1. 1
i. javaxiSvilis sax. Tbilisis saxelmwifo universiteti
humanitarul mecnierebaTa fakulteti
kavkasiologiis instituti
arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis instituti
2
ИВ. ДЖАВАХИШВИЛИН ЦIАРАХ ЙОЛУ ТБИЛИСЕРА ПАЧХЬАЛКХАН
УНИВЕРСИТЕТАН ГУМАНИТАРНИ IИЛМАНИЙН ФАКУЛЬТЕТАН
КАВКАЗОВЕДЕНИН ИНСТИТУТ
АРН. ЧИКОБАВАН ЦIАРАХ ЙОЛУ МЕТТАН IИЛМАНИЙН ИНСТИТУТ
ИНСТИТУТ КАВКАЗОВЕДЕНИЯ ФАКУЛЬТЕТА ГУМАНИТАРНЫХ НАУК
ТБИЛИССКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ. И.
ДЖАВАХИШВИЛИ
ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ ИМ. АРН. ЧИКОБАВА
Ростом Пареулидзе
Нохчийн мотт
Грамматикин очерк, нохчийн-гуьржийн дошам
Чеченский язык
Грамматический очерк, чеченско-грузинский словарь
Тбилиси
2011

2. 3
rostom fareuliZe
CeCnuri enCeCnuri enCeCnuri enCeCnuri enaaaa
gramatikuli mimoxilva
CeCnur-qarTuli leqsikoni
Tbilisi
2011
4
CeCnuri iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis naxuri
(CeCnur _ inguSur _ wova-TuSuri) jgufis enaa.
naSromSi mocemulia CeCnuri enis struqturis _
fonetikis, morfologiis, ZiriTadi sintaqsuri
movlenebis _ analizi. naSroms erTvis mokle CeCnur-
qarTuli leqsikoni da qarTul _ CeCnuri saZiebeli.
wigni gankuTvnilia iv. javaxiSvilis saxelobis
Tbilisis saxelmwifo universitetis humanitarul
mecnierebaTa fakultetis kavkasiologiis institutis
studentebisaTvis.
igi, agreTve, mniSvnelovan daxmarebas gauwevs CeC-
nuri eniT dainteresebul mkiTxvels.
redaqtori filologiis mecnierebaTa doqtori
prof. cccc. baramiZebaramiZebaramiZebaramiZe
recenzenti filologiis mecnierebaTa doqtori
nnnn. ardoteliardoteliardoteliardoteli
recenzenti filologiis doqtori r.r.r.r. abaSiaabaSiaabaSiaabaSia
teq. redaqtori l.l.l.l. vaSakiZevaSakiZevaSakiZevaSakiZe
ISBNISBNISBNISBN

3. 5
winaTqmawinaTqmawinaTqmawinaTqma
naSromi eZRvneba CeCnuri enis gramatikas _ foneti-
kas, morfologiasa da ZiriTad sintaqsur movlenebs.
CeCnuri ena Sedis iberiul-kavkasiur enaTa naxur
jgufSi inguSur da wova-TuSur enebTan erTad. CeCnebsa
da inguSebs erTi sasaubro ena aqvT, miuxedavad amisa, me-
20 saukunis 20-iani wlebidan calke CeCnuri da calke in-
guSuri saliteraturo enebi Camoyalibda.
naSromSi, naxur enaTmecnierebaSi arsebuli gramati-
kuli memkvidreobis garda, gaTvaliswinebulia avtoris
mier CeCnuri enis Seswavlisas miRebuli daskvnebi.
naSroms aqvs rogorc praqtikuli, ise samecniero xa-
siaTi. misi praqtikuli daniSnulebis gamo ar aris ganxi-
luli is sadavo sakiTxebi, romelTa Sesaxeb saenaTmecnie-
ro literaturaSi azrTa sxvadasxvaobaa. garda amisa,
rTuli da specifikuri gramatikuli sakiTxebi, SesaZleb-
lobis farglebSi, martivad aris ganxiluli.
CeCnur-qarTul leqsikonSi, romelic naSroms erTvis,
cvalebadi gramatikuli klasis niSnis mqone sityvebi
warmodgenilia mxolod д- niSniT. magram aseTi sityvebi
dalagebulia ara д-ze, aramed mis momdevno xmovanze. ase,
magaliTad, д-ада “gaqceva” Setanilia а-ze, д-ита “datoveba”
_ и-ze da a. S. aRsaniSnavia, rom й- klasis niSnis grafiku-
lad gamoyofis SesaZlebloba ar aris е, я, яь, ю, юь aso-
niSnebiT dawyebul klasniSnian sityvebSi (Sdr. еха, unda
iyos й-эха "Txovna", "grZeli"...), aseTi sityvebi leqsikonSi
varskvlaviT aris aRniSnuli. sityvaTa dalagebis am prin-
cips, Tavisi naklis miuxedavad, upiratesoba aqvs _ leqsi-
koni gantvirTulia im leqsemebisagan, romlebic mxolod
gramatikuli klasis niSnebiT gansxvavdebian erTmaneTisa-
gan.
terminebSi nanananaxxxx----uuuurrrr----iiii, va, va, va, vaiiii----nanananaxxxx----urururur----iiii gamoiyofa nanananaxxxx fuZe,
romelic CeCnurSi, inguSursa da wova-TuSurSi niSnavs
6
"xalxs, adamianebs". -ur-i daboloeba qarTulia (Sdr., ru-
suli нах-ск-ий, вай-нах-ск-ий). maSasadame, nax-ur-i niSnavs
amas: xalx-is-a, xalx-ur-i.
vavavavaiiiinanananaxxxx-ur-Si vavavavaiiii (< vain ) "Cveni" kuTvnilebiTi nacval-
saxelia: vai-nax (< vain nax) "Cveni xalxi", "Cveneburebi". ma-
Sasadame, vavavavaiiiinanananaxxxx-ur-i niSnavs "Cvens xalxs", "Cveneburebs".
nanananaxuxuxuxurrrr----i terminiT aRiniSneba samive (CeCnuri, inguSu-
ri, wova-TuSuri) ena, xolo vavavavaiiiinanananaxuxuxuxurrrr-iT _ CeCnuri da in-
guSuri (wova-TuSuris gamoklebiT). n a x sityvisagan na-
warmoebia, agreTve, termini nanananaxoxoxoxolololologigigigiaaaa.
yvela es termini xelovnuria, samuSao terminebia da
maTi gamoyeneba mxolod samecniero kvlevis Tvalsazri-
siT aris gamarTlebuli. es terminebi, maTi xelovnurobis
miuxedavad, kavkasiologiaSi farTod gavrcelda me-20 sa-
ukunis 20-30-iani wlebidan.

4. 7
mokle cnobebi CeCneTis, CeCnebisa da CeCnurimokle cnobebi CeCneTis, CeCnebisa da CeCnurimokle cnobebi CeCneTis, CeCnebisa da CeCnurimokle cnobebi CeCneTis, CeCnebisa da CeCnuri enis Sesaxebenis Sesaxebenis Sesaxebenis Sesaxeb
1. CeCenTa TviTsaxelwodeba
rogorc zemoT iTqva, CeCnuri ena iberiul-kavkasiur
enaTa ojaxis naxur jgufs ganekuTvneba inguSur da wova-
TuSur enebTan erTad.
CeCenTa TviTsaxelwodebaa noxCuo (nuoxCuo:), noxCi
(mx. r.), noxCi-i (mr. r.). varaudoben, rom igi dakavSirebu-
li unda iyos toponim naSxa (naSaxa)-sTan. “naS(a)x(a)” mTia-
ni CeCneTis erT-erTi kuTxea.
termini “CeCeni” ruseTis mier kavkasiaSi warmoebuli
omebis periodidan gavrcelda. igi cnobilia me-18 saukuni-
dan, ukavSirdeba toponims “CeCen-aul”-i (sofelia q. groz-
nosTan axlos). rogorc varaudoben, aRniSnuli soflis
saxeli momdinareobs dampyrobeli mongoli xanis _ seCen,
CeCen _ saxelisagan, romelic am soflis midamoebSi daba-
nakebula.
saenaTmecniero literaturaSi, rogorc ukve iTqva,
CeCnuri da inguSuri enebis aRsaniSnavad damkvidrda vavavavaiiii----
nanananaxuxuxuxuri, nari, nari, nari, naxuxuxuxuriririri terminiT ki moiazreba am jgufSi Semavali
samive ena.
2. teritoria da mosaxleoba
CeCneTs dasavleTiT esazRvreba inguSeTi da oseTi,
CrdiloeTiT
_ stavropolis mxare, CrdiloeTiTa da aRmosavleTiT _
daRestani, samxreTiT ki _ saqarTvelo.
CeCneTsa da inguSeTs Soris sazRvari pirobiTia. sa-
kuTriv CeCneTis teritoria Seadgens 15,1 aTas kv. km-s (in-
guSeTTan erTad _ 19,3 aTass).
1989 wlis mosaxleobis aRweris mixedviT CeCneT-ingu-
SeTSi cxovrobda 1 270 429 kaci. maT Soris:
CeCeni 734 501
inguSi 163 762
amave aRweris mixedviT CeCnebi cxovrobdnen:
8
yazaxeTSi 49 507
daRestanSi 57 877
volgogradis olqSi 11 140
astraxanis olqSi 7 886
yofil sabWoTa kavSirSi ki:
1959 w. 419 000
1979 w. 750 000
1989 w. 957 000
2001 wlis monacemebis mixedviT ruseTis federaciaSi
cxovrobda 899 aTasi CeCeni.
3. enobrivi garemocva da dialeqtebi
enobrivi TvalsazrisiT CeCnurs uSualod emezoble-
bian:
dasavleTiT _ inguSuri da osuri
CrdiloeTiT _ rusuli da yumuxuri
aRmosavleTiT _ xunZur-andiur-didouri jgufis
enebi
samxreTiT _ qarTuli (xevsuruli da TuSuri kiloebi)
CeCnurSi garCeulia Semdegi dialeqtebi:
1. barisa (igive saliteraturo)
2. axiuri
3. Weberlouri
4. Sarouli
5. Satour-iTumyaluri
6. qisturi
cnobili mkvlevari i. arsaxanovi CeCnurSi gamoyofs
Semdeg dialeqtebs: 1. axiuri (fxarCouli kilokaviT); 2.
Weberlouri (dais kilokaviT); 3. Sarouli; 4. iTumyaluri;
5. galanWoJuri dialeqti dayofilia kilokavebad: naSxou-
ri, terelouri, lamaxiuri, melxuri (miTxouri)...; 6. qis-
turi. specialur literaturaSi arsebobs CeCnuri enis di-

5. 9
aleqtTa sxvagvari klasifikaciebic (mag., d. malsagovisa,
d. imnaiSvilisa...).
Tavis mxriv, CamoTvlili zogi dialeqti iyofa kilo-
kavebad, gansakuTrebiT, baris kilo, sadac garCeulia ki-
lokavebi: vedenouri, miTxouri, nadtereCnuli (Tergispi-
relTa metyveleba, nadtereCnis r-ni), ialxarouli...
axiur kiloze metyveleben xasaviurTis (daRestani)
raionSi mcxovrebi CeCnebi, es kilo uSualod esazRvreba
CeCneTis baris kilos (gudermesis raioni).
Weberlouri gavrcelebulia CeCneTis mTiani regionis
soflebSi, rogoricaa: maaqaJa, sado, boso, hindo, wiqara,
rigaxa... 1957 wels, CeCnebis gadasaxlebidan dabrunebis
Semdeg (CeCnebisa da inguSebis deportacia yazaxeTsa da
Sua aziis respublikebSi moxda 1944 wlis 23 Tebervals)
WeberloelTa (da mTiani regionis sxva warmomadgenelTa)
didi nawili CeCneTis barSi dasaxlda.
aseve CeCneTis barSi cxovroben amJamad Saroul ki-
loze molaparakenic (sof.: novoSaroi, samaSki...)
Satour-iTumyalur dialeqtze metyveleben Satoisa
da iTumyales raionebis soflebSi. zog mkvlevars Sato-
uri da iTumyaluri metyveleba cal-calke baris dialeq-
tis kilokavebad miaCnia.
qisturi dialeqti gavrcelebulia saqarTveloSi, pan-
kisis xeobis (axmetis raioni) ramdenime sofelSi (duisi,
joyolo, birkiani, Zibaxevi, omalo, Sua xalawani). bolo
aTwleulSi qistebi dasaxldnen pankisis xeobis sxva sof-
lebSic. qisturi dialeqtis CamoyalibebaSi wili udevs
CeCneTis mTianeTis TiTqmis yvela Temis warmomadgenels,
inguSebs. qisturSi ZiriTadad garCeulia ori kilokavi:
maisTuri (duisi, joyolo) da xildixarouli (omalo). da-
narCen soflebSi am sami soflis warmomadgenlebi cxov-
roben. odnav gansxvavebulia Sua xalawnuri metyveleba,
isini Tavs axielTa STamomavlebad Tvlian.
qarTulidan nasesxebi leqsikiT, qarTuli enis gavle-
niT gamowveuli morfonologiuri TaviseburebebiT qistu-
ri mkveTrad gansxvavdeba CeCnuri enis sxva kilokavebisa-
gan.
me-19 saukunis 60-ian wlebSi, ruseTis mier CeCneTisa
da inguSeTis dapyrobis Semdeg, CeCenTa nawili gadasax-
lda TurqeTSi, iqidan ki _ axlo aRmosavleTisa (siria,
10
iordania, erayi...) da evropis qveynebSi (germania, ingli-
si...), agreTve, amerikis SeerTebul Statebsa da kanadaSi.
amave qveynebSi, CeCneT-ruseTis bolo omis Sedegad,
ltolvil CeCenTa axali diasporebi gaCnda 1994-95 wle-
bidan, gansakuTrebiT _ 1999 wlidan.
kavkasiis sazRvrebs gareT kompaqturad mosaxle Ce-
CenTa metyveleba dRemde Seswavlili ar aris.
4. CeCnuri enis Seswavlis istoriidan
CeCnuri (inguSuri da bacburi) leqsikuri masala pir-
velad Cawerili aqvs i. giuldenStedts 1771-72 wlebSi kav-
kasiaSi mogzaurobis dros (daibeWda 1791 wels sanqt-pe-
terburgSi germanulad, xolo 1964 wels TbilisSi _
germanulad da qarTulad, II tomi, ix. bibliografia). igi-
ve masala, asiode sityvis damatebiT, gamoqveynda ekateri-
ne II-is e. w. "SedarebiT leqsikonSi" 1793 wels. CeCnuri
leqsika mocemuli aqvs i. klaproTsac. masala Cawerilia
1807-08 wlebSi, daibeWda nawil-nawil 1809 da 1814 wlebSi
germanulad (naxur enaTa masala dabeWdilia 1814 wlis
gamocemaSi).
CeCnuri masalis laTinuri (an guTuri da rusuli)
grafemebiT gadmocemis cdebi dazRveuli ar aris Secdo-
mebisagan. aRniSnul masalaSi xSir SemTxvevaSi CeCnuri
sityvebis amocnoba Wirs.
CeCnuri enis mecnieruli Seswavla p. uslaris saxels
ukavSirdeba. 1862 wels liTografiulad (1888 wels ki _
beWdurad) TbilisSi gamoqveynda p. uslaris naSromi "CeC-
nuri ena", rac CeCnuri enis pirvel mecnierul gamokvle-
vas warmoadgens. 1862 wels TbilisSive daibeWda CeCnuri
saanbano wigni, romelic Sedgenilia duosis Ze yeedis (qe-
di dosovis) mier, rogorc Cans, p. uslaris xelmZRvane-
lobiT. orive am naSromSi CeCnuri anbanis safuZvels ru-
suli warmoadgens. gansxvavebuli bgerebis gadmosacemad
gamoyenebulia zogi aso imave anbanidan diakritikuli
niSnebiT, damatebulia ramdenime qarTul-laTinuri gra-
femac.
CeCneTSi, islamuri religiis intensiur gavrcelebas-
Tan erTad, XVIII-XIX saukuneebidan gavrcelda arabuli

