College 1: Eric Jorink: Geloof en Wetenschap in de eeuw van de Verlichting De Verlichting wordt veelvuldig beschouwd als een tijdperk van secularisatie, een proces dat mede zou zijn veroorzaakt door de opkomst van de moderne natuurwetenschap. In deze lezing wil ik wat kanttekeningen plaatsen bij deze opvatting. Inderdaad onderging het wereldbeeld in de vroegmoderne tijd, mede ten gevolge van de Wetenschappelijke Revolutie, en radicale verandering. En inderdaad, onder invloed van nieuwe ideeën (zoals bijvoorbeeld van Descartes en Spinoza) en nieuwe ontdekkingen kwam een letterlijke interpretatie van de tekst van de Bijbel onder vuur te liggen. Zowel door nauwkeurig bestudering van de overgeleverde bijbelteksten, als van niet-westerse culturen en fossiel vondsten werden traditionele ideeën over de ouderdom van de aarde en de plaats van de mens in de geschiedenis geprobelmatiseerd. Maar een constante onderstroom was én bleef de opvatting dat de Natuur een tweede openbaring van God was. Prof.dr. Eric Jorink is als Teylers hoogleraar ‘Verlichting en Religie’ verbonden aan de Universiteit Leiden, en als onderzoeker aan het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (KNAW). Hij studeerde geschiedenis en filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen en aan de École des Hautes Études en Sciences Sociales in Parijs. In 2004 promoveerde hij cum laude op Het Boeck der Nature. Nederlandse geleerden en de wonderen van Gods Schepping 1575-1715, dat werd onderscheiden met een prijs van de Stichting Praemium Erasmianum, en dat ook in het Engels is vertaald. Verder publiceerde hij onder meer (samen met Ad Maas eds,) Newton and the Netherlands. How Iscaac Newton was fashioned in the Dutch Republic (2012) In 2012-2013 was hij Andrew W. Melllon visiting professor aan het Courtauld Insitute of Art, University of London.

1. Geloof en wetenschap
in de eeuw van de Verlichting
Eric Jorink (Teylers hoogleraar Leiden – Huygens ING)
6 maart 2015

2. De Wetenschappelijke Revolutie als voorwaarde
voor de Verlichting

3. Aandacht voor de Verlichting, en focus op Republiek dankzij Israel

4. ‘During the later Middle Ages and the early modern age
down to around 1650, western civilization was based on a
largely shared core of faith, tradition, and authority. By
contrast, after 1650, everything, no matter how
fundamental or deeply rooted, was questioned in the light
of philosophical reason and frequently challenged or re-
placed by startlingly different concepts generated by the
New Philosophy and what may still usefully be termed the
Scientific Revolution’.
Israel, Radical Enlightenment, 3-4

5. 5
De Wetenschappelijke Revolutie als voorwaarde
voor de Verlichting
*Opkomst empirie
*Bloei filologie en radicale bijbelkritiek
*Opkomst rationalisme

6. 6
De Wetenschappelijke Revolutie als voorwaarde
voor de Verlichting
*Opkomst concept natuurwet
*Nadruk orde en doelmatigheid natuur
*Bijbel los(ser) van de fysica
*Religie blijft zeer belangrijk (of we het nu leuk vinden of niet)!

7. 7
De Wetenschappelijke Revolutie als voorwaarde
voor de Verlichting
*Opkomst concept natuurwet
*Nadruk orde en doelmatigheid natuur
*Bijbel los(ser) van de fysica
*Religie blijft zeer belangrijk (of we het nu leuk vinden of niet)!

8. J. Luyken, Schriftuurlijke geschiedenissen
(1712)
R. Descartes, La dioptrique (1637)

9. Ferante Imperato, Del’historia naturale
(1600)
Levinus Vincent, Wonder-toonnel der natuure
(1706)

10. Basis Scientia ca 1600:
• Basis scientia c. 1600:

11. Bijbel
sleutel
Boek der Natuur
00:

12. 12
*Opkomst empirie
*Bloei filologie en radicale bijbelkritiek
*Opkomst rationalisme

15. Job 39: 13 Zult gij den eenhoorn met zijn
touw aan de voren binden? Zal hij de
Zult gij den eenhoorn (Latijn: unicornus; Hebreeuws: reém) met zijn touw aan de
voren binden? Zal hij de laagten achter u eggen? (Job 39: 13)

16. 16
*Opkomst empirie
*Bloei filologie en radicale bijbelkritiek
*Opkomst rationalisme

34. 34
*Opkomst empirie
*Bloei filologie en radicale bijbelkritiek
*Opkomst rationalisme

35. René Descartes
(1596-1650)

39. 39
René Descartes:
*Rede enige kenbron
*Alles is materie in beweging
*Natuur gehoorzaamd aan vaste wetten
*Ik doe geen uitspraken over theologische zaken

40. 40
Erfenis Descartes:
*Radicaal rationalisme (Spinoza)
*Inkadering in empirie en religie (‘argument from design’)
*Bijbel niet langer sleutel Boek der Natuur

41. Benedictus
Spinoza
(1632-1677)

42. 42
Erfenis Descartes:
*Natuur volgt Gods natuurwetten
*Schepping is ordelijk en doelmatig
*Alles in de natuur wijst op de almachtige Architect (‘argument
form design’)

43. 43
Johannes Swammerdam
(1637-1680)
Vertaalt Descartes naar levende natuur

45. 45

47. 47

48. 48

49. 49
‘Ik presenteer UE alhier den Almaghtigen Vinger GODS, in de Anatomie van een Luys;
waar in Gy wonderen op wonderen op een gestapelt sult vinden… De linien van
Appeles doen al de wereld admirereeren, maar alhier sult gy in een gedeelte van eene
linie de gansche structuur van alderkunstigste Dieren, van het geheele univers te
samen, als in een kort begrip opgesloten vinden. Wat menschen, my heer, syn capabel
dit te begrijpen? Maar wat kunstenaar kan daar buyten GODT ook weesen, die dit
eenighsins sou kunnen navorsschen en uytbeelden’’.
Swammerdam aan Thévenot, April 1678

50. 50

51. 51

52. 52
Erfenis Descartes:
*Natuur volgt Gods natuurwetten
*Schepping is ordelijk en doelmatig
*Alles in de natuur wijst op de almachtige Architect (‘argument
form design’)

53. Bernard
Nieuwentijt
(1654-1718)

54. Willem Jacob
’Gravesande
(1688-1742)
Willem Jacob
’Gravesande
(1688-1742)
Willem Jacob
s’Gravesande
(1688-1742)

55. 55

58. Jan Velten, MS ‘Wonderen der Natuur’, ca 1700, Artis Library

59. Physico-theologie en experimentele filosofie

60. 60

61. 61
Enkele sleutelbegrippen van de Verlichting
*Groot belang natuuronderzoek
*Nadruk orde en doelmatigheid Schepping
*Bijbel los(ser) van de fysica
*Religie blijft zeer belangrijk (dus geen breuk ‘geloof’ en
‘wetenschap’)!

62. 62
Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778)