøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿¿íèé
¿ð äàãàâðûã õàìòûí õ¿÷ýýð ãýòëýõ íàéäâàðòàé òîãòîëöîîã áèé
áîëãîæ, Ìîíãîë îðîí á¿ñ íóòãèéíõàà õºãæèë öýöýãëýë, òîãòâîðòîé
áàéäëûí íýãýí ãîëîìò áîëãîõ çîðèëòûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä
îðøèíî.
Ýäãýýð çîðèëòûã õàíãàõûí òóëä óëñ ¿íäýñòíèé õºãæëèéí àëèâàà
àñóóäëûã äàÿí äýëõèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ò¿ãýýìýë õàíäëàãàä
íèéö¿¿ëýí øèéäâýðëýõ çàð÷èì áàðèìòàëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí 21 àéìàã, íèéñëýë Óëààíáààòàð õîò ººðèéí
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëñàí. Îðîí íóòãèéí
èðãýäèéí ñàíàà áîäëûã Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãîä ºðãºí òóñãàñàí
ÿâäàë ýäãýýð õºòºëáºðèéí ãîë îíöëîã áîëñîí þì. Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè ÌÕ-21 õºòºëáºðò áè÷ñýí ºìíºõ ¿ãýíäýý "Ýë
õºòºëáºð ìàíàé óëñ îðíû àìüäðàëûí á¿õ ë ñàëáàðûã áàéãàëü îð÷èíòîé

4. çîõèñòîé óÿëäóóëæ õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý øààðäëàãà, áîäëîãî, çîðèëò,
õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí ÷èãëýë, àðãà çàìûã öîãöîëáîðîîð àâ÷ ¿çýæ
òîäîðõîéëñîí, ¿íäýñíèé õýìæýýíä óäèðäàìæ áîëîõóéö áàðèìò áè÷èã
áîëæýý" ãýæ ä¿ãíýñýí áàéäàã.
¯íäýñíèé ñòðàòåãè áóþó òºëºâëºëòèéí ¿éë ÿâöûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Ìîíãîë Óëñûí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí
ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
çîðèëãîîð 1996 îíä Òîãòâîðòîé Õºãæëèéí ¿íäýñíèé Ǻâëºëèéã (ÒÕ¯Ç)
Åðºíõèé ñàéäààð àõëóóëàí áàéãóóëñàí áèëýý. ÒÕ¿Ç íü Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ Õóðëûí (ÓÈÕ) äàðãàä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí
áîäëîãî, ñòðàòåãè, óäèðäëàãûí òîãòîëöîî áèé áîëãîõ òàëààð àâàõ àðãà
õýìæýýã òîäîðõîéëîõ, á¿ñèéí áîëîí äýëõèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿éë
ÿâöàä Ìîíãîë Óëñûí îðîëöîõ îðîëöîîã ýð÷èìæ¿¿ëýõ òàëààð çºâëºãºº
ºãäºã.
ÒÕ¯Ç íü Çàñãèéí Ãàçàð, òºðèéí áóñ õèéãýýä àæ àõóéí áàéãóóëëàãà,
ò¿¿íèé äîòîð õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîã÷äîîñ á¿ðääýã. ÒÕ¯Ç-èéí
îðëîã÷ äàðãààð ÓÈÕ-ûí Áàéãàëü îð÷èí, õºäººãèéí õºãæëèéí áàéíãûí
õîðîîíû äàðãà áîëîí ¿éëäâýð, õóäàëäààíû ñàéä íàðûã òîìèëñîí íü á¿ñ
íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, öýâýð áà öýâýðä¿¿ ¿éëäâýðëýëèéí
àñóóäëûã áàéãàëèéí áàÿëãèéí õàìãààëàëò, çîõèñòîé àøèãëàëòòàé
óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõàä òóñ äºõºì áîëæ áàéãàà þì. Ñàíõ¿¿ Ýäèéí
çàñãèéí, Áàéãàëü îð÷íû, Ýð¿¿ë ìýíäèéí, Õºäºëìºð, íèéãìèéí
õàìãààëëûí, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí, պ人 àæ àõóéí ÿàìäûí
òºëººëºã÷èä, çàðèì àéìãèéí çàñàã äàðãà íàð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí, õóâèéí õýâøëèéí òºëººë뺺ñ ÒÕ¯Ç-èéã
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Àéìãóóäûí áîëîí ¿íäýñíèé Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã
áîëîâñðóóëñíû äàðàà ÒÕ¯Ç íü ¿éë àæèëëàãààíûõàà ãîë ÷èãëýëèéã
¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí ò¿íøëýëèéí òóñëàëöààòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæ
äýìæèõýä õàíäóóëñàí. ¯¿íä, ÌÕ-21 õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä çàãâàð òºñºë
õýðýãæ¿¿ëýõ, èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ,
àéìãèéí õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ìýäýýëëýýð
õàíãàõ çýðýã àðãà õýìæýýã äóðäàæ áîëíî. Ãýâ÷ Çàñãèéí Ãàçàð, ñîíèðõîã÷
á¿ëã¿¿ä, õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîî õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
øààðäëàãûí õýìæýýíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà.