6. 11
damwerloba, XIX saukuneSi arabuli grafikis safuZvelze
damuSavda CeCnuri anbani, romelmac 1925 wlamde iarseba.
CeCnur enas, p. uslaris garda, ikvlevdnen da ikvle-
ven a. macievi, z. jamalxanovi, n. iakovlevi, i. deSerievi,
T. deSerieva, d. imnaiSvili, T. goniaSvili, r. gagua, i. ar-
saxanovi, k. WrelaSvili, i. aliroevi, a. Timaevi, f. ozdoe-
va, a. qurqievi, a. xalidovi, z. xamidova, T. vagapova, a. va-
gapovi, r. salamova, m. ovxadovi, a. magomedovi, v. gireevi,
a. somerfelti, J. diumezili, n. trubeckoi, j. nikolsi,
v. berle da sxvebi.
aRsaniSnavia, rom dRemde ar aris Sedgenili CeCnuri
enis ganmartebiTi leqsikoni. mcirericxovania orenovani
leqsikonebic, ar aris gamoqveynebuli dialeqtologiuri
teqstebi (im teqstebisa da leqsikis garda, romlebic ama
Tu im gamokvlevas erTvis). arsebuli orenovani leqsiko-
nebidan aRsaniSnavia: a. macievis “CeCnur-rusuli leqsiko-
ni” (moskovi, 1961); a. karasaevisa da a. macievis “rusul-CeC-
nuri leqsikoni” (moskovi, 1978); i. aliroevis “naxur enaTa
da dialeqtTa dargobrivi leqsikoni” (mahaCyala, 1976); r.
fareuliZis “CeCnur-qarTuli leqsikoni” (Tbilisi, 2003);
j. nikolsisa da a. vagapovis “CeCnur-inglisuri da ingli-
sur-CeCnuri leqsikoni” (niu-iorki, londoni 2004)...
5. CeCnuri anbani
Tanamedrove CeCnuri anbani 49 aso-niSnisagan Sedgeba.
esenia (qarTuli da laTinuri SesatyvisebiT):
CeCnuri qarTuli laTinu
ri
CeCnuri qarTuli laTinu
ri
А а a a С с s s
Аь аь  ä Т т T t
Б б b b ТI тI t t
В в v v У у u u
Г г g g Уь уь  ‘
ГI гI R G Ф ф ф f
Д д d d Х х x x
Е е e, ჲeE e, je Хь хь h h
12
Ё ё ჲo e, jo ХI хI h h
Ж ж J ž Ц ц c c
З з z z ЦI цI w w
И и i i Ч ч C C
Й й ჲ j ЧI чI W y
К к q k Ш ш S S
Кх кх â ƒ Щ щ SC
Къ къ y K ъ ’ ’
КI кI k k ы ˆ ˆ
Л л l l ь – –
М м m m Э э e e
Н н n n Ю ю ჲu ju
О о o o Юь юь ჲ j‘
Оь оь  ö Я я ჲa ja
П п f p Яь яь ჲ jä
ПI пI p p I I ‘ (ჵ) Ʉ (ω)
Р р r r
CeCnuri saliteraturo enis normebis mixedviT, rusu-
li enidan nasesxebi leqsika fonetikurad ar unda Seicva-
los. aseT leqsikas CeCnurSi Semohyva iseTi bgerebi, rom-
lebic CeCnurisaTvis manamde uCveulo iyo. aseTia, magali-
Tad: ё, ф, щ, ы da rusulisaTvis damaxasiaTebeli rbili
Tavxmovnebi ь niSniT (rogoricaa, magaliTad: ль, ть, нь da
misTanani). ь niSani sakuTriv CeCnurSi gamoxatavs im xmov-
nis umlauts, romelsac igi mosdevs. garda amisa, CeCnurSi
ucvlelad iwereba is nasesxebi sityvebic, romlebic ъ ni-
Sans Seicaven rusulSi. sakuTriv CeCnur sityvebSi am ni-
Sans sxva daniSnuleba aqvs, kerZod, iwereba sityvis SuaSi
da boloSi: хIаваъ haeri; хIоъ tyvia, marcvali; шиъ ori;
тоъал sakmarisad; хуъушехь icoda ra (absolutivi); луъушехь
undoda ra (absolutivi); хиъна damjdara; лиъна sdomebia...
ar weren, magaliTad, xmovanfuZian iseT infinitur for-
mebSi, rogoricaa: ла-а (u. i. лаъ-а) ndoma, ха-а (u. i. хаъ-а)
codna...
erTi bgeris ori niSniT gamoxatva CeCnuri enis did
nakls warmoadgens, aseTi ki anbanSi bevria (15 erTeuli).

7. 13
garda amisa, е, ю, юь, я, яь difTongebiT dawyebul sityvebSi,
Tavis mxriv, ar Cans klasis niSani й, Tu mocemuli sityva
klasis niSnis mqonea.
anbanSi ar aris asaxuli xmovanTa sigrZec. xmovanTa
sigrZes CeCnurSi sityvaTganmasxvavebeli funqcia aqvs
(Sdr. дан keTeba da дāн mosvla, ваха wasvla da вāха cxovre-
ba...). anbanis naklia isic, rom erTi aso-niSniT ramdenime
fonema aris gamoxatuli (Sdr. дог [дуог] guli, догIа wvima,
дōгIа boqlomi, gasaRebi, дōгIа [дуōгIа] dargva da misTanani. am
sityvebSi о niSniT oTxi sxvadasxva – о, ō, уо, уō – fonemaa
gamoxatuli). weris aseTi normebi did siZneleebs uqmnis
momxmarebels.
CeCnuri damwerlobis erT-erT naklad unda CaiTva-
los, agreTve, e. w. harmoniul bgeraTkompleqsebSi or-ori
aso-niSniT gadmosacemi bgerebis sami niSniT gadmocema.
Sdr.: цкъа erTxel, unda iyos: цIкъа, Sdr., agreTve, qarTu-
li transkrifciiT dawerili igive sityvebi : c y a da w
y a. aseTi norma did uxerxulobas uqmnis CeCnuri enis
leqsikonis momxmarebels, radgan, magaliTad, imave wy-ze
dawyebuli sityva Setanilia ara iq, sadac is unda iyos,
aramed cy-ze da a.S.
aqve unda iTqvas isic, rom ormagi (intensiuri, maga-
ri) Tanxmovnebi anbanSi Setanili ar aris. aseTia: дд, гг, пп,
тт, ккх (кхкх), цц, сс, ккъ (къкъ), чч, кк, хх, мм, нн, лл, рр...
CeCnuri anbanis srulyofa-daxvewa momavlis saqmea. am-
Jamad moqmedi anbani, rogorc ukve iTqva, SemuSavebulia
1938 wels n. iakovlevis xelmZRvanelobiT, praqtikaSic
imave wels dainerga (manamde jer arabuli, Semdeg ki la-
Tinuri anbani gamoiyeneboda. ix. qvemoT).
aRsaniSnavia, rom axali proeqtis avtorebma CeCnuri
anbanis laTinuri varianti daiwunes Semdegi mosazrebebis
gamo:
1. laTinur anbanSi bevri cvlilebaa Setanili, misi
Semdgomi gamoyeneba xels uSlis CeCnebisa da inguSebis
rusul kulturasTan daaxloebas, miT umetes, laTinuri
anbanis gamoyenebam isini ver dauaxlova im xalxebs, rom-
lebic am anbans iyeneben.
2. rusuli da laTinuri erTnairi dawerilobis asoe-
bi ikiTxeba sxvadasxvanairad (п, р, с, т, у), rac moswavle-
14
axalgazdobas xels uSlis codnis aTvisebaSi, arTmevs
dros, romlis gamoyenebac ufro racionalurad SeiZleba.
3. laTinuri anbani amuxruWebs erTiani CeCnur-inguSu-
ri anbanis sakiTxis gadaWras.
4. rusul anbanze gadasvliT moixsneba poligrafiu-
li problema, rusul anbans diakritikuli niSnebic ara
aqvs (gamonaklisia й), srulad asaxavs CeCnur-inguSuri
enebis mTel fonetikur sistemas, aadvilebs TviT CeCnuri
da inguSuri enebis Seswavlas, aqvs bevri sxva dadebiTi
mxarec, mTavaria, igi ar unda Seicvalos, arc araferi un-
da daematos, garda romauli I-isa.
maSinve gadawyda, rom CeCnurSi rusulidan nasesxebi
sityvebi daiweros ucvlelad (rogorc rusulSi). am wesis
Tanaxmad, xelovnurad danerges CeCnurSi misTvis uCveulo
bgerebi, anbanic axali aso-niSnebiT "gaamdidres".
CeCnuri anbani rusuli grafikis safuZvelze, rogorc
ukve iTqva, 1862 wels daibeWda TbilisSi. 1911 wels Tbi-
lisSive gamoqvynda T. eldarxanovis "CeCnuri ena", rome-
lic, aseve, rusul grafikas emyareba.
1910 wels s. gaisumovma Temir-xan-SuraSi (dRevandeli
q. buinaqsqi, daRestani) dabeWda ramdenime wigni arabuli
grafikiT. 1920-21-ian wlebSi CeCneTSi iyenebdnen a. TuCaevi-
sa da T. eldarxanovis mier damuSavebul arabul anbans.
arabulis safuZvelze SedarebiT srulyofili CeCnuri an-
bani Seadgina S. sugaifovma. es anbani xmarebaSi iyo 1922-25
wlebSi.
1925 wels axali laTinuri anbani Seadgina x. oSaevma,
romelmac iarseba 13 weli (1938 wlamde). 1925 wlidan ram-
denime wlis ganmavlobaSi (1928 wlamde) CeCneTSi beWdviTi
produqcia sxvadasxva anbaniT ibeWdeboda. 1990-ian wlebSi
iyo laTinurze xelaxla gadasvlis cdebi, rasac Sedegi
ar mohyolia. CeCnuri enis damwerlobis istoria mocemu-
lia m. WenTievas naSromSi “CeCnur-inguSuri damwerlobis
istoria” (М. Чентиева, История чечено-ингушской письменности.
Грозный, 1958).

8. 15
f o n e t i k af o n e t i k af o n e t i k af o n e t i k a
I.I.I.I. xmovnebixmovnebixmovnebixmovnebi
Tanamedrove CeCnuri saliteraturo enis anbanSi
xmovnebi 15 grafemiT aris warmodgenili. esenia:
а, аь, е, ё, и, о, оь, у, уь, ы, э, ю, юь, я, яь
xmovanTa sistema CeCnurSi gacilebiT rTulia, vidre
es anbanSia asaxuli. ase, magaliTad, anbanSi Setanili ar
aris grZeli xmovnebi, difTongTa nawili, nazaluri xmov-
nebi.
anbanSi Setanil xmovanTagan ы da ё CeCnurisaTvis
ucxoa, isini mxolod rusuli enidan nasesxeb sityvebSi
dasturdeba. rusulidan nasesxebi sityvebi ki, rogorc ze-
moTac iTqva, CeCnurSi ucvlelad iwereba. amitomaa, rom
CeCnur xmovnTa klasifikaciaSi ы da ё ar ganixileba (iseve
rogorc ф da щ _ TanxmovnebSi).
zemoT CamoTvlil xmovanTagan monofTongebia:
а, э, и, о, у
am xmovnebs aqvT grZeli korelatebic:
ā, эɸ, ий, ō, ӯ
monofTongebs warmoadgenen, agreTve:
palataluri аь, оь, уь da ori maTganis grZeli varian-
ti: ōь, ӯь.
danarCeni xuTi grafemiT aRniSnulia Semdegi dif-
Tongebi:
е (йэ), ю (йу), юь (йуь), я (йа), яь (йяь) (ix. qvemoT).
rusulidan nasesxeb xmovanTagan ы monofTongia, ё (йо)
_ difTongi.
martivi xmovnebi а, аь, и, э (Tanxmovnis Semdeg iwereba е),
о, оь, у, уь, ganawilebis TvalsazrisiT, dasturdeba ro-
gorc Ria, ise daxurul marcvlebSi. magaliTad:
16
Ria marcvalSi daxurul marcvalSi
а да-ла micema дат-та Sewva
да-да gaqceva... лас-та rxeva...
аь лаь-хьа gveli аьл-ла Tqva
Iаь-Iа dagroveba... даьс-тира gaxsna...
и ди-ла recxva, dabana лит-та gacra
ди-га wayvana... дил-ла dadeba...
э (е) э-ха siaruli эм-кал aqlemi
ме-ли dalia хьех cacxvi
те-за umarilo... цер-гаш kbilebi...
у ду-за avseba бус-там sazomi
ху-дар fafa... дус-та gazomva...
уь туь-ха marili чуьрк koRo
дуь-гу mihyavs... муьс-та mJave...
о до-гIа wvima дот-ту wvavs
мо-да WuWyi... мол-ха wamali...
оь _ доьх-ка qamari
_ оьз-да Tavaziani...
martiv, sada xmovanTa grZeli korelatebi ā, ий, эɸ (), ō,
ōь, ӯ, уьй gvxvdeba mxolod Ria marcvlebSi (rogorc ukve
iTqva, аь-s ara aqvs grZeli varianti). magaliTad:
ā: да mama, на-на deda, ха-да gawyveta, ла-ца daWera,
да-жа Zova...
ий: лий-ча banaoba, дий-ца moyola, mboba...
эɸ (): ле-ча Sevardeni, ле-цира daiWira, де-ра
mrisxane...
ō: до-за sazRvari, ло-цу iWers...
ōь: доь-шу swavlobs, лоь-ху eZebs...

9. 17
ӯ: ду-ха Cacma, ху-да Sesrutva, Sewova...
уьй: туьй-ра zRapari, буьй-са Rame, уьй-риг gorgali...
dadgenilia, rom yvela grZeli xmovani meoreulia,
sxvadasxva saxis fonetikuri procesis Sedegi. gamonak-
liss warmoadgens ā, romlis meoreuloba, zog SemTxvevaSi
axsnas ar eqvemdebareba. monofTongTagan meoreuli Cans э
da о xmovnebic.
yvela monofTongs SeiZleba hqondes nazaluri vari-
antic. xmovanTa nazalizacia mxolod auslautSi dastur-
deba da amJamad, SeiZleba iTqvas, nazalizacia TiTqmis
moSlilia.
maSasadame, martivi monofTongebia:
а, э, и, о, у (sada)
ā, эɸ, ий, ō, ӯ (grZeli)
palataluri martivi monofTongebia:
аь, оь, уь (sada)
_, ōь, уьй (grZeli)
aseTia martivi xmovnebis ganawilebis zogadi suraTi
CeCnurSi.
difTongebidifTongebidifTongebidifTongebi
difTongs qmnis martivi xmovnis SeerTeba й an в
bgerebTan. naTqvamidan gamomdinareobs daskvna, rom
CeCnurSi yvela difTongi meoreulia. difTongis
SemadgenlobaSi в wyvilbagismieri bgeraa, daaxloebiT
iseTi, rogoric Zvel qarTulSi umarcvlo Í.
difTongi SeiZleba iyos aRmavali an daRmavali. Tu й
an в uswrebs martiv xmovans, difTongi aRmavalia, Tu
mosdevs _ daRmavali. aRmaval difTongs sada da grZeli
variantebi aqvs, daRmavals grZeli korelati ar gaaCnia.
garda amisa, grZeli difTongi mxolod Ria marcvalSi
dasturdeba.
aRmavali difTongebia:
е (йэ): кер-ча gorva, берд klde, ufskruli, керт ezo...
 (йэɸ): зе-заг хyvavili, хье-ха swavleba, де-ша swavla...
18
о (уо): дог guli, болх samuSao, кхол-ла dafareba, борз
mgeli...
ō (уō): нох-чо (нуох-чуō) CeCeni, шо-то (шуō-туō)Satoeli,
гов-ро (гоу-руō) cxenma (erg.), маьл-хо (маьл-хуō) mzem (erg.), мо-
жо (мō-жуō) moyviTalo...
daRmavali difTongebia:
ай: сай iremi, гIайба baliSi, дайн msubuqi...
ей: дейтта ToTxmeti
ой: ной geja
уй: qudi, fici, muSti, ficrebi...
ав: авст CebiCi
ев: девзира gaicno, левзира iTamaSa...
ов: довза gacnoba, ловза TamaSi, довха Tbili...
аьв: нIаьвла torola, хьаьвзира datrialda...
gamosavlenia ив, ув, оьв difTongiani leqsemebi.
xmovanTaxmovanTaxmovanTaxmovanTa nazalizacianazalizacianazalizacianazalizacia
nazalur xmovanTa warmoqmna dakavSirebulia am
xmovanTa momdevno н Tanxmovnis dasustebasTan. magaliTd,
кIайн TeTri sityvaSi ай difTongi nazaluri xdeba н-s
dasustebis Sedegad. imave sityvis damoukidebel
(gasubstantivebul) formaSi naTlad Cans misi arseboba:
кIай-н-иг TeTri.
nazaluri xmovnebi CeCnuri enis zog dialeqtSi
(magaliTad, qisturSi) dakargulia. CeCnuri enis baris
kiloSic (salit. enaSi) isini TiTqmis moSlilia. garda
amisa, nazaluri xmovnebi mxolod sityvis boloSia
warmodgenili.
jer kidev p. uslarma iseT sityvebSi daafiqsira
nazaluri xmovnebi, romlebSic amJamad am xmovnebs
nazaloba dakarguli aqvT. Sdr., mag.:
p. uslari: зудан
qali, coli, гатан
tilo, газан
Txa...
axla: зуда гата газа

