More Related Content
Similar to แนวทางเวชปฏิบัติการดูแลรักษาผู้ป่วยโรคสมาธิสั้น (20)
More from Utai Sukviwatsirikul (20)
แนวทางเวชปฏิบัติการดูแลรักษาผู้ป่วยโรคสมาธิสั้น
- 1. ชื่อหนังสือ : แนวทางการดูแลผูปวยสติปญญาบกพรอง ออทิสติก สมาธิสั้นและภาวะบกพรองทางการเรียน
สําหรับระบบเครือขายบริการสาธารณสุข
บรรณาธิการ : แพทยหญิงอนัญญา สินรัชตานันท
เภสัชกรหญิงธีรารัตน แทนขํา
พิมพครั้งที่ 1 : กุมภาพันธ 2556
จํานวนพิมพ : 4,000 เลม
ผลิตโดย : กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข… โดย
โรงพยาบาลยุวประสาทไวทโยปถัมภ จ.สมุทรปราการ โทร. 0 2384 3381-3
สถาบันราชานุกูล โทร. 0 2245 4601-5
สถาบันพัฒนาการเด็กราชนครินทร จ.เชียงใหม โทร. 0 5389 0238 -44
สถาบันสุขภาพจิตเด็กและวัยรุนราชนครินทร โทร. 0 2248 8999
สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ
หามลอกเลียนแบบสวนหนึ่งสวนใดของหนังสือเลมนี้
โดยไมไดรับอนุญาตจากเจาของลิขสิทธิ์
พิมพที่ : โรงพิมพฟาสตบุคส
- 2. ก
คํานํา
แนวทางการดูแลผูปวยจิตเวชเด็ก 4 โรค ไดแก พัฒนาการลาชาและสติปญญาบกพรอง ภาวะออทิสติก
โรคสมาธิสั้น และภาวะบกพรองทางการเรียนรูเฉพาะดาน สําหรับระบบเครือขายบริการสาธารณสุข ชุดนี้
จัดทําขึ้นเพื่อใหแพทย พยาบาลและบุคลากรทางการแพทยที่ทําหนาที่ในการดูแลผูปวยเด็กนําไปใชเปนการ
เพิ่มพูนความรูและทักษะในการดูแลผูปวยทั้ง 4 โรค ชวยใหผูปวยเด็กสามารถเขาถึงบริการไดงายขึ้น การดูแล
ติดตามผูปวยหลังไดรับการวินิจฉัยสามารถดําเนินการไดในหนวยบริการสาธารณสุขใกลบาน ซึ่งจะทําใหเด็ก
และวัยรุนของประเทศไทยไดรับการดูแลชวยเหลือและแกไขภาวะที่เปนผลกระทบตอสติปญญาและ
ความสามารถในการเรียนไดอยางทันทวงที ชวยลดปญหาพฤติกรรมในวัยรุนที่เปนผลเกี่ยวเนื่องจากกลุมโรค
ทั้ง 4 โรค
ผูจัดทําแนวทางชุดนี้ยังหวังวาแนวทางชุดนี้จะทําใหเกิดการพัฒนางานการดูแลผูปวยจิตเวชเด็กตามแนว
ทางการพัฒนาคุณภาพระบบบริการสุขภาพจิตและจิตเวชที่มีคุณภาพและมาตรฐานเดียวกันทั่วประเทศอีกดวย
คณะผูจัดทํา
มกราคม 2556
- 4. ข
สารบัญ
หนา
คํานํา ก
สารบัญ ข
กรอบแนวคิดการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด – 5 ป 1
แผนภูมิการใหบริการเด็กหรือวัยรุนที่มีปญหาบกพรองทางสติปญญาอายุ 6-18 ป 2
ตารางแสดงแผนการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด-5 ป 3
ภาวะบกพรองทางสติปญญา / ภาวะปญญาออน
(Intellectual Disabilities / Mental Retardation )
7
แผนภูมิการใหบริการออทิสติก 25