5. ÒÕ¯Ç íü àéìàã á¿ðò ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû çºâëºë
ãýñýí ººðèéí ñàëáàðòàé. Àéìàã, íèéñëýë õîòûí çºâëºë¿¿äèéã Çàñàã
äàðãà, ýñâýë Èðãýäèéí Õóðëûí äàðãà òýðã¿¿ëæ, ¿íäýñíèé çºâëºëä ¿éë
àæèëëàãààãàà òàéëàãíàäàã.
Öààøèä ÒÕ¿Ç-èéí ¿éë àæèëëàãààíä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õóâèéí
õýâøèë, ýðäýìòýä, òºðèéí àëáàíû àæèëòíû àæëûí óÿëäàà õîëáîîã îðîí
íóòãèéí áîëîí ¿íäýñíèé ò¿âøèíä ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ò¿¿í÷ëýí
ÒÕ¯Ç-èéí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä îëîí òàëò, èäýâõèòýé îðîëöîîã
óëàì á¿ð ºðãºæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. ÌÕ-21 õºòºëáºð áîëîí Äàÿí
Äýëõèéí XXI çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí ìºðèéí õºòºëáºðèéí
õýðýãæèëòýä ìîíèòîðèíã õèéõ îíîâ÷òîé ìåõàíèçì îäîîãîîð á¿ðäýæ
÷àäààã¿é áàéíà. ªºðººð õýëáýë ÌÕ-21 õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí ¿ð
íºëººã ¿íýëæ ä¿ãíýõ, ò¿¿íèéã ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí áîäëîãîä
òóñãàí òºëºâëºõ íýãäñýí õýìæ¿¿ð, àðãà, çîõèîí áàéãóóëàëò òîãòîîã¿é
áàéãàà þì.
ÌÕ-21 õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ ýí ò¿ð¿¿íä
äàðààõü àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä:
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëààð ìýðãýøèí àæèëëàõ ò¿âøèíä
õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýã, óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ýíý ÷èãëýëä ãàð÷ áóé
îëîëòûã ñóðòàë÷ëàí ò¿òýýõ;
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû òàñðàëòã¿é
áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí óëñ òºðèéí ýðìýëçëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ;
 Õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä îëîí òàëûí õàìòûí îðîëöîî,
õàðèëöàí äýìæëýãèéã ºðí¿¿ëýõ ýðõ ç¿é, çîõèîí áàéãóóëàëòûí îíîâ÷òîé
àðãà ìåõàíèçìûã òîãòîîõ;
 ¯íäýñíèé, á¿ñ íóòãèéí, ñàëáàðûí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààã
òîãòâîðòîé õºãæëèéí çîðèëãîä íèéö¿¿ëæ, èíñòèòóöèîíàë ÷àäàâõèéã
áýõæ¿¿ëýõ;
 Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, õóâèéí
õýâøèë, èðãýä, äîòîîä, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí õàìòûí
àæèëëàãàà, õàðèëöàí ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ;
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí øàëãóóð, ¿ç¿¿ëýëòèéã òîãòîîæ, ò¿¿íèéã
¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýëä òóñãàí àëáàæóóëàõ ìåõàíèçìûã áèé
áîëãîõ.