10. 19
nazaluri xmovnebis moSlis miuxedavad xmovnis
nazalizacia aRiniSneba:
1. arsebiTi saxelebis, viTarebiTi zedsarTavi saxe-
lebis, rigobiTi ricxviTi saxelebis, nacvalsaxelebis,
mimReobebis naTesaobiTi brunvis formebSi (стеган kacis,
adamianis, цIечун wiTlis, шолгIачун meoris, иттанан aTis, сан Ce-
mi, воьдучун mimavlis...);
2. zmnis ganusazRvrel (infinitur) formaSi (iwereba
mxolod erTmarcvlianebSi): лата (< латан) daWideba, дан ke-
Teba, лен laparaki, хьен zela...
3. zog erTmarcvlian saxelSi bolokiduri -н srulad
warmoiTqmis da iwereba:
хан xani, dro, кан TavTavi, лан nali, чан mtveri
бен bude, хен xe, mori, пен kedeli
Iин xevi, чин Cini, дин bedauri
бун bina, хьун tye
maSasadame, weriT metyvelebaSi nazaluri н iwereba
mxolod erTmarcvlian sityvebsa da saxelTa naTesaobiT
brunvaSi. Tanamedrove CeCnurSi xmovanTa nazaloba TiT-
qmis moSlilia. amdenad, nazalur xmovanTa fiqsacia uf-
ro tradicias emyareba, vidre realur viTarebas.
fofofofonenenenetitititikukukukuri prori prori prori procecececesesesesebi xmovbi xmovbi xmovbi xmovnebnebnebnebSiSiSiSi
1.1.1.1. asiasiasiasimimimimilalalalacia.cia.cia.cia.
regresul-distanciuri asimilacia CeCnurSi ramdeni-
me saxisaa, kerZod: palatalizacia, labializacia, xmovan-
Ta daviwroeba, palatalizacia-daviwroebiT.
regresul-distanciur asimilacias ormarcvlian si-
tyvaSi iwvevs meore marcvlis xmovani. cvlis ra wina xmo-
vans, xSirad igi TviTonac icvleba mag., brunebaSi).
1. papapapalalalalatatatatalilililizazazazaciaciaciacia
xmovanTa palatalizacia sqematurad SeiZleba ase
warmovadginoT:
20
1. а > е (an: > аь-Si I-s, хь-s, an ъ-sTan mezoblobaSi)
2. ā >  (āь)
3. о (уо) > оь (daxurul marcvalSi, Tu meore marcval-
Si е xmovani gvaqvs)
4. о (уо) > ōь (Tu meore marcvaSi е xmovani gvaqvs)
5. о (уō) > уьй (Ria marcvalSi, Tu meore marcvalSi
aris и xmovani da sufiqsiseuli и xmovani saxezea, Cavar-
dnili ar aris)
6. о (уō) > оь (Tu marcvali ixureba)
7. у > уь
8. ӯ > ӯь
CamoTvlili procesebi xdeba:
1. а > е (аь):
a) saxelTa brunebaSi:
sax. нал taxi, стаг kaci, adamiani, кIант biWi, дахка Tagvi...
naT. нел-ан (< нал-ин), стег-ан (<стаг-ин), кIент-ан (<кIант-ин),
дехк-ан (<дахк-ин)
b) gardauvali zmnebis awmyos formebis е (romelic а-
Si gadadis) sufiqsis meSveobiT warmoebisas:
infinitivi: лат-ан daWideba
awmyo: лет-а (< лат-е)...
g) gardamaval da gardauval zmnaTagan namyo droTa
formebis warmoebisas:
infinitivi: лакъ-а daSreta
namyo uaxlesi: лекъ-и (< лакъ-и)
namyo ganusazRvreli: лекъ-на (< лакъ-и-на)...
2. а (ā) – е () (daxurul marcvalSi - аь):
a) saxelTa brunebaSi:
sax. гIаз (гIāз) bati
naT. гIезан (гIз-ан < гIāз-ин)...
b) gardauval zmnaTagan awmyos formebis warmoebisas:
infinitivi: дажа (дāж-а) Zova

11. 21
awmyo: дежа (дж-а < дāж-и/е)...
g) gardamaval da gardauval zmnaTagan namyo droTa
formebis warmoebisas:
infinitivi: даша (дāш-а) parsva
namyo uaxlesi: деши (дш-и < дāш-и)
namyo ganusazR.: даьш-на (< дāш-и-на)...
3. о (уо) > оь (daxurul marcvalSi):
a) gardamavali da gardauvali zmnebisagan namyo
droTa formebis warmoebisas:
infinitivi: дотта (дуотт-а) dasxma
namyo uaxlesi: доьтт-и (< дуотт-и)
namyo ganusazR.:доьтт-и-на (< дуотт-и-на)...
b) saxelTa brunebisas:
sax. корта (куорта) Tavi
naT. коьрт-ан (< куорт-ен/ин)...
4. о (уо) > ōь
SeiniSneba saxelTa brunebisas, Tu naT. brunvis
niSani е-Ti iwyeba:
sax. лом (луом) lomi, сом (суом) xili, rubli, maneTi
naT. лоьман (лōьм-ан < луом-ен), соьман (сōьм-ан < суом-ен)...
5. о (уō) > уьй (ӯь)
SeiniSneba zmnaTagan namyo droTa warmoebisas, Tu
marcvali aris Ria da meore marcvalSi и Tavis
adgilzea, e. i. Cavardnili ar aris:
infinitivi: тоха (туōх-а) dartyma
namyo uaxlesi: туьйх-и (<туōх-и)
namyo gansazR.: туьйх-и-ра (< туōх-и-ра)...
6. о (уō) > оь
a) Tu namyo gansazRvrulSi warmodgenili и xmovani
droTa sxva formebis warmoebisas Cavarda da marcvali
daixura, maSin о (уō) > оь-s:
namyo ganusazRvreli: тоьх-на daurtyams...
SeniSvna: Tu daxurul marcvalSi warmodgenili
difTongi zogierTi saxelis warmoqmnisas Ria marcvalSi
22
aRmoCndeba, amasTan sufiqsiseuli и saxezea, maSin уо>уь: ор
( уор) ormo > уьйр-иг, чкъуор kani, fena > чкъуьйр-иг... (Sdr.,
zog dialeqtSi и-s Cavardnis Sedegad: уор-иг > уьйр-иг,
magram: оьрг);
7. у > уь SeiniSneba:
a) saxelTa brunebisas:
sax. тур xmali
naT. туьр-ан (<тур-ан<тур-ен)...
b) gardamavali da gardauvali zmnebisagan namyo
droTa formebis warmoebisas:
infinitivi: угI-а yefa, Rmuili
namyo ganusazRvreli: уьгI-на (< угI-и-на)...
8. у (ӯ) > уьй (ӯь) SeiniSneba:
a) gardamavali da gardauvali zmnebisagan namyo
droTa formebis warmoebisas:
infinitivi: худа (хӯд-а) Sewova, духа (дӯх-а) Cacma...
namyo: хуьйди (< хӯд-и), дуьйхи (< дӯх-и)...
2222.... labializacialabializacialabializacialabializacia
xmovanTa labializaciis Sedegad pirveli marcvlis
xmovnebi, meore marcvalSi warmodgenili у, ӯ xmovnebis
gavleniT, ase icvleba:
1. а > о
2. а (ā) > о (ō)
3. е (йе) > оь (daxurul marcvalSi)
4. е () > оь (ōь) (Ria marcvalSi)
5. и > уь
6. ий > уьй (ӯь)
magaliTebi:
1) а > о
a) saxelTa brunebisas: sax. наж muxa, naT. нож-ан (< наж-
ун)...

12. 23
b) zmnaTagan awmyos, agreTve, awmyos mimReobisa da
absolutivis warmoebisas:
inf. мал-а sma
awmyo: мол-у (< мал-у)
mimR.: мол-ун (< мал-ун) msmeli
absol. мол-у-ш...
g) abstraqtul saxelTa warmoebisas:
стаг kaci, adamiani _ стог-а-лла (< стаг-у-лла) adamianoba
ваша Zma _ вош-а-лла (< ваш-у-лла) Zmoba
цIена (< цIани) sufTa _ цIон-а-лла (< цIан-у-лла)
sisufTave...
am magaliTebidan naTelia, rom sufiqsiseuli у
alabialebs ra wina xmovans, TviTonac icvleba а-Ti.
d) zog arsebiT saxelSi aRniSnuli procesi adreve
momxdara, mag.: комар mayvali (< камур ), москал indauri (<
маскул)...
maSasadame, aRniSnul sityvebSi о xmovani meoreulia,
momdinare а-sagan. meoreulia, agreTve, а-c, romelic
miRebulia у-sagan.
2) а (ā) > о (ō)
a) ars. saxelTa brunebisas: sax. кач (кāч) "sayelo", naT.
кочан (кōч-ан < кāч-ун)...
b) zmnaTagan awmyos, agreTve, mimReobisa da
absolutivis warmoebisas:
inf.: кхача (кхāч-а) moRweva, miRweva, аха (āх-а) xvna
awmyo: кхочу (кхōч-у < кхāч-у), оху (ōх-у < āх-у)
mimR.: кхочу (кхōч-ун < кхāч-ун), оху (ōх-ун < āх-ун)
absol.: кхочуш (кхōч-у-ш < кхāч-у-ш), охуш (ōх-у-ш < āх-у-
ш)...
SeniSvna: ā-s daxurul marcvalSi Tavisi varianti
aqvs naxevrad grZeli а-s saxiT, romlis labializaciiT
viRebT оа difTongs, mag.:
inf.: лалл-а gagdeba
awmyo: лоллу (лоалл-у < лалл-у)...
g) abstraqtuli saxelebis warmoebisas:
нōн-а-лла (< нāн-у-лла) diasaxlisoba...
24
3) е (йэ) > оь daxurul marcvalSi (Ria marcvalSi
grZeli varianti iqneba):
sax. йез TiTberi, naT. йоьз-ан (< йз-ун)...
zmnaTagan awmyos, agreTve, awmyos mimReobisa da
absolutivis warmoebisas:
inf.: делла (дйэлл-а) gaReba
awmyo: доьлл-у (< дйэлл-у)
mimR.: доьлл -ун
absol.: доьлл -у-ш...
4) е (йэɸ) > ōь
zmnaTagan awmyos, agreTve, awmyos mimReobisa da
absolutivis warmoebisas:
a) inf.: деша (дш-а) swavla
awmyo: доьшу (дōьш-у < дш-у)
mimR.: доьшу (дōьш-ун < дш-ун)
absol.: доьшуш (дōьш-у-ш < дш-у-ш)...
5) и > уь
a) zmnaTagan awmyos, agreTve, mimReobisa da absolu-
tivis warmoebisas:
inf.: диг-а wayvana
awmyo: дуьг-у (<диг-у)
mimR.: дуьг-у (<диг-ун)
absol.: дуьг-у-ш (<диг-у-ш)...
b) jerobiTi ricxviTi saxelebis warmoebisas:
уьсс-а-зза (< исс-у-зза) cxrajer
уьтт-а-зза (<итт-у-зза) aTjer...
g) zedsarTav saxelTagan abstraqtuli saxelebis
warmoebisas:
ира basri _ уьр-а-лла (< ир-у-лла) sibasre...
d) arsebiT saxelTagan mr. ricxvis warmoebisas:
ишал Waobi - уьшал-ш...
6) ий > уьй:

13. 25
zmnaTagan awmyos, agreTve, mimReobisa da absoluti-
vis warmoebisas:
inf.: дийц-а Txroba
awmyo: дуьйц-у (< дийц-у)
mimR.: дуьйц-ун
(< дийц-ун)
absol.: дуьйц-у-ш (< дийц-у-ш)...
3. xmovanTa daviwroebaxmovanTa daviwroebaxmovanTa daviwroebaxmovanTa daviwroeba
garCeulia xmovanTa daviwroebis Semdegi SemTxvevebi:
о (уо) – у > у – у
о (уō) – у > у – у
е (йэ) – и > и – и
е (йэɸ) – и > ий – и
sadac о, ō, е,  pirvel marcvalSia, у da и – meoreSi.
moviyvanoT magaliTebi:
дотта (дуотта) dasxma – awmyo дутт-у (<дуотт-у)
тоха (туōха) dartyma – awmyo тӯх-у (< туōх-у)
деста (дйэста) gasiveba – namyo uaxl. дист-и (<дйэст-и)
деша (дйэɸша) swavla – namyo uaxl. дийш-и (< дйэɸш-и)
Sdr., agreTve:
inf.: дох-а (дуōх-а) dangreva, daxeva
awmyo: дух-у (дӯх-у < дуōх-у)
mimR.: дух-у (дӯх-ун < дуōх-ун)
absol.: дух-у-ш (дӯх-уш < дуōх-у-ш)...
sax. коч (куоч) kaba, perangi; naT. куч-ан (кӯч-
ан < куōч-ан)...
о (уо) difTongi daxurul marcvalSi viwrovdeba da
palataldeba, e. i. xdeba palatalizacia daviwroebiT:
inf.: хотт-а (хуотт-а) gadabma
namyos formebi: хоьтт-и, хоьтт-и-ра, хоьтт-и-на...
Sdr., agreTve: ' тох-а (туōх-а) dartyma;
26
namyo: туьйх-и (туьйх-и), magram: тоьх-на, e. i. Tu о (уō) dif-
Tongian zmnaTagan namyos droTa formebis warmoebisas
sufiqsiseuli и ar ikargeba, maSin igi palataldeba da
viwrovdeba, и-s dakargvis SemTxvevaSi ki daviwroeba ar
xdeba.
maSasadame, aRniSnuli procesi SeiniSneba droTa
formebis warmoebaSi, absolutivisa da mimReoburi
formebis warmoebaSi, saxelTa brunebaSi.
4. kontaqturi da distanciurikontaqturi da distanciurikontaqturi da distanciurikontaqturi da distanciuri asimilaciaasimilaciaasimilaciaasimilacia
asimilaciis es saxeoba difTongebSi iCens Tavs. ase,
magaliTad:
къовса dava (edaveba) < къавса-н < къауса-н
довха Tbili < давхан < даухан
ловжа sriali < лавжа-н < лаужа-н...
ix., agreTve, kauzativis warmoeba.
marcvali, marcvlis struqtumarcvali, marcvlis struqtumarcvali, marcvlis struqtumarcvali, marcvlis struqturararara
marcvali SeiZleba Sedgebodes erTi an meti
bgerisagan. marcvals, rogorc sxva enebSi, xmovani qmnis.
mag.:
у (< ун) ficari (mr. r. ан-н-аш)
и (< иза) is (nacvalsaxeli)
керт (киерт) ezo
зурманча mezurne...
sityvaSi imdeni marcvalia, ramdenic masSi
warmodgenili xmovani. Tu ori (an meti) Tanxmovani aris
inlautur poziciaSi, pirveli Tanxmovani ekuTvnis wina
marcvals, danarCeni momdevnos. sityvis damarcvla
sityvis morfologiur struqturas ar ukavSirdeba.
marcvali SeiZleba iyos Ria an daxuruli. xmovanze
gaTavebuli marcvali Riaa, Tanxmovanze gaTavebuli _
daxuruli. sityva SeiZleba Sedgebodes erTi, ori an
orze meti marcvlisagan. rogorc zemoT moyvanili

14. 27
magaliTebidan Cans, cali xmovani SeiZleba iyos rogorc
marcvali, ise _ sityvac (sinqroniaSi).
maxvilimaxvilimaxvilimaxvili
CeCnurSi maxvili stabiluria _ or an metmarcvlian
sityvebSi modis pirvel marcvalze. maxvili damokidebu-
li ar aris xmovnis sigrZeze.
II. T a n x m o v n e b iT a n x m o v n e b iT a n x m o v n e b iT a n x m o v n e b i
CeCnurSi konsonanturi sistema, sxva kavkasiur eneb-
Tan SedarebiT, martivia. igi axlos dgas qarTul konso-
nantur sistemasTan. esenia (ix., agreTve, anbani):
б, в, г, гI, д, ж, з, й, к, кх, къ, кI, л, м, н, п, пI, р, с, т, тI, ф, х, хь,
хI, ц, цI, ч, чI, ш, щ, ъ, I
b v g R d J z ჲ q â y k l m n f p r s T t ф x h h
c w C W S SC ’ ‘
rogorc sqemidan Cans, anbanSi warmodgenilia 33 Tan-
xmovani. Tu gamovricxavT й, кх, ъ Tanxmovnebs, romlebic
qarTul ena-kiloebSi dasturdeba (Sdr., qarTuli ჲ, â, ’)
da щ, ф-s, romlebic CeCnurSi rusulidan nasesxeb sityveb-
Si ixmareba, isic mxolod saliteraturo enis normebis
mixedviT, qarTuli konsonanturi sistemisagan gansxvavebu-
lia mxolod I da хь (laringaluri mJReri da yru spiran-
tebi).
zepir metyvelebaSi anlautSi gvxvdeba afrikatebi
[дз] Z da [дж] j, magram maT nacvlad iwereba з, ж.
Tanxmovnebi CeCnurSi iyofa: xSulebad, napralovne-
bad, sonorebad.
afrikatebs, qarTulis msgavsad, axasiaTebT rogorc
xSuloba, ise napralovnoba. afrikatebia:
[дз] < д + з
28
[дж] < д + ж
ц < т + с
цI < тI + с
ч < т +ш
чI < тI + ш
TanxmovanTa sistema
xSulebi
sonorebi
spirantebi
mJReri
yrufSvin-
vieri
yrumkveTri
mJReri
yru
bagismieri б п пI м
kbilbagismieri в
kbilismieri д т тI н
winanunismieri [дз] ц цI л з с
ukananunismieri [дж] ч чI р ж ш
Suaenismieri й
ukanasasismieri г к к I гI х
faringaluri кх к ъ I хъ
laringaluri ъ хI
sameulebi (TiToeul mJRers Seesabameba TiTo yru
fSvinvieri da yru mkveTri):
б п пI
д т тI
[дз] ц цI
[дж] ч чI
г к кI