Îéðûí 5-10 æèëä õ¿ðýõ òîãòâîðòîé õºãæëèéí çîðèëòûã äàðààõ
áàéäëààð òîäîðõîéëæ áàéíà. ¯¿íä:

6.  Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºëºâëºëò, çîõèöóóëàëòûí îíîâ÷òîé àðãà
ìåõàíèçìûã òîãòîîæ ç¿ãøð¿¿ëñýí áàéõ;
 ßäóóðëûã áóóðóóëæ, õ¿íèé ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõ;
 Ìîíèòîðèíã õèéõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íû õóóëèéí
áèåëýëòèéã õàíãàõ;
 Çîõèöóóëàëòûí áóñ àðãà õýðýãñëèéã áîëîâñðóóëàõ, òóõàéëáàë,
ýêîëîãèéí áîëîâñðîë, õ¿ì¿¿æèë îëãîõ òîãòîëöîî ç¿ãøèðñýí áàéõ,
áàéãàëü îð÷íû òàëààð èðãýä, áàéãóóëëàãà ººðñ人 ñàíàà òàâüäàã
ñýòãýëãýýã õýâø¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ýäèéí çàñãèéí àðãà
õºø¿¿ðãèéã õºãæ¿¿ëýõ.
¯íäýñíèé òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºãºº, õºòºëáºð
õîîðîíäûí óÿëäàà
Ìîíãîë Óëñ ¿íäýñíèéõýý áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààíäàà Äàÿí äýëõèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë ñàíààã àëü áîëîõ
á¿ðýí õàðãàëçàæ ¿çýõèéã ýðìýëçýæ áàéíà. "Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí
õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë", "Òºðººñ ýêîëîãèéí òàëààð áàðèìòëàõ
áîäëîãî", "ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð" çýðýã ñòðàòåãèéí
áàðèìò áè÷ãèéã òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé ñòðàòåãè, ÌÕ-21
õºòºëáºðòýé íÿãò óÿëäààòàé áîëîâñðóóëñàí þì.
Òóõàéëáàë, Á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí ýðõýì çîðèëãûã
òóñ óëñûí ãàçàð, ò¿¿íèé áàÿëàã, ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé
ò¿¿õèé ýäèéí íººö, îþóíû ÷àäàâõèéã áàéãàëü îð÷íû äààöàä çîõèöóóëàí
çîõèñòîé àøèãëàõ ¿íäñýí äýýð õ¿í àì, ¿éëäâýðëýëèéí ºíººãèéí çîõèñã¿é
Ẻãíºðëèéã çàäàëæ, õîò, õºäººãèéí õºãæëèéí ÿëãàà, àéìàã, ñóìäûí
îðëîãûí òýãø áóñ, òýíöâýðã¿é áàéäëûã áàãàñãàæ, íèéò á¿ñ íóòãèéí
õºãæëèéí ò¿âøèíã îéðòóóëàõ, óëìààð ¿íäýñíèé ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
äýâøëèéã ò¿ðãýòãýõ äîòîîä, ãàäààä òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä îðøèæ
áàéíà õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Ýíý ýðõýì çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä òºðèéí
áàéãóóëàëò; ýäèéí çàñàã; íèéãýì, ñî¸ë; áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ; õ¿í
àìûí íóòàãøèëò, õîò áàéãóóëàëò, ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä
òîãòâîðòîé õºãæëèéí óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéã áàðèìæààëñàí ýðýìáý
äàðààëñàí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò õèéõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñîí.
ÌÕ-21, Àéìãèéí õºòºëáºð¿¿ä.
ÌÕ 21 áîë Ìîíãîë Óëñûí ºìíº 1990-ýýä îíîîñ õîéø, ò¿¿í÷ëýí èðæ
áóé øèíý çóóíä òàâèãäàõ øààðäëàãà çîðèëòûã øèéäâýðëýõ öîãöîëáîð

7. àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí ¿ëýìæ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ýìõòãýë þì.