15. 29
wyvileulebi warmoadgenen spirantebs _ mJRersa da
yrus.
з с
ж ш
гI х
I хь
wyvils qmnian, agreTve, кх (yru fSvinvieri) da къ (yru
mkveTri) bgerebi, magram isini spirantebs ar warmoadgenen.
am or xSuls saTanado mJReri aklia.
caleulebia:
ъ хI
й, л, м, н, р, в
caleulebidan zogi xSulia, zogi _ spiranti (ix. ta-
bula).
naxur enebSi aris SemTxvevebi, sadac ъ bgera къ-s ko-
relats warmoadgens. Sdr.:
wova-TuSuri: дакъар Wama; токъар yofna (eyofa).
CeCnuri: даъар (iwereba: даар) Wama; saWmeli; тоъал sakmari-
sad, sakmaod. aRsaniSnavia, rom CeCnurSi dasturdeba, ag-
reTve, къ-s Semcveli leqsema докъар (дōкъар) sakvebi (saqon-
lisa).
inininintentententensisisisiuuuuri (mari (mari (mari (magagagagari) Tanri) Tanri) Tanri) Tanxmovxmovxmovxmovnenenenebibibibi
CeCnurSi araanlautSi dasturdeba, agreTve, intensiu-
ri (magari) Tanxmovnebi, rogoricaa: мм, лл, сс, пп, ппI (пIпI), тт,
кк, ккх (кхкх), чч. magaliTad:
мм: стомма sqeli; IаммагIа Tela...
лл: балл bali, илли simRera; кхалла waxemseba, Wama;
полла pepela; д-елла (дйэлла) gaReba...
сс: кхосса srola; д-осса Ca(mo)svla; исс cxra...
пп: баппа babuawvera; поппар Tixa; туьппалг koWi;
лоппаг buSti...
ппI: буппIаз (бупIпIаз) buTxuza (gamovlenilia erTi
magaliTi)...
30
тт: доттагI megobari; латта miwa; бутт mTvare; хIуттут
guguli; итт aTi... гIатта adgoma; д-атта Sewva;
готта viwro...
кк: жуккар (mamali) futkari; уккал qeCo...
ккх: маккхал (макхкхал) Zera; д-оккха (докхкха) didi; д-
аккха (дакхкха) warTmeva...
чч: иччархо monadire; оччам kama; буьччалг kopi,
korZi...
aRsaniSnavia, rom intensiuri Tanxmovnebis Semcveli
martivi (uafiqso) fuZeebi CeCnurSi bevri ar aris, magali-
Tebi mcirericxovania. am magaliTebSic gamoirCeva лл da тт
Tanxmovnebis Semcveli sityvebis SedarebiTi simravle (лл-
s Semcveli daxloebiT oTxi aTeuli sityva da тт-s Se-
mcveli, aseve, daxloebiT xuTi aTeuli sityva).
gamoiyofa mcirericxovani fuZeebi, romlebic erTma-
neTs upirispirdebian sada da intensiuri TanxmovnebiT.
Sdr.:
дит-а datoveba _ дитт-а garecxva (mag., tansacmlisa)...
дил-а dabana, garecxva (mag.,xelisa, WurWlisa...) _ дилл-
а dadeba...
д-акха wova _ д-аккха warTmeva...
intensiur TanxmovanTa erTgvari variantebia e. w. ge-
minirebuli Tanxmovnebi (geminatebi). am rigis TanxmovanTa
warmoSoba naTelia. magaliTad, zogi geminirebuli Tan-
xmovani fonetikur safuZvelzea gaCenili, zogi ki winada-
debis erTgvar wevrTa CamoTvlisas ormagdeba. Sdr.:
mx. r. mr. r.
хьун tye – хьан-н-аш
Iин xevi, xeoba – Iан -н-аш
тур xmali – тар-р-аш
букъ zurgi – бак-къ-аш (бакъ-къ-аш)...
rogorc cnobilia, mx. ricxvis arasaxelobiT da mr.
ricxvis yvela brunvaSi (an iSviaTad _ mxolod mr. ri-
cxvis formebSi) ricxvis formantebis win Cndeba e. w. Ca-
narTi elementebi, maT Soris н-c. arsebobs mosazreba, rom

16. 31
am rigis saxelebSi mr. ricxvis formebi miRebulia Sem-
degnairad:
муш Toki – маш-ш-аш (< маш-н-аш)
дукъ uReli, qedi – дак-къ-аш (< дакъ-н-аш)
тур xmali – тар-р-аш (< тар-н-аш)...
garda amisa, geminirebuli Tanxmovnebi Tavs iCenen:
1. zogi zmnisagan namyo ganusazRvreli drois warmoe-
bisas (asimilacia):
мал-а daleva _ мелла (< мелна< мал-и-на) dalia, daule-
via...
д-ад-а gaqceva _ д-едда (< д-ед-на < д-ад-ина) gaiqca, gaqceu-
la da misT. (ix.: namyo ganusazRvreli).
2. morfemaTa zRvarze (-н-ze daboloebul saxelebSi)
mic. brunvis warmoebisas:
варда (< вардан) uremi – вардан-на
пен kedeli – пен-на...
3. sityvis mniSvnelobis gasaZliereblad:
тохура weRan _ тоххура Zvelad
нагахь iSviaTad _ наггахь Zalze iSviaTad...
analogiur viTarebaSi SeiZleba nebismieri Tanxmova-
ni gaxdes intensiuri (magari).
TanTanTanTanxmoxmoxmoxmovanvanvanvanTa zoTa zoTa zoTa zogi Tagi Tagi Tagi Tavivivivisesesesebubububurerererebis Sebis Sebis Sebis Sesasasasaxebxebxebxeb
н: iSviaTia sityvis boloSi (auslautSi); bo-
lokidur poziciaSi ikargeba. ikargeba nases-
xeb sityvebSic: саба (<сабан)"saponi"...
пI: iSviaTia yvela poziciaSi.
р: iSviaTia anlautSi sakuTriv CeCnur sityvebSi.
в: inlautsa da auslautSi xmovnis wina da mo-
mdevno poziciaSi xmovanTan difTongs
qmnis ( w-s saxiT, orTografiaSi ar aisaxeba
_ iwereba в).
I: mJReri Tanxmovnebis Semdeg iZleva ჵ
variants (poziciurs). orTografiaSi ar ai-
saxeba _ iwereba I.
32
ъ: dasturdeba anlautSi (magari SemarTvis sa-
xiT, orTografiaSi ar aisaxeba). inlautSi _
xmovnebs Soris (ar iwereba, unda iwerebo-
des) an xmovnis Semdeg Tanxmovnis win: хиъна,
лиъна, диъна... aqvs geminirebuli variantic. am
bgeris buneba da poziciebi sityvaSi Sesas-
wavlia.
з: dasturdeba sityvis SuaSi da boloSi, si-
tyvis TavSi enacvleba [дз].
ж: dasturdeba sityvis SuaSi da boloSi, si-
tyvis TavSi enacvleba [дж].
кI: upiratesad anlautSia, iSviaTad _ inlautSi.
хI: ar dasturdeba sityvis boloSi.
цI: ar dasturdeba sityvis boloSi.
fofofofonenenenetitititikukukukuri prori prori prori procecececesesesesebi Tanbi Tanbi Tanbi TanxmovxmovxmovxmovnebnebnebnebSiSiSiSi
1. asiasiasiasimimimimilalalalacia.cia.cia.cia. asimilacia SeiZleba iyos progresuli
an regresuli. progresuli asimilaciis SemTxvevebi das-
turdeba т, тI, д, л Tanxmovnebze daboloebul zmnaTa fuZi-
sagan namyo ganusazRvreli drois warmoebisas. drois ma-
warmoebeli formantis -н- segmenti emsgavseba aRniSnul
formantebs. magaliTad:
infinitivi namyo ganusazRvreli
лат-а daWideba летт-а (< лет-на < лет-и-на < лат-и-на)
датI-а gaskdoma даьттI-а (< даьтI-на < даьтI-и-на < датI-и-на)
дад-а gaqceva дедд-а (< дед-на < дед-и-на < дад-и-на)
мал-а daleva мелл-а (<мел-на < мел-и-на < мал-и-на)...
asimilaciis SemTxveva gvaqvs дела "RmerTi" saxelis
mic. brunvis formaSic:
далла (< дал-на).
asimilacia xdeba zogi ars. saxelis mr. ricxvis
formaTa warmoebisas:
mx. r. mr. r.
букъ zurgi бак-къ-а-ш (< бакъкъаш < бакъ-н-а-ш)
тур xmali тар-р-а-ш (< тар-н-а-ш)...

17. 33
mocemul magaliTebSi asimilacia srulia da progre-
suli, kontaqturi.
nawilobrivi asimilacia Tavs iCens saxelTa bruneba-
Si. mag.:
sax. бераш bavSvebi
mim. I. берашка (< бераш-га), sadac mJReri г bgera yruvde-
ba mr. ricxvis ш- formantTan mezoblobaSi.
2) subsubsubsubstistististitutututucia.cia.cia.cia. bgeraTa Senacvlebis SemTxvevebi
CeCnuSi cotaa. aseTia, magaliTad: нилха _ лилха (dial. va-
riantebi) meCxeri, хIусам _ фусам (dial. variantebi) bina,
sadgomi...
3) bgebgebgebgerarararaTa daTa daTa daTa dakarkarkarkargvagvagvagva. сту _ су/ту (dial. variantebi) xari,
стаг _ саг/таг (dial. variantebi) kaci, adamiani, стигал ca –
сигал/тигал, стомма sqeli – сомма/томма...
4) gegegegemimimiminanananacia.cia.cia.cia. dasturdeba geminaciis sxvadasxva saxeo-
ba. mag.:
a) saxelTa CamoTvlis dros: Ахьмаддий, Султанний ahma-
di da sulTani (Sdr., sax. br.: Ахьмад, Султан)...
b) zogi saxelis mr. ricxvis warmoebisas (ix. zemoT).
g) zmnaTagan namyo ganusazRvreli drois warmoebisas
(ix. zemoT).
gamoiyofa geminaciis sxva SemTxvevebic.
5) bgebgebgebgeraTraTraTraTgagagagadasdasdasdasma:ma:ma:ma: бахтар - батхар (dial. var.) Tasma, нехча
- нечха (dial. var.) yveli...
kumkumkumkumSva, kveSva, kveSva, kveSva, kveca.ca.ca.ca.
e. w. irib brunvebSi da mr. ricxvis yvela brunvaSi
ikumSeba zogi иг-ze daboloebuli fuZe. Sdr., mag.:
sax. naT. mr. r.: sax.
беп-иг puri баьпк-ан баьпк-аш
эч-иг rkina аьчк-ан _
34
garda amisa, namyo ganusazRvrelis warmoebisas xSir
SemTxvevaSi xdeba namyo uaxlesis -и xmovnis amoReba (na-
myo ganusazRvreli sawarmoeblad iyenebs namyo uaxlesis
formas. ix. namyo ganusazRvreli).
fuZiseuli xmovnis mokvecis Sedegad xmovanfuZiani
saxeli TanxmovanfuZiani xdeba:
CeCnuri: кхер qva (Sdr. inguSuri кхера)...
TanTanTanTanxmoxmoxmoxmovanvanvanvanTa ZiTa ZiTa ZiTa ZiririririTaTaTaTadi komdi komdi komdi kompleqpleqpleqpleqsesesesebibibibi
anlautSi dasturdeba Semdegi kompleqsebi:
бI: бIара kakali
дI: дIовш Sxami
мI: мIара frCxili, Cangali
нI: нIаьна mamali
жI: жIаьла ZaRli
зI: зIе jaWvi; зIок niskarti
пх: пха ZarRvi, simi
цх: цхар farduli, erTgvari Cardaxi
чх: чхар lodi
тх: тха matyli; тхов Weri
пхь: пхьид bayayi; пхьарс mklavi
чхь: чхьаьвриг tarakani
схь: схьа- mo- (zmniswini)
цхь: цхьаьна erTad
тхь: тхьовса daZineba
пкъ: пкъера (пIкера) pyiera (nasoflari)
ткъ: ткъес (тIкъес) quxili, elva; ткъа (тIкъа) oci
чкъ: чкъор (чIкъор) kani
цкъ: цкъа (цIкъа) erTxel
ст: стаг adamiani, kaci; стигал ca
inlautSi an auslautSi gamoiyofa Semdegi kompleqsebi:
лх: малх mze
лг: пIелг TiTi; балг miwavaSla
лгI: гIундалгIи anwli
лд: кIалд xaWo
лкх: тобалкх ia

18. 35
лз: билзиг xelis gaSlil mtevanze amoxveuli
Zafi
лтI: хьолтIам patara gundebad moxarSuli mWadis
comi
лт: амалт Txovna, davaleba
лс: килс eklesia
лч: гIулч nabiji
шк: аьшкал aqandazi
хк: мохк qveyana, дохк nisli, къахк nekerCxali
хч: нехча yveli
хт: бахтар Tasma, Rvedi
нд: гIундалгIи anwli
нт: гIант skami, кIант biWi
нд: дингад TriTina
нк: жIонка stafilo
нз: къонза Zmari
нж: кIинж kunZi; Iонжар elenTa
нкх: кхункх moxarSuli simindis marcvali
мб: бумбари erTgvari xoWo
мд: тхьамда Tamada
мц: хьамц zRmartli
мз: цамза xiSti
мх: чамхалдиг balaxis Rero
мк: эмкал aqlemi
ст: бIаьсте zafxuli; носта wvivi
сн: бесни loya
ст: тускар kalaTi
цкъ (цIкъ): ницкъ Zala, Rone
къж: лекъжиг Zvelmani
тм: тутмакх patimari
ткъ(тIкъ): шаткъа sindiofala, TriTina
рд: тIорд beWedi; ворда uremi
рг: берг floqvi; бургат patara sazamTro
36
рт: ворта kiseri
рс: урс dana; тарсал ciyvi
рхI: ворхI Svidi; бархI rva
рх: кIарх wuRa; урх sadave
рч: кхерч kera; барч piri (mag., tomrisa...)
рз: борз mgeli; бIарза jori
ргI: боргIал mamali
рц: борц fetvi
рш: борш mozveri; шаршу zewari, sufra
рж: бIоржам banduli
ркх: варкхал koWi (samSeneblo); Iажаркх Wanga
(botan.)
рм: хьормат msxali
рк: куьрк erTgvari Rumeli; чуьрк koRo
рц: орца gangaSi
рн: кIорни naSieri
рл: серло sinaTle
sainteresoa, rom TanxmovanTa kompleqsebis warmoeba-
Si ZiriTadad sonorebi iReben monawileobas.
SeiniSneba samTanxmovniani kompleqsic: дарста gasuqe-
ba, кхарста gavla-gamovla, xetiali, sadac р bgera meoreu-
li Cans... garda amisa, Sesaswavlia iseTi or an samTan-
xmovniani kompleqsebi, romlebic в-s Seicaven. gasarkvevia,
aRniSnuli Tanxmovani difTongis kuTvnilebaa Tu Tanxmo-
vanTa kompleqsis Semadgeneli nawili (Sdr., magaliTad,
авст CebiCi da misT.)
CamoTvlil kompleqsTa sia, ra Tqma unda, sruli ar
aris. bevr SemTxvevaSi auslautiseul TanxmovanTa kom-
pleqsebi meoreuli Cans _ xmovanTa reduqciis Sedegad mi-
Rebuli.
fafafafarinrinrinringagagagalilililizezezezebubububuli Tanli Tanli Tanli Tanxmovxmovxmovxmovnenenenebi:bi:bi:bi:
бI пхь пх пкъ (пIкъ)
дI тхь тх ткъ (тIкъ)
зI (дзI) цхь цх цкъ (цIкъ) схь
жI (джI) чхь чх чкъ (чIкъ)
мI
нI