ÌÕ 21-èéã ìîíãîë÷óóä ººðñ人 áîëîâñðóóëñàí áºãººä ìýäëýã áîëîâñðîë
ºíäºðòýé Ìîíãîëûí àâúÿàñëàã àðä ò¿ìýí äýëõèéä õîñã¿é ýõ íóòàã, áàÿëàã
ºâ óëàìæëàëààðàà õýçýýä áàõàðõàæ èðñýí áèëýý. ÌÕ 21-èéã
áîëîâñðóóëàõàä òºðºë á¿ðèèí àæèë ìýðãýæëèéí îëîí ìîíãîë õ¿í
îðîëöîæ, áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé
õýðýãëýõ çàð÷èìòàé íÿãò óÿëäàà á¿õèé íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
îíîâ÷òîé õóâèëáàðûã ñîíãîõîä õóâü íýìðýý õàðàìã¿é îðóóëñàí þì. ̺í
ñîíèðõëûí îëîí á¿ëýãëýëèéã õàìðóóëæ óëñ îðíû ºíöºã áóëàí á¿ðò
çîõèîñîí ñåìèíàð çºâëºãººí íü ñàíàë ñîëèëöîõ, çºâøèëöºõ ¿éë ÿâöûã
èäýâõæ¿¿ëñýí áºãººä ýíý íü õºãæëèéí íèéòëýã ¿çýë áàðèìòëàë,
ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîõîä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý. Ýíý àæëûã
ìºí Ìîíãîëûí á¿õ 21 àéìàãò çýðýã ºðí¿¿ëñíýýð àéìàã òóñ á¿ð Àéìãèéí
Òîãòâîðòîé Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéã (ÀÕ) áîëîâñðóóëæ ãàðãàæýý. Ýäãýýð
ÀÕ íü, Ìîíãîëûí àëñëàãäñàí á¿ñ íóòãèéí õóâüä 70 æèëèéí òóðø
ìºðäºæ èðñýí Ǻâëºëò ìàÿãèéí òºâëºðñºí òºëºâëºãººò òîãòîëöîîíû
óëàìæëàëààñ òàòãàëçàõ ¿íýòýé òóðøëàãà áîëæ ºãñíèéã ìºí òýìäýãëýí
õýë¿¿øòýé. ÀÕ áîëîîä ¿íäýñíèé ñóðãàëò ñåìèíàðààñ ãàðñàí çºâëºìæ,
¿íäýñíèé ìýðãýæèëòíèé äýâø¿¿ëñýí ñàíàë îíîë, õºãæëèéí õóâèëáàðûã
çàãâàð÷èëñàí ¿ð ä¿íã ÌÕ 21-èéã áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàñàí áèëýý.
ÌÕ-21 áîë Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé òîãòâîðòîé õºãæëèéí óäèðäàìæ
Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èãò íýãäìýë õºãæëèéí áóþó ýäèéí çàñãèéí
ºñºëò, íèéãìèéí òýãø áàéäàë, áàéãàëèéí íººöèéí çîõèñò õýðýãëýý
ãóðâààñ á¿ðäñýí õºãæëèéí ñòðàòåãèéã òóñãàñàí áîëíî. ̺í ýíä Ìîíãîë
Óëñûí íèéãýì ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû ºíººãèéí íºõöºë áàéäàëä
¿íýëýëò ºãñíèé ñàöóó ¿íäýñíèé çîðèëãî çîðèëò áîëîí òýðã¿¿ëýõ à÷
õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäëûí õ¿ðýýã òîäîðõîéëæ, òýäãýýð çîðèëòîä õ¿ðýõ
àðãà çàì, ãîë áýðõøýýëèéã øèéäýõ õóâèëáàðûã òóñãàñàí.
Ãýõäýý ÌÕ-21 áîë åðäèéí íýã áàðèìò áè÷èã òºäèé ç¿éë áèø
áºãººä ýíý íü Ìîíãîëûí øèéäâýð ãàðãàã÷èä, ìýðãýæëèéí àæèëòíóóä
áîëîîä íèéò Ìîíãîëûí íèéãýìä òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûã
ñóðòàë÷èëæ óõàìñàðëóóëàõ, ìºí çºâøèëöºõ á¿òýí 2 æèë ¿ðãýëæèëñýí
¿éë ÿâö áàéñàí þì. Ýíý õî¸ð æèëä òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûã
Ìîíãîëûí íºõöºëä òîõèðóóëàí õýðýãëýõ òàëààð ºðãºí õ¿ðýýòýé
çºâøèë人í, ñàíàë ñîëèëöîî ÿâàãäàæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿éë
àæèëëàãààã óäèðäàæ õýðýãæ¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëò çàñàã çàõèðãààíû

8. á¿òýö á¿ðýëä¿¿í áèé áîëñîí. ÌÕ-21 èéí îíöëîã íü äàí ãàíö òîãòâîðòîé
õºãæëèéí çàð÷ìûí öîî øèíý øèíýëýãò áàéãàà áóñ ìºí ò¿¿íèéã
áîëîâñðóóëàõàä îëîí íèéòýýñ àñàð ºðãºí õ¿ðýýòýé îðîëöñîíä îðøèæ
áàéãàà áºãººä ¿¿íèé ¿ð ä¿íä óëñ îðîí äàÿàðàà ñàíàë ñîëèëöîæ
çºâøèëäºõ òààòàé áîëîìæ íýýãäñýí áèëýý.