19. 37
CaCaCaCanarnarnarnarTi eleTi eleTi eleTi elemenmenmenmentetetetebis Sebis Sebis Sebis Sesasasasaxebxebxebxeb
zogi saxelis brunebaSi an mr. ricxvis warmoebisas
Tavs iCens e. w. CanarTi elementebi. aseT bgeras an bge-
rebs ganekuTvneba: -(а)р-, -(а)м-, -(а)н-...
Sdr.:
mx. r. mr. r.
sax. хIума nivTi, sagani хIума-н-а-ш
naT. хIума-н-ан
mic. хIума-н-на
sax. диг culi даг-ар-ш
naT. даг-ар-ан
mic. даг-ар-на
sax. коч kaba коч-м-а-ш
naT. гIаж joxi гIож-м-а-ш
mic. беш baRi бош-м-а-ш...
sxva magaliTebi: чIуг (mr. r. чIаг-(а)р-аш) beWedi, шо (mr.
r. ше-р-аш) weli, weliwadi...
CanarTi bgerebi, zog SemTxvevaSi, SeiZleba fuZis is-
toriul kuTvnilebas warmoadgendes, rac mkafiod Cans,
magaliTad, nasesxeb sityvebSi. Sdr.:
sax. туька (< тукан) maRazia туька-н-аш
naT. туька-н-ан
mr. r. туька-н-а-ш
aseve: туьма (< туман) Tumani; mr. r.: туьма-н-а-ш.., саба
(< сāба) saponi – mr. r.: саба-н-аш...
istoriulad fuZis kuTvnileba SeiZleba iyos Canar-
Ti elementebi sakuTriv CeCnur sityvebSic, rogoricaa ze-
moT dasaxelebuli хIума ( < хIуман) nivTi, sagani da sxva.
xSir SemTxvevaSi CanarTi bgerebis warmomavloba
naTeli ar aris.
38
momomomorforforforfolololologiagiagiagia
forforforformacmacmacmacvavavavalelelelebabababadi da fordi da fordi da fordi da formamamamaucucucucvlevlevlevleli, dali, dali, dali, damomomomouuuukikikikidedededebebebebelililili
da dada dada dada damxmamxmamxmamxmare sire sire sire sityvetyvetyvetyvebibibibi
CeCnur enaSi, rogorc sxva kavkasiur enebSi, formis
mxriv sityvebi erTnairi ar aris. zogi sityva icvleba
brunvaTa, zogi ki _ dro-kiloTa mixedviT. sityvaTa nawi-
li formas ar icvlis, formaucvlelia.
sityvaTa tradiciuli klasifikaciis mixedviT CeC-
nurSic aTi metyvelebis nawili gamoiyofa. esenia:
1. arsebiTi saxeli (цIердош)
2. zedsarTavi saxeli (билгалдош)
3. ricxviTi saxeli (терахьдош)
4. nacvalsaxeli (цIерметдош)
5. zmna (хандош)
6. zmnisarTi (куцдош)
7. Tandebuli (дештIаьхье)
8. kavSiri (хуттург)
9. nawilaki (дакъалгаш)
10. Sorisdebuli (айдардош)
sityvaTa morfologiuri kategoriebis mixedviT gana-
wilebisas miviRebT or jgufs:
1. formacvalebadi sityvebi
2. formaucvleli sityvebi

20. 39
formacvalebad sityvebSi mkveTrad upirispirdebian
erTmaneTs saxelebi da zmnebi: saxeli brunebadia, zmna _
uRlebadi. danarCeni metyvelebis nawilebi formaucvleli
sityvebia.
sityvaTa klasifikacia sintaqsuri TvalsazrisiTac
SeiZleba. sintaqsuri TvalsazrisiT, gvaqvs damoukidebe-
li mniSvnelobis mqone da damoukidebeli mniSvnelobis
uqoneli (damxmare) sityvebi.
damoukidebeli mniSvneloba aqvT: saxelebs (arsebiT,
zedsarTav da ricxviT saxelebs, nacvalsaxels) ,
zmnasa da zmnisarTs. sityvaTa am jgufs winadadebis wev-
roba SeuZlia. sityvaTa meore jgufs, damoukidebeli
mniSvnelobis uqonel sityvebs, winadadebis wevroba ar
SeuZliaT, eseni e. w. damxmare metyvelebis nawilebs
warmoadgenen. damxmare metyvelebis nawilebia: Tandebuli,
kavSiri da nawilaki.
Sorisdebulic formaucvleli metyvelebis nawilia.
igi CeCnurSi SeiZleba iyos bgera an bgeraTkompleqsi.
gamoxatavs grZnobas, emocias, sintaqsuri kavSiri ara aqvs
winadadebaSi Semaval sxva sityvebTan. Sorisdebuli wina-
dadebaSi calke, gankerZoebiT dgas, igi, zog SemTxvevaSi,
winadadebis tolfasic SeiZleba iyos.
momomomorforforforfolololologigigigiuuuuri kari kari kari katetetetegogogogoririririeeeebibibibi
CeCnuri enis ZiriTadi morfologiuri kategoriebia:
1. gramatikuli klasis kategoria, romelic ganmsWva-
lavs TiTqmis yvela metyvelebis nawils (saxelebs, zmnas,
zmnisarTs, kavSirs, nawilaks);
2. ricxvis kategoria, romelic saerTo aqvs saxelsa
da zmnas. warmoebis TvalsazrisiT, ricxvis kategoria
gansxvavebulia saxelsa da zmnaSi;
3. garda amisa, CeCnurSi saxels moepoveba brunvis ka-
tegoria, zmnas _ drois, aspeqtis, kauzativis, kilos, po-
tencialisis kategoriebi.
40
gragragragramamamamatitititikukukukuli klali klali klali klasis kasis kasis kasis katetetetegogogogoriariariaria
gramatikuli klasis niSani prefiqss warmoadgens,
rac mis siZveleze miuTiTebs. gramatikuli klasi niSan-
doblivia arsebiTi saxelisaTvis (rudimentis saxiT), vi-
TarebiT zedsarTav saxelTa nawilisaTvis, “oTxisa” da
misgan nawarmoebi ricxviTi saxelebisaTvis, nacvalsaxe-
lisaTvis, zmnisaTvis (da nazmnari saxelebisaTvis), kavSi-
risa da nawilakisaTvis (ix. danarTi).
maSasadame, rogorc zemoT iTqva, gramatikuli klasis
kategoria TiTqmis yvela metyvelebis nawils moicavs. iva-
raudeba, rom arsebiTi saxeli fuZenaxur enaSi gramatiku-
li klasis niSnebiT iyo markirebuli, am niSnebs imeoreb-
dnen masTan sintaqsurad dakavSirebuli sityvebi. saxelma
markerebi dakarga, magram igi Semoinaxa arsebiT saxelTan
sintaqsurad dakavSirebul sityvaTa nawilma. sinqroniaSi
arsebiTi saxelis ama Tu im gramatikuli klasisadmi kuT-
vnileba ganisazRvreba masTan Sewyobili sityvis mixedviT
(ra Tqma unda, Tu es sityva aris cvalebadi gramatikuli
klasis niSnis, markeris mqone).
naxuri enebi, gramatikuli klasis niSnebis mixedviT,
klasikur enebad SeiZleba CaiTvalos iberiul-kavkasiur
enaTa Soris.
CeCnurSi mxoloobiT ricxvSi garCeulia oTxi grama-
tikuli klasis niSani. TiToeul klass Tavisi specialu-
ri formanti gaaCnia. gramatikuli klasis niSans yovel-
Tvis mosdevs romelime xmovani, romelic, rogorc Cans,
fuZis kuTvnilebas warmoadgens (da ara klasis niSnis
Tanmxlebs, rogorc amas zogi mkvlevari varaudobs).
arsebiTi saxelis gramatikuli klasis niSnis dasad-
genad, Cveulebriv, mimarTaven xolme meSvel zmnas д-у
aris: saxeli marTavs zmnas klasSi. ase, magaliTad, saxe-
lebi кIант biWi, йоI gogo, сту xari, борз mgeli, бер bavSvi, ча
daTvi, да (дā) mama, нана (нāна) deda, етт Zroxa, пхьагал kur-
dReli, марха Rrubeli, малх mze, бутт mTvare, нускал patarZa-
li, ло (луō) Tovli, хьоза (хьōза) Citi, бепиг puri, буьрка bur-
Ti... gramatikuli klasebis mixedviT ganawildebian ase:

21. 41
I. в-у: кIант, да
II. й-у: йоI, нана, борз, ча, пхьагал, марха, буьрка
III. б-у: сту, йетт, малх, бутт
IV. д-у: бер, нускал, ло, хьоза, бепиг
SeniSvna: orTografiuli normebis mixedviT me-
2 gramatikuli klasis niSniani й-у formis nacvlad
iwereba ю.
yvela arsebiTi saxeli, maT Soris nasesxobebic, mx.
ricxvSi am oTxi gramatikuli klasis niSnis farglebSi
nawildeba.
I da II klass ganekuTvneba vin-jgufis saxelebi, is
saxelebi, romlebic adamians, pirovnebas aRniSnaven. ker-
Zod, в- niSniT gamoxatulia mamakacTa klasis saxelebi, й-
niSani (markeri) ki aRniSnavs qalTa klasis saxelebs.
ramdenadac й- formanti ra-jgufis (nivTis klasis)
saxelebsac gamoxatavs, saWiro xdeba gr. klasis niSanTa
dajgufeba mr. ricxvis monacemebis gaTvaliswinebac. aseT
SemTxvevaSi ra-jgufis saxelebi gamoiyofa calke da sa-
erTo jamSi viRebT eqvs gr. klass, rac sqematurad SeiZ-
leba ase gamoixatos:
vin-jgufis sa-
xelebi
ra-jgufis saxelebi
klasebi
ricxvi
I
mama-
kacTa
Kklasi
II
qal-
Ta
klasi
III IV V VI
mx. r. в- й- й- б- б- д-
mr. r. б- б- й- б- д- д-
42
maSasadame, gr. klasTa sistema CeCnurSi warmodge-
nilia eqvsi kombinaciiT. aRsaniSnavia, rom CeCnuri enis
dialeqtebSi gamoyofen 7, 8 da 9 gr. klassac (SesaZlo 16
variantidan).
ganvixiloT CamoTvlili klasebi cal-calke.
I gramatikuli klasis niSania в-. am klasSi, rogorc
zemoT iTqva, Sedis mamakacTa klasis saxelebi. garda ami-
sa, в- klasis niSniT aRiniSneba дела (дла) RmerTi, цIу [цIӯ]
RvTaeba, qurumi saxelebic.
II gramatikuli klasis niSania й-, romelic aerTianebs
qalTa klass.
adamianis aRmniSvnel orive klass mr. ricxvis I-sa da
II pirSi klasis niSnad д- formanti moudis, III pirSi mas
б- enacvleba. maSasadame:
mx. r. mr. r.
I. со в-у (й-у) me var вай (тхо) д-у Cven varT
II. хьо в-у (й-у) Sen xar шу д-у Tqven xarT
III. и (иза) в-у (й-у)is aris уьш б-у isini arian
mr. ricxvSi klasis niSanTa pirebis mixedviT dayofis
safuZveli, albaT, I da II piris gansazRvrulobaSi da III
piris ganusazRvrelobaSi aris saZiebeli. pirTa mixedviT
aseTi dayofa ucxoa CeCnuri enis zogi dialeqtisaTvis.
magaliTad, Satour-iTumyalurSi, qisturSi mr. ricxvis
samsave pirSi б- formanti gvaqvs. savaraudod, salitera-
turo enis (igive baris kilos) viTareba meoreuli Cans.
I graI graI graI gramamamamatitititikul klaskul klaskul klaskul klasSi SeSi SeSi SeSi Semamamamavavavavali sali sali sali saxexexexelelelelebiabiabiabia, magaliTad:
да mama бажа qvisli марваша mazli
кIант biWi стунда simamri стунваша colisZma
майра qmari нуц siZe марда mamamTili...
ваша Zma воI vaJiSvili
II graII graII graII gramamamamatitititikukukukuli klali klali klali klasis sasis sasis sasis saxexexexelelelelebia,bia,bia,bia, magaliTad:
нана deda зуда coli
йоI asuli, qaliSvili неца deida

22. 43
деца mamida жеро ganaTxovari (qali)
нус rZali марнана dedamTili
йиша da стуннана sidedri...
стунйиша colisda
odindeli gr. klasis niSnebi в- da й- gamoiyofa saxe-
lebSi в-аша Zma, в-оI (вуоI) vaJiSvili (Sdr. й-иша < й-аша da,
й-оI [йуоI] asuli, qaliSvili). Sdr., agreTve, CeCnuri эрз
“lerwami” da qarTuli “lerw-i, lerwam-i”, svanuri erw (<
lerw). “svanurSi l-s prefiqsad gaazrianebis Sedegad
lerw-idan miviReT erw (l-s CavardniT” (v. Tofuria). ro-
gorc Cans, CeCnurSi l > й-Sia gadasuli (weriT metyvele-
baSi ar aRiniSneba).
adamianis klasis saxelebSi bevria erovnebis, sadau-
robis, naTesaobis, zogadad, xelobis, profesiis aRmniS-
vneli saxeli. aseTi saxelebi, konteqstis mixedviT, orive
klasisa iqneba. magaliTad:
нохчи CeCeni, гуьржи qarTveli, гIалгIа inguSi, шича biZaS-
vili, маьхча biZaSvilisSvili, лор (луор) eqimi, агроном agro-
nomi, директор direqtori, хьехархо maswavlebeli, дешархо mo-
swavle, ламаро mTieli, гIалахо qalaqeli...
SeniSvna: бер bavSvi, нускал patarZali, бо oboli, пелхьо
jambazi da ramdenime sxva arsebiTi saxeli ganekuTvneba
д- klass. д- klasSi Sedis, agreTve, адам adamiani, xalxi,
къам eri, тукхам tomi, gvari. am rigis saxelebs mravlobiT
ricxvSic klasis niSnad aqvT д-.
nivnivnivnivTis kaTis kaTis kaTis katetetetegogogogoririririis sais sais sais saxexexexelelelelebi mx. ribi mx. ribi mx. ribi mx. ricxvis II, III, da IVcxvis II, III, da IVcxvis II, III, da IVcxvis II, III, da IV
klaklaklaklasissississis niSniSniSniSnnnneeeebiT aris gamobiT aris gamobiT aris gamobiT aris gamoxaxaxaxatutututulililili. rogorc iTqva, II kla-
si saziaroa qalTa klasisa da nivTis klasis saxelTa
didi nawilisaTvis.
savaraudoa, rom gonierTa klasis saxelebs erTi ni-
Sani unda hqonodaT, kerZod, в-. qalTa klasis saxelebis II
gramatikuli klasis niSniT (й-Ti) gamoxatva meoreuli mo-
vlena Cans _ vin-jgufis saxelTa or sxvadasxva klasSi
gadanawilebis Sedegi.
maSasadame, vin-jgufis saxelTa klasifikacia в- da й-
klasifikatorebis mixedviT motivirebulia da sirTules
44
ar warmoadgens: mamakacTa klasis saxelTa niSans warmo-
adgens в-, qalTa klasis saxelebisa _ й-.
rogorc ukve iTqva, dRemde auxsnelia nivTis (ra-
jgufis) klasis saxelTa ganawilebis safuZveli. ra-jgu-
fis yvela saxeli mravmravmravmravlolololobiT ribiT ribiT ribiT ricxvcxvcxvcxvSiSiSiSi nawildeba III, IV, V
da VI klasebSi.
III graIII graIII graIII gramamamamatitititikukukukuli klali klali klali klasisisisi
am klasSi erTiandebian is saxelebi, romelTac orive
ricxvSi aqvT й-й formantebi. maSasadame, й- formanti, rome-
lic nivTis klasis saxelebs aRniSnavs mx. ricxvSi, mr.
ricxvSic ar icvleba. Sdr., magaliTad:
mx. r. mr. r.
говр ю (й-у) cxeni aris говр-аш ю
пхьагал ю kurdReli aris пхьагал-ш ю
котам ю qaTami aris котам-аш ю
пазат ю winda aris пазат-аш ю
марх ю Rrubeli aris марх-аш ю
бIов ю koSki aris бIаьв-н-аш ю
хьер ю wisqvili aris хьер-аш ю...
amitom, й- klasis saxelebi, mr. ricxvis klasis niSan-
Ta gaTvaliswinebiT, calke SiZleba gamoiyos III klasis
(й-й) saxiT. Sdr.: I klasis niSnebia в-б, II klasisa _ й-б.
й-й klasi (III kl.) nivTis kategoriis saxelTa TiTqmis
naxevars moicavs. garda amisa, am klasSi Tavs iyrian neo-
logizmebi, nasesxebi arsebiTi saxelebi. maSasadame, III
gramatikuli klasi farTovdeba axali warmonaqmnebisa da
nasesxebi saxelebis xarjze.
garkveviT SeiZleba iTqvas, rom й-й klass (III kl.)
ganekuTvneba warmoqmnil saxelTa Semdegi jgufebi:
1. -(а)лла sufiqsiT zedsarTavi saxelebisagan nawarmoe-
bi abstraqtuli saxelebi:
хаза lamazi _ хаза-лла silamaze
можа yviTeli _ можа-лла siyviTle
лоха dabali _ лоха-лла sidable...

23. 45
amave sufiqsiT abstraqtuli saxelebi iwarmoebian
arsebiTi saxelebisaganac:
ваша Zma _ ваша-лла Zmoba
бер bavSvi _ бер-алла bavSvoba
мостагI mteri _ мостагI-алла mtroba...
2. -е sufiqsiT nawarmoebi saxelebi:
ирхе aRmarTi (Sdr., ирх aRma)
Iуьйре dila (Sdr., Iуьйранна diliT)
аьхке zafxuli (Sdr., аьхка zafxulSi)...
3. -о (-wo), -ло (-lwo) sufiqsebiT nawarmoebi saxelebi:
бакъо ufleba
къахьо simware
тIем-ло meomari
марзо sitkbo...
4. -гIа sufiqsiT nawarmoebi mcirericxovani saxelebi:
пхьалгIа samWedlo
мазлагIа ska
лаппагIа qoxi...
garda amisa, й-й klass ganekuTvnebian, agreTve, saxe-
lebi:
меттиг adgili буц balaxi бIара kakali бад ixvi
тарх klde хьун tye авст CebiCi гIаз bati
хьех gamoqvabuli кемс yurZeni бекъа kvici аьрзу arwivi
чIаж xeoba беш baRi вир viri борз mgeli
ишал Waobi дакх aryi газа Txa ча daTvi...
IV graIV graIV graIV gramamamamatitititikukukukuli klali klali klali klasisisisi
IV klasSi Sedis saxelTa is nawili, romelTac kla-
sis niSnad orive ricxvSi aqvT formanti б-. aseTia, maga-
liTad, м- formantiT nawarmoebi nazmnari saxelebi:
46
безам siyvaruli
бахам qoneba, meurneoba
тешам ndoba
сацам dadgenileba
бохам ubedureba...
м- formantiani saxelebi mravlobiT ricxvs iSviaTad
awarmoeben.
amave klass ganekuTvneba saxelebi:
бай mdelo
поппар Tixa
нитт WinWari
чим fifqi...
б-б klasis saxelebi CeCnurSi mcirericxovania. am sa-
xelebs mr. ricxvSi SeiZleba hqondeT д- markeric: хох –
хохаш “xaxvi”, ког – когаш “fexi”...
V graV graV graV gramamamamatitititikukukukuli klali klali klali klasisisisi
V gr. klasSi erTiandebian is saxelebi, romelTac
mxolobiTSi klasis niSnad aqvT б-, xolo mravlobiTSi _
д-. aseTia, magaliTad:
барз borcvi
берд flate, ufskruli
лам mTa
кхор msxali, panta
поп wifeli
дин bedauri
сту xari
етт Zroxa
чIара Tevzi
лаьхьа gveli
моза buzi
пIелг TiTi
хох xaxvi
ког fexi...

24. 47
V gramatikul klasSi Semavali saxelebic mcireri-
cxovania.
VI klaVI klaVI klaVI klasi warmosi warmosi warmosi warmoadadadadgensgensgensgens д-д klass.klass.klass.klass. am klass ganekuTvneba:
1. yvela masdari (-р sufiqsiT nawaroebi nazmnari sa-
xelebi):
даар saWmeli
тохар dartyma
лер laparaki
в-ахар wasvla
в-ар mosvla
алар Tqma...
2. -ила sufiqsiT nawarmoebi saxelebi:
дежийла (< дежи-ила) saZovari
sxvadasxva saxeli, rogoricaa:
дукъ qedi
ло Tovli
де dRe
Iа zamTari
зезаг yvavili
ахча fuli
илли simRera
бепиг puri...
garda amisa, д-д klass ganekuTvneba, agreTve, vin-jgu-
fis saxelTa nawilic:
бер bavSvi, нускал patarZali...
amrigad, SeiZleba davaskvnaT, rom CeCnurSi garCeu-
lia vin- da ra-jgufis saxelebi (adamianisa da nivTis ka-
tegoriis saxelebi). vin-jgufis saxelebi nawildebian I
da II klasebSi. ra-jgufis saxelebi _ III, IV, V da VI kla-
sebSi. ra-jgufis saxelTa klasebad dayofis principi ga-
rkveuli ar aris. nivTis kategoriis zogi saxelis klasi
SeiZleba ganisazRvros sufiqsebis meSveobiT. zogadad,
CeCnurSi arsebiT saxelTa mawarmoebeli formantebi co-
48
taa da arc warmoqmnis procesia produqtiuli. gamonakli-
sia masdari, romelic yvela zmnisagan iwarmoeba da д-д
klass ganekuTvneba (gamonaklisia д-у "aris" zmna, romel-
sac infinitivi da masdari ar ewarmoeba).
gramatikuli klasebis mixedviT nasesxebi leqsikis
ganawilebaSi garkveul rols asrulebs analogia. Sdr.,
хи д-у wyali aris, чай д-у Cai aris (Caic siTxea, amitomaa д-
klasSi, anu imave klasSia, romelSic wyali) da misT. miu-
xedavad amisa, analogiis principic bolomde gatarebuli
ar aris.
riririricxvicxvicxvicxvis kas kas kas katetetetegogogogoriariariaria
ricxvi, rogorc qarTulSi, ise CeCnurSic orgvaria _
mxoloobiTi da mravlobiTi. ricxvi saxelisa da zmnis
saziaro kategoriaa. miuxedavad amisa, ricxvis gamoxatva
saxelsa da zmnaSi mkveTrad gansxvavebulia.
TiTqmis yvela arsebiTi saxelisagan specialuri su-
fiqsebis meSveobiT iwarmoeba mravlobiTi ricxvi. zogi
saxeli formalurad mr. ricxvSi dgas _ sapirispiro mx.
ricxvis forma ara aqvs da, piriqiT, zog saxels mr. ri-
cxvis forma ar ewarmoeba. aseTi saxelebi ricxvnakli sa-
xelebia da maTi raodenoba CeCnurSi mcirea.
garda amisa, ricxvis mixedviT icvleba zogi zedsar-
Tavi da nacvalsaxeli.
Zalian cotaa ricxvis mixedviT cvalebadi zmnebic
(ix. qvemoT).
riririricxvnakcxvnakcxvnakcxvnakli arli arli arli arsesesesebibibibiTi saTi saTi saTi saxexexexelelelelebibibibi
rogorc zemoT iTqva, zogi saxeli formalurad mx.
ricxvSia warmodgenili, magram ar ewarmoeba mr. ricxvis
forma. aseTia, magaliTad:
хIо niavi, sio
хIаваъ haeri, atmosfero
сий sindisi, namusi

25. 49
бажа naxiri, jogi
хьонка RanZili...
zogi saxeli, piriqiT, formis mxriv mr. ricxvSi dgas
da ara aqvs saopozicio wyvili mx. ricxvis saxiT. mag.:
аьшпаш tyuili
кегаш Celxi, bze
гIоьмаш xelborkili
Iовраш niaRvari, Rvarcofi
чуьйраш nawlavebi
жуьйраш qato
хьаьаш simindi (krebiTi saxeli) (Sdr.: хьаьжкIа simin-
dis taro)...
CeCnuri enis dialeqtebSi TiTqmis yvela am saxels
gaaCnia sapirispiro ricxvis forma: mxoloobiTs mravlo-
biTisa, mravlobiTs _ mxoloobiTisa.
mravmravmravmravlolololobibibibiTi riTi riTi riTi ricxvis warmocxvis warmocxvis warmocxvis warmoeeeeba arba arba arba arsesesesebiT sabiT sabiT sabiT saxexexexeleblebleblebSiSiSiSi
arsebiT saxels saxelobiT brunvaSi (arc mxoloo-
biTsa da arc mravlobiTSi) brunvis niSani ara aqvs. saxe-
li mxoloobiTSi ricxvis formantis uqonlobiT upiris-
pirdeba mravlobiTis formas. garda amisa, ricxvis warmo-
ebisas saxelis fuZeSi Tavs iCens fonetikuri an sxva sa-
xis (mag., ablauti, fuZeTa monacvleoba _ supleturi
warmoeba...) movlenebiT gamowveuli cvlilebebi.
mravlobiTi ricxvis mawarmoebeli formantebiT CeC-
nuri ena mdidaria iseve, rogorc, magaliTad, daRestnuri
enebi (xunZuri, andiuri, lakur-darguuli...).
arsebiT saxelTa ricxvis mawarmoebeli sufiqsebisa-
Tvis saerToa -ш bgera, romelic damoukidebladac aris
mr. ricxvis mawarmoebeli formanti, magram xSir SemTxve-
vaSi mas win uswrebs xmovani, xmovani+Tanxmovani, Tanxmo-
vani an bgeraTa kompleqsebic ki. moviyvanoT saTanado ma-
galiTebi:
50
1. -ш formantiT mr. ricxvi iwarmoeba, magaliTad, Sem-
degi saxelebisagan:
mx. r. mr. r.
хи wyali хи-ш
ной geja ной-ш
бере mxedari бере-ш
тIо araJani тIо-ш
цIий sisxli цIий-ш...
aseve: книга (книга-ш) wigni, алапа (адапа-ш) xelfasi,
алкханча (алкханча-ш) SaSvi, пхьегIа (пхьегIа-ш) WurWeli...
CamoTvlil magaliTebSi aRniSnuli formanti xmov-
niT damTavrebuli saxelebisagan awarmoebs mr. ricxvis
formebs, magram es yovelTvis ase ar aris.
igive formanti mr. ricxvs awarmoebs -л, -р-ze dabo-
loebuli arsebiTi saxelebisaganac. Sdr.:
турпал (турпал-ш) gmiri, синтар (синтар-ш) nergi, нускал
(нускал-ш) patarZali, тукар (тукар-ш) makrateli, автор (автор-ш)
avtori, ахьар (ахьар-ш) fqvili, ишал (ишал-ш) Waobi...
2. -аш formantiT mr. ricxvi iwarmoeba Semdegi saxe-
lebisagan:
mx. r. mr. r.
кор fanjara кор-аш
пен kedeli пен-аш
говр cxeni говр-аш
керт Robe, ezo керт-аш
лерг yuri лерг-аш
бIаьрг Tvali бIаьрг-аш
церг kbili церг-аш
пIелг TiTi пIелг-аш
бер bavSvi бер-аш
тIулг qva тIулг-аш
хIорд zRva хIорд-аш
котам qaTami котам-аш
байракх droSa, bairaRi байракх-аш...

26. 51
rusuli enidan axali nasesxebi saxelebisagan: абзац (-
аш) abzaci, автобус (-аш) avtobusi, кабинет (-аш) kabineti,
капитан (-аш) kapitani, агроном (-аш) agronomi, автомобиль
(автомобил-аш) avtomobili, тетрадь (тетрад-аш) rveuli...
SeniSvna: ь niSani nasesxeb sityvebSi mx. ricxvis e. w.
irib brunvebsa da mravlobiTSi ar gadahyveba.
zogi eTnonimisagan:
казах yazaxi казах-аш
казак kazaki казак-аш
француз frangi француз-аш
немец germaneli немц-аш
поляк poloneli поляк-аш...
-аш formantiT mr. ricxvis warmoebisas saxelTa erT
jgufSi fuZiseuli xmovani а icvleba аь an е xmovnebiT
(ix. xmovanTa palatalizacia), rac -аш formantis -иш (an -
еш) formantisagan momdinareobas gvavaraudebinebs. Sdr.:
mx. r. mr. r.
a. баI birkava баьI-аш
бIар kakali бIаьр-аш
марс namgali маьрс-аш
хьамц zRmartli хьаьмц-аш
пхьарс mklavi пхьаьрс-аш
aseT saxelebSi I, хь-s gavleniT а > аь-Si.
b. бад ixvi бед-аш
гIаз bati гIез-аш
гIан sizmari, zmaneba гIен-аш
гIап patrontaSi гIеп-аш
хан dro хен-аш
кад Tasi, fiala, jami кед-аш
мах fasi, Rirebuleba мех-аш
пхьар mWedeli пхьер-аш
мас Tma мес-аш...
3. -аш formantiT mr. ricxvis warmoebisas zog er-
Tmarcvlian saxelSi fuZiseuli xmovani у icvleba а-Ti
52
(ablauti). garda amisa, ormagdeba fuZis bolokiduri xmo-
vani:
mx. r. mr. r.
у (ун) ficari, dafa анн-аш
букъ zurgi баккъ-аш (< бакъкъ-ащ)
бух Ziri, fskeri бахх-аш
бухь wveri баххь-аш (< бахьхь-аш)
тур xmali тарр-аш
муш Toki машш-аш...
am tipis magaliTebSi, rogorc zemoTac iTqva, varau-
doben, rom fuZiseuli Tanxmovnis gaormageba xdeba asimi-
laciis safuZvelze _ fuZiseuli Tanxmovani imsgavsebs Ca-
narT element -н-s saxiT.
Sdr., урс (арс-аш) dana, урх (арх-аш) sadave.., sadac fuZi-
seuli TanxmovanTkompleqsi cvlilebas ar ganicdis.
am wess gamonaklisebic aqvs, rac meoreuli movlena
Cans. ase, magaliTad, zog fuZeSi у icvleba е-Ti:
буц balaxi бец-аш (< *бац-иш)
мукх qeri мекх-аш (< *макх-иш)...
garda amisa, mr. r. warmoebisas fuZiseuli е-c icvle-
ba а-Ti:
хен mori, xe (mx. r.), ханн-аш (mr. r.).
gasarkvevia, -аш formantis wina xmovnis funqcia. sava-
raudoa, rom is maerTebeli xmovania, sxvagvarad _ Tanxmo-
vanTgamyari. sxva funqcia am xmovans ar uCans.
-аш formantis win zog saxelSi Cndeba -н- Tanxmovani,
romelic warmoSobiT fuZiseuli Cans, bolokidur pozi-
ciaSi dakarguli (an analogiiT aris gaCenili). saxelze
romelime formantis darTvis SemTxvevaSi igi aRdgeba. ma-
galiTad:
mx. r. mr. r.
ага akvani ага-н-аш
алу ali, sicxe алу-н-аш
аре mindori, veli аре-н-аш

27. 53
бIарза jori бIарза-н-аш
га toti гаь-н-аш
куй qudi куй-н-аш
пха rcxila пхе-н-аш
ха gverdi, ferdi, mxari хе-н-аш...
-н- aSkarad fuZiseulia iseT nasesxeb sityvebSi, ro-
goricaa:
туьма Tumani (mr. r. туьма-н-аш), туька maRazia (mr. r.
туька-н-аш), ага (āга) akvani (mr. r. ага-н-аш)...
Sdr., qarTuli “Tumani”, “duqani”, (sparsulidan), “ak-
vani” (qarTulidan)...
saxelTa erT jgufSi aRniSnuli Tanxmovani CanarTi
elementi an analogiiT gaCenili) Cans. magaliTad:
mx. r. mr. r.
аз bgera аьз-н-аш
арз arza, saCivari аьрз-н-аш
арс nafxaWni, nakawri аьрс-н-аш
барз borcvi баьрз-н-аш
къам eri, xalxi къаьм-н-аш
кIаг ormo кIаьг-н-аш
лам mTa лаьм-н-аш...
TanxmovanTa kompleqsis an intensiuri (magari) Tan-
xmovnis Semdeg -н- CanarTi elementis win Cndeba -а- xmovani,
rac, albaT, igive maerTebeli (an bgeraTgamyari) xmovani
unda iyos (ix. zemoT). Sdr.:
ботт qarqaSi бетт-а-н-ащ
бутт Tve бетт-а-н-аш...
4. CanarTi elementia -ар- (sadac -а- bgeraTgamyaria)
Semdeg saxelebSi:
зIок niskarti зIак-ар-ш
мохь qoni, mcmeli махь-ар-ш
дохк nisli, burusi дахк-ар-ш
54
носта wvivi наст-ар-ш
хIоз brasleti, samajuri хIаз-ар-ш
шок stvena (ars. sax.) шак-ар-ш
гIум qviSa, sila гIам-ар-ш
диг culi даг-ар-ш
неI kari наI-ар-ш...
rogorc magaliTebidan Cans, fuZiseuli -о-, -у-, -и-, -е-
xmovnebi mravlobiTSi (mx. ricxvis irib brunvebSic) da
mravlobiTSi icvleba а-Ti.
saxelebSi, rogoricaa: цIе saxeli (mr. r. цIе-р-ш), шо
weli, weliwadi (mr. r. ше-р-ш) -р- elementi fuZiseuli Cans.
arsebiT saxelTagan mravlobiT ricxvs awarmoebs, ag-
reTve, -й formantic, romelic, savaraudod, -ш-s foneti-
kur variants warmoadgens (-ш > -и > -й). Sdr.: wova-TuSurSi
mravlobiTobis mawarmoebeli formantia -и. Sdr., agreTve,
qarTuli maS > mai (dial. varianti, kaxuri).
magaliTad:
mx. r. mr. r.
да mama дай
хьаша stumari хьеший
доттагI megobari доттагIий
накъост amxanagi накъостий
цаца saceri цеций
чIара Tevzi чIерий
дахка Tagvi дехкий
кIеза lekvi кIезий
кхакха tyavi кхекхий
сагал rwyili сеглий
Iахар Toxli Iахарий
бекъа kvici бокъий
лулахо mezobeli лулахой
нохчи CeCeni нохчий
гуьржи qarTveli гуьржий...
naTelia, rom -й formanti saxelis bolokidur -а xmo-
vans imsgavsebs da grZeldeba (-ай > ий), fonetikur niadag-
ze miRebuli grZeli xmovani, Tavis mxriv, iwvevs fuZiseu-