ÌÕ– 21 –èéã óäèðäëàãûí äýýðýýñ äîîøîî, äîîðîîñ äýýøýý
õàíäëàãûí àëü àëèíûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð
áîëîâñðóóëñàí. Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö þóíû ò¿ð¿¿íä íèéñëýë õîò áîëîîä îðîí
íóòãèéí ò¿âøèíä çàõèðãàà çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñ¿ëæýý ¿¿ñãýñíýýð
ýõýëñýí áà ýäãýýð ñ¿ëæýý ÀÕ áóþó îðîí íóòãèéí 21 –ð çóóíû
òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí ò¿¿õòýé.
Äàðààãèéí àëõàìä ÌÕ 21 –èéã äýýðõ ÀÕ-¿¿ä áîëîí òóõàéí
õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õèéãäñýí òîîí çàãâàð á¿õèé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä
¿íäýñëýí áè÷ñýí þì. Îíöëîí äóðäàæ õýëýõýä ÌÕ 21-èéí ãîë à÷
õîëáîãäîë íü ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èãò èðýõ 21-ð çóóíä Ìîíãîë ýõ îðíîî
ãëîáàëü äýëõèéí õ¿ðýýíä õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ òóõàé Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ¿çýë áàðèìòëàë øèíãýñýíä îðøèíî.
Ìîíãîëûí 21-ð çóóíû õºòºëáºðèéí ¿íäñýí àãóóëãûã äàðààõ
áàéäëààð òîéìëîí ¿ç¿¿ëæ áîëíî.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿éë ÿâöûã óäèðäàõ çàõèðãàà çîõèîí
áàéãóóëàëòûí á¿òöèéã áèé áîëãîõ; Îðîí íóòãèéí 21-ð çóóíû
Õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ ãàðãàõ; Òîãòâîðòîé õºãæëèéí
òóðøèëòûí òºñë¿¿ä; ÌÕ 21-èéã áîëîâñðóóëàõ; Òîãòâîðòîé õºãæëèéí
çàð÷ìûã óõóóëàí ñóðòàë÷ëàõ, îëîí íèéòèéí ñàíàë ñîëèëöîõ, çºâøèëöºõ
¿éë ÿâöûã äýìæèõ; Áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîæ
àæèëëàõ.
Äýýðõ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äýýñ óõóóëàí ñóðòàë÷ëàõ, îëîí íèéòèéã
òàòàí îðîëöóóëàõ, áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õîëáîî òîãòîîõ çýðýãò ÌÕ 21-
èéã áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûí òóðøèä áàéíãà àíõààð÷ ýäãýýðò áàãàã¿é
õ¿÷ ÷àðìàéëò òàâüæ èðñýí áèëýý. ̺í ò¿¿í÷ëýí çàõèðãàà çîõèîí
áàéãóóëàëòûí áîëîîä èðãýäèéí ÷àäàâõè á¿ðä¿¿ëýëò íü ÌÕ 21-èéí áàñ
íýãýí ÷óõàë õýñýã áîëíî. Èíãýýä ÌÕ 21-èéí ñ¿¿ëèéí õýñýãò òóõàéí ¿éë
ÿâöûí òóðøèä õóðèìòëóóëñàí ãîë ñóðãàìæ òóðøëàãà áîëîîä ÌÕ 21-
èéí èðýýä¿éí çàðèì õóâèëáàðûã áàãòààñàí áîëíî.