28. 55
li xmovnis darbilebas (palatalizacias), xolo -о, -и xmo-
vanfuZian saxelebs -й formanti uSualod daerTvis. -й Tan-
xmovanfuZianebs maerTebeli xmovnis saSualebiT ukavSir-
deba, aseT SemTxvevaSi zogjer saxelis fuZis kumSvac
xdeba (ix. magaliTebi).
am rigis saxelebi CeCnurSi mcirericxovania.
mcirericxovania, agreTve, iseTi saxelebi, romlebSic
mravlobiTi ricxvis warmoebisas Tavs iCens -рч- (-арч-)
elementi. moviyvanoT saTanado magaliTebi:
mx. r. mr. r.
седа varskvlavi седа-рч-ий
хьакха Rori хьакха-рч-ий
ча daTvi че-рч-ий
жий cxvari же-рч-ий
сту xari сте-рч-ий
нал taxi нел-арч-ий
цIога kudi цIога-рч-ий...
iSviaTad fuZis momdevno poziciaSi mxolod mravlo-
biT ricxvSi Tavs iCens xolme -м- elementic. magaliTad:
гIаж joxi гIож-м-аш
шад maTraxi шод-м-аш
коч perangi куч-а-м-аш //коч-м-аш
кхаж maTraxis tari кхож-м-аш...
Taviseburad awarmoeben mr. ricxvs iseTi saxelebi,
rogoricaa:
ваша Zma вежарий
йиша da йижарий
борз mgeli берзалой
бож vaci бежалой
экха mxeci, nadiri акхарой...
mr. ricxvs supleturad awarmoeben saxelebi, rogori-
caa: йоI - мехкарий, gogo, qaliSvili _ qaliSvilebi, воI –
къоьнгий Ze, vaJiSvili _ vaJiSvilebi.
56
rogorc zemoT moxmobili magaliTebidan Cans,
CeCnurSi arsebiT saxelTagan mr. ricxvis warmoeba rTu-
lia. sirTules qmnis mr. ricxvis mawarmoebel formantTa
simravle, CanarTi elementebis gamovlena, dakarguli fu-
Ziseuli bgeris an bgeraTkompleqsis aRdgena, supletur
formaTa arseboba. amdenad, saxelis mr. ricxvis formis
winaswar gamocnoba ver xerxdeba. garda amisa, gasaTva-
liswinebelia sxvadasxva saxis fonetikuri procesic.
riririricxvis macxvis macxvis macxvis mawarwarwarwarmomomomoeeeebel forbel forbel forbel formantmantmantmantTa SeTa SeTa SeTa SedgedgedgedgeninininilolololobibibibisasasasaTvisTvisTvisTvis
TaTaTaTananananamedmedmedmedrorororove CeCve CeCve CeCve CeCnurnurnurnurSiSiSiSi
ricxvis mawarmoebeli formantebi substantivebSi
agebulebis mixedviT SeiZleba or jgufad davyoT:
1. martivi sufiqsebi;
2. rTuli sufiqsebi.
martivi sufiqsebia:
-ш: книга wigni _ книга-ш, хи wyali _ хи-ш...
-аш: кор fanjara _ кор-аш, котам qaTami _ котам-аш...
-еш: гали tomara _ галеш ( < гали-аш), лами _ ламеш (< лами
аш)...
-ош (-уош): къа codva _ къин-ош, цIа oTaxi, saxli _
цIенош, де dRe _ ден-ош...
-уш (> -аш): догIа wvima ( < догIу ) _ догIанаш (< догIунуш)...
-й (< ш): да mama _ да-й, чIара Tevzi _ чIерий (< чIара-й)...
rTuli sufiqsebia:
-(а)р-ш: зIок niskarti _ зIак-арш, диг culi _ даг-арш...
-(а)р-ий: ваша Zma _ вежа-рий, зуда-рий qali, coli …
-(а)р-чий: седа varskvlavi _ седа-рчий…
-(а)л-ой: борз mgeli _ берз-алой, борш mozveri _ берш-
алой…
CamoTvlil sufiqsTagan -ш formantis wina xmovans
istoriulad, rogorc zemoT iTqva, maerTebeli (an: Tan-
xmovanTgamyari) xmovnis funqcia unda hqonoda. xmovanTa
simravle am poziciaSi fonetikur niadagzea gaCenili. -ий
formantisaTvisac amosavali -иш aris. rac Seexeba rTul
sufiqsebs, segmentebi, romlebic -ш an -й formantebis win

29. 57
iCenen Tavs, istoriulad an fuZis kuTvnilebas warmoad-
genen, an CanarT elementebs, analogiiT gaCenil bgeras an
bgeraTkompleqsebs (maerTebel xmovanTa gamoklebiT).
sasasasaxexexexelililili
sasasasaxexexexelislislislis momomomorforforforfolololologiagiagiagia
brunbrunbrunbrunvavavava. brunvis kategoria damaxasiaTebelia mxolod
saxelisaTvis. brunvis funqcia aris or saxels an saxel-
sa da zmnas Soris mimarTeba daamyaros. am mxriv CeCnuri
ar gansxvavdeba qarTulisagan (an sxva enebisagan, sadac
brunvis kategoria arsebobs). garda amisa, CeCnurSi, ro-
gorc qarTulSi, sityvaTa rigs gramatikuli funqcia ara
aqvs. Sdr., дена кIант веза mamas vaJiSvili uyvars, кIант дена
веза vaJiSvili mamas uyvars, веза дена кIант uyvars mamas va-
JiSvili... maSasadame, sityvaTa rigis cvliT winadadebis
gramatikuli mniSvneloba ar icvleba. Tumca es yovel-
Tvis ase ar aris: mravalsityvian winadadebaSi sityvaTa
rigis nebismierma cvlam SeiZleba uazroba mogvces.
brunbrunbrunbrunvavavavaTa STa STa STa Seeeedgedgedgedgeninininilolololoba.ba.ba.ba. CeCnurSi garCeulia ZiriTadi
da Tandebuliani brunvebi. ZiriTadi brunva oTxia: saxe-
lobiTi, naTesaobiTi, micemiTi da ergativi. Tandebuliani
brunvac oTxia: TanaobiTi, gamsWvalviTi, SedarebiTi da
mimarTulebiTi I.
arsebiT saxelTa brunebis procesi CeCnurSi rTuli
da, amdenad, saintereso sakiTxia aRniSnuli enis morfo-
logiaSi. sirTules qmnis orfuZiani brunebis principi sa-
zogado saxelebSi, fuZis cveTis Sedegad dakarguli bge-
ris an bgeraTkompleqsis aRdgena mx. ricxvis e. w. irib
brunvebsa da mr. ricxvis yvela brunvaSi brunvaTa niSne-
bis win, sxvadasxva warmoSobis e. w. CanarTi elementebis
gaCena imave poziciebSi, formantTa darTvis Sedegad gamo-
wveuli fonetikuri movlenebi saxelis fuZeSi...
ZiriTadi brunvebi gamoxataven sintaqsur urTierTo-
bebs, abstraqtuls, Tandebulianebi ki sivrcobrivi urTi-
erTobebis gamomxatveli brunvebia.
58
ZiZiZiZiririririTaTaTaTadi brundi brundi brundi brunvevevevebi.bi.bi.bi. arsebiTi saxeli saxelobiT brun-
vaSi fuZis saxiT aris warmodgenili. saxelobiTs Tavisi
formanti ara aqvs. brunvis es forma sagans asaxelebs, sa-
gnis saxelwodebas gamoxatavs.
sasasasaxexexexelolololobiTbiTbiTbiTSiSiSiSi arsebiTi saxelis forma yovelTvis
Tavdapirveli saxiT ar dasturdeba: aklia bgera, zogjer
_ marcvalic. maSasadame, saxelis fuZe saxelobiTSi SeiZ-
leba gacveTili iyos. garda amisa, zog SemTxvevaSi Se-
cvlilia fuZiseuli xmovnebi, ganzogadebulia e. w. meore
sabrunebeli fuZe, romelic saxelobiTis formad gvevli-
neba. aqedan gamomdinareobs daskvna, rom saxelTa erT na-
wilSi saxelobiTis forma axalia, meoreulia.
arsebiTi saxelis saxelobiTis forma (fuZe), Tavis
mxriv, mimarTvasac warmoadgens. mimarTvis funqciiT gamo-
yenebuli saxeli winadadebaSi gankerZoebiT dgas da axa-
siaTebs Zaxilis intonacia. mimarTvis forma savsebiT em-
Txveva saxelobiTs, igi calke, damoukidebel (mag., wode-
biT) brunvas ar warmoadgens.
nanananaTeTeTeTesasasasaoooobibibibiTi,Ti,Ti,Ti, rogorc sxva enebSi, erT-erTi uZvele-
si brunvaa CeCnurSic. brunvis es forma posesiurobas
gamoxatavs da msazRvrelia, romelic, rogorc wesi, sa-
zRvrulis win dgas. naTesaobiTis formanti ar warmoad-
gens warmoqmnis elements, igi formacvalebadi afiqsia
iseve, rogorc, magaliTad, qarTulSi. Sdr.: qarTuli "Tam-
baqos suni" da CeCnuri тонкин кIур (sax. тонка Tambaqo). an ki-
dev:
qarTuli: qaRaldis fabrika, qaTmis xorci, mamis rCe-
va, gazafxulis dRe, daTvis beli, mglis lekvi...
CeCnuri: кехатан фабрика, котаман жижиг, ден хьехам,
бIаьстенан де, чен кIорни, берзан кIеза...
naTesaobiTis formas, Cveulebriv, sawarmoebel fuZed
iyeneben danarCeni brunvebi. maSasadame, CeCnurSi pirveli
fuZea saxelobiTis forma, romelsac sawarmoeblad iye-
nebs naTesaobiTi, naTesaobiTis formas ki, Tavis mxriv,
sawarmoeblad iyeneben danarCeni brunvebi, e. i. CeCnurSi
gvaqvs orfuZiani brunebis principi.
zemoT aRiniSna, rom substantivTagan naT. brunvis
formaTa warmoebisas saxelis fuZeSi Tavs iCens mTeli
rigi morfonologiuri cvlilebebi. saxelis struqtura

30. 59
ar iZleva imis saSualebas, rom winaswar ganisazRvros
aRniSnuli cvlilebebi.
naTesaobiTis formants CeCnurSi warmoadgens -Vн,
romlis xmovniTi nawili Tanamedrove CeCnurSi -а-s saxiT
gvevlineba.
н bgeris wina xmovani SeiZleba iyos: а, е, и, о, у.
faqtobrivad naTesaobiTis formantebs aRniSnuli
xmovnebi warmoadgegen.
rogorc iTqva, yvela am xmovans weraSi enacvleba -а-;
naTesaobiTSi saxelis fuZiseuli xmovnis cvlis an uc-
vlelobis mixedviT SeiZleba davadginoT formantiseuli
xmovani. kerZod, formantiseuli -е, -и (-ен, -ин) apalataleben
fuZiseul xmovans, igive formantiseuli -о, -у (-он, -ун) ki _
alabialeben. miuxedavad amisa, mainc Wirs garCeva imisa,
Tu wyvil xmovanTagan konkretulad romelma xmovanma gaa-
palatala an gaalabiala fuZiseuli xmovani. ra Tqma un-
da, aRniSnuli xmovnebi fuZiseul identur xmovnebze ar
moqmedeben.
moviyvanoT magaliTebi:
sax. говр cxeni лор eqimi стаг kaci, adamiani
naT. говр-ан лоьр-ан стег-ан
brunebaSi fuZiseul xmovanTa cvla, rogorc iTqva,
garkveul fonetikur kanonzomierebas eqvemdebareba (ix.
fonetikuri procesebi xmovnebSi).
qvemoT moyvanil magaliTebSi saxelis fuZiseuli -н,
romelic bolokidur poziciaSi dasustda da Cavarda, e.
w. irib brunvebSi aRdgeba arabolokidur poziciaSi:
sax. газа (< газан) Txa
naT. газан-ан
am movlenis nimuSebad gamodgeba, agreTve, nasesxebi
saxelebi, rogoricaa zemoT araerTxel naxsenebi:
саба saponi, гота guTani, туька duqani, туьма Tumani, ага
akvani...
(dawvrilebiT ixile qvemoT: orfuZiani brunebis
principi).
mimimimicecececemimimimiTiTiTiTi brunvis formantis sakiTxi CeCnuri enis
mkvlevarTa yuradRebis sagani Tavidanve gaxda _ romelia
60
micemiTi brunvis niSani: -ана, -на Tu -а. sakiTxis gadaWra
xerxdeba saxelis dasmiT mr. ricxvSi, sadac gamokveTi-
lad Cans, rom micemiTi brunvis formanti aris -на, mxo-
loobiTSi naTesaobiTis formaze damyarebuli orfuZiani
brunebis principi am sakiTxis gadaWras aZnelebs. Sdr.:
sax. котам qaTami говр cxeni
naT. котам-ан говр-ан
mic. котам-а-на Tu котам-ан-а говр-а-на Tu говр-ан-а...
SeadareT mr. ricxvis micemiTis forma: котам-аш-на,
говр-аш-на...
maSasadame, saxelis micemiTis forma ase unda daiSa-
los: котам-а-на, говр-а-на, sadac -а- naTesaobiTis niSnis na-
STia, xolo -на _ sakuTriv micemiTisa.
erererergagagagatitititivivivivi gardamavali zmnis subieqtis brunvaa. misi
mawarmoeblebia: -а, -с, -о.
-а vin-jgufis saxelTa nawilisagan awarmoebs erga-
tivs. mag.:
sax. стаг kaci, admiani, кIант biWi, нах xalxi
erg. стаг-а кIант-а нах-а...
amave formantiT iwarmoeba ergativi TanxmovanfuZiani
anroponimebisaganac:
sax. Ахьмад Ризван Асет
erg. Ахьмад-а Ризван-а Асет-а
vin-jgufis xmovanfuZiani sazogado saxelebi da xmo-
vanfuZiani anTroponimebi ergativs awarmoeben -с forman-
tis meSveobiT. mag.:
sax. да mama нана deda ваша Zma йища da
erg. да-с нана-с ваша-с йиша-с...
sax. Тамара Тумиша Абу
erg. Тамара-с Тумиша-с Абу-с
-о-Ti iwarmoeba ra-jgufis saxelTa ergativi:

31. 61
sax. erg.
говр cxeni говр-о
котам qaTami котам-о
мох qari мах-о
мотт ena матт-о
куьг xeli куьг-о
ког fexi ког-о
корта Tavi коьрт-о
поезд matarebeli поезд-о...
garda amisa, -о formanti ergativSi gamoyenebulia, ag-
reTve, vin-jgufis saxelebTanac, rogoricaa:
бер bavSvi бер-о
нус rZali нес-о
мостагI mteri мостагI-о
Iу mwyemsi Iуьн-о
лор eqimi лоьр-о
-о formanti dasturdeba nasesxeb vin-jgufis saxe-
lebTanac:
литератор literatori литератор-о
корреспондент korespondenti корреспондент-о
моряк mezRvauri моряк-о
артист artisti артист-о...
sazogado saxelebi, rogorc Cans, am SemTxvevaSic na-
TesaobiTs iyeneben sawarmoeblad, radgan -о unda momdina-
reobdes -а-в-isagan, sadac -а- xmovani naTesaobiTis forman-
tis naSTia, xolo -в - sakuTriv ergativis mawarmoebeli.
maSasadame, -а-в > -а-у > -у-а > -уо (iwereba -о).
ав < уо Senacvleba naxur enebSi dasturdeba sxva Se-
mTxvevaSic, Sdr., CeCnuri ло (луо) da wova-TuSuri лав Tov-
li... Tu es mosazreba misaRebia, maSin ergativSi unda
gvqonoda -а, -с, -в (da ara -а, -с, -о) formantebi.
62
erTerTerTerTTanTanTanTandedededebubububulilililiaaaanininini brunbrunbrunbrunvevevevebibibibi.... rogorc ukve iTqva, Tan-
debuliani brunvebi sagnis damokidebulebas sivrcesTan,
ufro zustad, sivrcobriv urTierTobebs gamoxataven. ase-
Ti urTierTobebis gadmosacemad naTesaobiTis formasTan
gamoiyeneba martivi Tandebulebi, romlebic mWidrod ari-
an Sezrdili brunvis formasTan. zogi Tandebuli faq-
tobrivad brunvis niSnadac iqca. aseTia, magaliTad, ga-
msWvalviTi brunva.
martivi, erTTandebuliani brunvis formas SeiZleba
daerTos meore Tandebuli an Tandebulebic ki. maSasada-
me, erTTandebuliani brunva SeiZleba erTze met Tandebu-
lian brunvadac iqces. am ukanasknelTan SedarebiT pirve-
li iqneba martivi lokatiuri brunva, xolo erTze met
Tandebuliani _ rTuli.
martivi erTTandebuliani brunvebia:
TanaobiTi: -ца TandebuliT: говр-а-ца
SedarebiTi: -л TandebuliT: говр-а-л
ganmsWvalviTi: -х TandebuliT: говр-а-х
mimarTulebiTi I
(ZiriTadi): -га (> е) TandebuliT: говр-е (< говр-а-га)
Tandebulian brunvaTa saxelwodebebidan yvela piro-
biTia da Tandebulis erT-erTi funqciis mixedviT aris
SerCeuli. am brunvaTa Tanmimdevrobis sakiTxic damatebiT
Seswavlas moiTxovs.
ganvixiloT isini cal-calke.
TaTaTaTananananaoooobibibibiTiTiTiTi brunvis -ца formanti daerTvis naTesaobi-
Tis -н mokvecil formas. SeniSnulia, rom brunvis am for-
mas aqvs Tanaobisa da instrumentalisis funqcia. Tanao-
bis fuqciiT qarTulSi misi Sesatyvisia -Tan da -urT
Tandebulebi (Sdr., amxanag-Tan, amxanag-iT-urT). es Tande-
bulebi Tanaobas, vinmesTan an raimesTan erTad yofnas
gamoxataven. Sdr., mag.: говр-а-ца cxeniT (wavida, moxna) in-
strumentalisis funqciiT da де-ца mamasTan (erTad wavida)
Tanaobis funqciiT.
SeSeSeSedadadadarerererebibibibiTiTiTiTi ““““brunva” naTesaobiTis -н Camocilebul
formaze -л formantis darTviT iwarmoeba da gamoxatavs
sxva sagnis tolobas, metobas an naklebobas SedarebiT

32. 63
brunvaSi dasmul saxelTan SedarebiT. Sdr.: говр-а-л “cxe-
nisodena” an “cxenze” (meti, naklebi).
SedarebiT formas aqvs -(а)лла alomorfic, romelic
mxolod tolobas gamoxatavs: говр-а-лла cxenisodena, cxe-
nisxela (-а- TanxmovanTgamyaria).
-л ufro warmoqmnis formantia, vidre Tandebuli (an
brunvis niSani). misi amoReba brunvaTa paradigmidan, al-
baT, gamarTlebuli iqneboda.
gagagagamsWvalmsWvalmsWvalmsWvalviviviviTiTiTiTi brunvac sayrdenad iyenebs naTesaobiTis
formas. mawarmoebelia -х formanti. igi gamoxatavs mimar-
Tulebas raimeSi, miuTiTebs saganze, romelzec aris sau-
bari. garda amisa, aRniSnavs, Tu risgan aris damzadebuli
sagani, gamoxatavs msgavsebas... mag.:
Цо (цуо) говр-а-х дуьйцу is cxenze laparakobs, лаьтт-а-х
miwaSi (mag., CaZvra, imyofeba...)...
mimimimimarmarmarmarTuTuTuTulelelelebibibibiTiTiTiTi I (ZiriTadi) brunvis mawarmoebelia -
га (> -е) Tandebuli, romelic aRniSnavs mimarTulebas, mo-
Zraobas vinmesken, raimesken, miuTiTebs, rom moZraoba mi-
marTulia am brunvaSi dasmuli saxelisaken.
-е Tandebuli -га-s fonetikur variants warmoadgens,
upiratesad ixmareba TanxmovanfuZian saxelebTan:
говр-е cxens, cxenisken (Sdr.: лами-га kibes, kibisken...).
brunvis am formas ZiriTads imitom vuwodebT, rom igi
erTTandebuliania, mas SeiZleba sxva Tandebulebic daer-
Tos, romlebic ufro azusteben sivrcobriv urTierTo-
bebs.
aseT brunvebs SeiZleba ewodoT lokatiuri brunvebi.
lolololokakakakatitititiuuuuri brunri brunri brunri brunvevevevebibibibi
zemoT ganxiluli iyo erTTandebuliani brunvebi.
struqturis TvalsazrisiT, mimarTulebiTi I-sagan (rome-
lic Tavadac warmoadgens lokatiur brunvas) nawarmoebi
brunvebi or da orzemetTandebuliani brunvebia.
1. gamogamogamogamosvlisvlisvlisvliTi ITi ITi ITi I-is formantia -ра, romelic daerTvis
mimarTulebiTi I-is formas da gamoxatavs moqmedebis mi-
marTulebas sawyisi punqtidan. Sdr.:
64
школ-е (mimarT. I) в-аха skolaSi wavida;
школ-е-ра (gamosvliTi I) в-огIу skolidan modis...
2. "gamo"gamo"gamo"gamosvlisvlisvlisvliTi" IITi" IITi" IITi" II-is formantia -хула, iwarmoeba mimar-
TulebiTi I-isagan da gamoxatavs moqmedebis mimarTulebas
raime obieqtis an obieqtTan gavliT (gamovliT). mag.:
школ-е-хула skolasTan (skolis axlos, skolis teri-
toriaze) gavliT (gamovliT)...
3. adadadadgigigigilolololobibibibiTiTiTiTi brunvis niSania -хь, igi daerTvis mi-
marTulebiTi I-is formas da gamoxatavs sagnis adgilmde-
bareobas. mag.:
школ-е-хь skolaSi (aris, imyofeba).
4. mimimimimarmarmarmarTuTuTuTulelelelebibibibiTi IITi IITi IITi II-is formantia -а. brunvis es for-
ma iwarmoeba adgilobiTisagan da gamoxatavs moqmedebis
mimarTulebas ara zustad raime obieqtisaken, aramed im
mxarisaken, sadac aRniSnuli obieqtia. mag.:
школ-е-хь-а skolis mxares, skolis mimarTulebiT, sko-
lisken (mag., wavida).
1. “gamo“gamo“gamo“gamosvlisvlisvlisvliTi”Ti”Ti”Ti” IIIIIIIIIIII-is formantia -ра, iwarmoeba mimar-
TulebiTi II-isagan da gamoxatavs moqmedebis mimarTule-
bas, moqmedebis dawyebas, gamosvlas raime obieqtis mxri-
dan. mag.:
школ-е-хь-а-ра skolis mxridan...
6. ““““gamogamogamogamosvlisvlisvlisvliTi”Ti”Ti”Ti” IVIVIVIV-is mawarmoebelia -хула. iwarmoeba
mimarTulebiTi II-isagan da gamoxatavs moqmedebis mimar-
Tulebas, romelic mcire niuansiT gansxvavdeba “gamo-
svliTi” III-is Sinaarsisagan. mag.:
школ-е-хь-а-хула skolis mxaris gavliT (gamovliT)...
lokatiuri brunvebi dalagebulia warmoebis mixed-
viT, rac specialur literaturaSi saTanado yuradRebis
miRma iyo darCenili. brunvaTa saxelebi, ra Tqma unda, pi-
robiTia. zemoT naTqvami rom SevajamoT, miviRebT lokati-
ur brunvaTa Semdeg sqemas:
1. mimarTulebiTi I: -га (>-е)
2. gamosvliTi I: -е-ра

33. 65
3. "gamosvliTi" II: -е-хула
4. adgilobiTi: -е-хь
5. mimarTulebiTi II: -е-хь-а
6. “gamosvliTi” III: -е-хь-а-ра
7. “gamosvliTi” IV: -е-хь-а-хула
garda amisa, mcirericxovani saxelebi mimarTulebas
gamoxataven -л(а) formantiTac. aseTi saxelebi, Cveuleb-
riv, siTxes, fxvier nivTierebas aRniSnaven:
хи wyali _ хи-л wyalSi (mag., Caagdo, Cavarda);
моз Tafli _ маз-а-л (fuZiseuli xmovani icvleba)
TaflSi (mag., Cado)...
specialur literaturaSi gamoyofilia e. w. zRvarzRvarzRvarzRvardededede----
bibibibiTiTiTiTi brunvis formac. mawarmoebelia formanti -лц(а), rom-
lis darTvis SemTxvevaSi ormagdeba fuZis auslautiseu-
li Tanxmovani. aseTia, magaliTad:
кханна-лц(а) xvalamde
ламма-лц(а) zegamde...
Tavis mxriv, -лц(а) sufiqsi rTuli Cans, igi SeiZleba
ase daiSalos: -л-ц(а). Sdr., кхана-л xvalindeli, лама-л zegin-
deli...
ararararsesesesebiT sabiT sabiT sabiT saxelxelxelxelTa foTa foTa foTa fonenenenemmmmuuuuri struqri struqri struqri struqtutututurararara
arsebiT saxels, rogorc zemoT iTqva, saxelobiTSi
brunvis niSani ara aqvs. maSasadame, saxeli saxelobiT
brunvaSi fuZes warmoadgens.
yvela saxeli saxelobiT brunvaSi fuZis saxiT ar
aris warmodgenili, zog maTgans bolokidur poziciaSi
mokvecili aqvs bgera an bgeraTkompleqsi. dakarguli seg-
menti aRdgeba xolme arasaxelobiT brunvebSi, zog saxel-
Tan _ mxolod mravlobiT ricxvSi.
fonemuri struqturis mixedviT saxelebi, maT Soris
arsebiTi saxelebic, CeCnurSi Seswavlili ar aris. damu-
Savebuli ar aris fuZeTa morfologiuri tipebic.
arsebiT saxelebSi gairCeva martivi (uafiqso), warmo-
qmnili (nawarmoebi) da Sedgenili (rTuli) fuZeebi. winam-
66
debare naSromSi arsebiT saxelTa fonemuri struqturis
analizisas masala ar aris dajgufebuli sakuTriv CeCnur
da nasesxeb leqsikad. garda amisa, analizis sagans warmo-
adgens mxolod e. w. martivi fuZeebi maTi istoriis (fu-
Zis cveTis, II sabrunebeli fuZis ganzogadebis...) miuxeda-
vad.
martivi fuZeebi CeCnurSi SeiZleba iyos erT an erT-
ze metmarcvliani. MfuZe Ria an daxurulia. sailustra-
cio magaliTebi:
xmovniT dawyebuli fuZeebi:
1. VC: аз xma, bgera; ан texa, revmatizmi; у (< ун)ficari,
dafa; ун infeqcia, Wiri; ов Samfuri; ор ormo...
2. VCV: ага akvani; алу ali, mxurvaleba; аре midamo, arema-
re, veli; эла batoni, Tavadi; иту uTo; ижу nadavli; ога tixa-
ri, Zgide...
3. VCVC: адам adamiani, kr. xalxi; узам hangi, RiRini;
ишал Waobi; орам fesvi, Ziri; узар kvnesa...
4. VCVCV: алапа xelfasi; апари Rari; акъари zegani; алаша
(sabargo) cxeni...
5. VCVCVC: орамат mcenare...
6. VCVCC: эханг narTi; амалт Txovna, davaleba (zepiri);
аларт ZiZo (balaxi)...
7. VCC: урс dana; улх fiWa, fTila; урх sadave...
8. VCCV: ахча fuli; орца gangaSi; аьрзу arwivi; омра brZane-
ba...
9. VCCVC: уьстагI cxvari; эскар jari; аьшкал aqandazi...
10. VCCVCV: ангали SuSa, minanqari, faifuri...
11. VCCVCVC: олхазар frinveli...
12. VCCVCC: алкханч SoSia; арданг xrova; истанг qeCa;
акхтарг TeTri xvalo...
difTongiT dawyebuli fuZeebi:
VC: айп defeqti, zadi; айр lanCa, Ziri; айкх damsmeni...
VCV: айма morevi; ойла fiqri...
TanxmovniT dawyebuli fuZeebi:

34. 67
1. CV: ча daTvi; хIу Tesli; ша yinuli; жа fara (cxvrisa);
Iа zamTari; кIа xorbali; кха nakveTi, ezo; Iу mwyemsi; гIа fo-
Toli (kreb.); къа codva; къу qurdi...
2. CVC: лам mTa; буц balaxi; дукъ uReli, qedi; кIур boli;
наж muxa; куьг xeli; букъ zurgi; нуц siZe; кхес fafari; къиг
yvavi; гIаж joxi; мукх qeri; нах xalxi (kreb.)
3. CVCC: база fiWvi; бухIа bu; ваша Zma; нана deda; бажа na-
xiri; лами kibe; басе ferdobi, kalTa; дари abreSumi (qsovi-
li)...
4. CVCVC: барам zoma; гIодам Rero; бахам qoneba; чIурам
kvari...
5. CVCVCV: бахьана mizezi; бежана pirutyvi (msxvilfe-
xa)...
6. CVCVCC: гIаларт aCrdili
7. CVCC: малх mze; берд ufskruli; кIант vaJi, biWi; барт
piri, bage; говр cxeni; бехк brali, danaSauli; балг miwavaS-
la; герз iaraRi; борз mgeli; дохк nisli, janRi...
8. CVCCV: басма CiTi; ворда uremi; бамба bamba; балда tuCi;
гарза vermiSeli, atria...
9. CVCCVC: барзакъ samosi; сардам wyevla; мангал celi;
боргIал mamali...
10. CVCCVCV: бумбари erTgvari xoWo, чухчари CanCqeri,
гIаргIули wero; горгали zari...
11. CVCCVCC: харданг bibilo...
12. CVCCVCCV: чимчаргIа zonari, Snuri...
TanxmovanTa kompleqsebiT dawyebuli fuZeebi:
1. CCV: пхьу xvadi ZaRli; пха isari, ZarRvi, rcxila; сту
xari...
2. CCVC: бIов koSki; жIов CaquCi; пхьид bayayi; стов Svindi;
стим naRveli (organo); зIок niskarti...
3. CCVCV: дIама maCvi; бIарза jori; зIуга krazana...
4. CCVCVC: зIенар sxivi...
5. CCVCC: бIаьрг Tvali...
6. CCVCCV: бIаьсте gazafxuli...
xSiria difTongis Semcveli fuZeebic, rogoricaa:
68
бай mdelo; тай Zafi; лай mona; тIай xidi; Iайг kovzi; керт
(кйэрт) Robe, ezo; пен (пйэн) kedeli; буй muSti; дуй fici, лом
(луом) lomi, лор (луор) eqimi...
fonetikuri struqturiT gansxvavebuli saxelebi CeC-
nurSi, albaT, sxvac iqneba. aq SevecadeT arsebiT saxelTa
fonemuri struqturis zogadi suraTis Cvenebas, garda
amisa, difTongebis mixedviT fuZeebi dajgufebuli ar
aris, zemoT CamoTvlil saxelTagan zogi difTongsac Se-
icavs.
SeSeSeSedgedgedgedgeninininili (rTuli (rTuli (rTuli (rTuli) sali) sali) sali) saxexexexelelelelebibibibi
zogi saxeli fuZeTa SeerTebiT aris miRebuli. ase-
Tia, magaliTad:
ков-керт ezo (ков WiSkari + керт Robe)
дечигпондар fanduri (дечиг < дечиган naT. br.: xisa +
пондар fanduri), Sdr., кехатпондар garmoni (кехат < кехатан
naT. br.: qaRaldisa + пондар fanduri)
денана bebia (де < ден naT. br.: mamisa + нана deda)
тай-маха Zafi-nemsi
ког-корта Tav-fexi (aq: fexi-Tavi)
кад-Iайг WurWeli (jami + kovzi)
динберг mravalZarRva (дин < динан naT. br.: cxenisa +
берг floqvi)
жаIу mecxvare (жа fara + Iу mwyemsi)
цIоькъалом vefxvi (цIоькъа Wreli + лом lomi) da misT.
ararararsesesesebiT sabiT sabiT sabiT saxelxelxelxelTa bruTa bruTa bruTa brunenenenebabababa
CeCnurSi erTi bruneba gvaqvs. arsebiTi saxelebis
brunvaTa niSnebi erTi da igivea orive ricxvSi. brunvis
niSanTa variantebi fonetikur niadagzea gaCenili.
aqedan gamomdinareobs daskvna, rom CeCnurSi brunebis
mixedviT arsebiT saxelTa dayofa xdeba ara tipebis, ara-
med saxeobebis mixedviT _ saxeoba ar niSnavs tips.
brunebis saxeobebis dasadgenad unda gairkves sabru-
nebeli fuZe _ brunebis saxeobebad dayofa mWidrod aris
dakavSirebuli saxelis sabrunebel fuZesaTan: sabrunebe-