ตารางแสดงแผนการบําบัดรักษาผูปวยออทิสติก 26
กลุมอาการออทิสติก (Autistic Spectrum Disorder) 29
แผนภูมิการดูแลเด็กที่มีปญหาพฤติกรรมและการเรียน 65
ตารางแสดงแผนการบําบัดรักษาเด็กที่มีปญหาสมาธิสั้น (ADHD) 66
โรคสมาธิสั้น (Attention Deficit Hyperactivity disorder) 69
ตารางแสดงแผนการบําบัดรักษาเด็กที่มีปญหาการเรียน (LD) 80
ภาวะบกพรองทางการเรียน (Learning Disability ) 83
ภาคผนวก 89
- แบบคัดกรอง KUS-SI Rating Scales: ADHD/LD/Autism (PDDs) 91
- แบบสอบถาม ADHD Rating Scale-IV 101
- แบบคัดกรองภาวะเสี่ยงตอโรคออทิซึมในเด็กอายุ 1-5 ป 102
- แบบสํารวจพัฒนาการเด็ก(PDDSQ) ชวงอายุ 1-4 ป(12 เดือน - 47 เดือน) 103
คณะทํางาน 105
- 6. พัฒนาการไมสมวัย 1
กรอบแนวคิดการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด – 5 ป
หนวยบริการ กระบวนการ Technology
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพ.สต.) ทั่วประเทศ
- พยาบาลใน รพ.สต.
- พยาบาลใน รพ.สต.
- ผูปกครอง
- พยาบาลใน รพ.สต.
- พยาบาลใน รพ.สต.
- แนวปฏิบัติของกรมอนามัย
- 2ก 2ล (กรมอนามัยและกรม
สุขภาพจิต)
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพช.ทั่วประเทศ)
- พยาบาลใน รพช.
- กุมารแพทย(ถามี)
- พยาบาลใน รพช.
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพท./รพศ. ทั่วประเทศ)
- กุมารแพทย
- จิตแพทยเด็กและวัยรุน
(ถามี)
- ทีมสหวิชาชีพ (ถามี)
หนวยบริการสาธารณสุข
(รพจ. กรมสุขภาพจิต)
- จิตแพทยเด็กและวัยรุน
- ทีมสหวิชาชีพที่เกี่ยวของ
อนามัย 55 หมายถึง แบบคัดกรองพัฒนาการอนามัย 55 กรมอนามัย
TDSI 70 ขอ หมายถึง แบบคัดกรองและสงเสริมพัฒนาการเด็กแรกเกิดถึง 5 ป (TDSI) กรมสุขภาพจิต
DSI = Developmental Skills Inventory
สงเสริมพัฒนาการ
ตามวัย
ประเมินและปองกันพัฒนาการลาชา (TDSI 70 ขอ)
ระยะเวลา 1 เดือน : รหัสโรค H9348
ประเมินและแกไขพัฒนาการ (DSI 300 ขอ) ระยะเวลา
3 เดือน: รหัสโรค H9348 และ หรือวินิจฉัยเพิ่มเติม/อื่นๆ
สงกลับ รพ.สต.
ดูแลตอเนื่อง
วินิจฉัยและประเมิน และแกไขพัฒนาการ (DSI 300 ขอ)
และหรือใหการรักษาเพิ่มเติม
คัดกรองพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด ถึง 5 ป
(อนามัย 55) รหัสโรค Z 00.1
วินิจฉัย/ตรวจพิเศษ/ประเมิน และแกไข
พัฒนาการอยางละเอียด (DSI 643 ขอ)
และหรือใหการรักษาเพิ่มเติม(เฉพาะทาง)
พัฒนาการ
สมวัยหรือไม
สมวัย
ไมสมวัย (รหัสโรคR62) - คูมือประเมินและปองกันพัฒนาการ
ลาชาเด็กแรกเกิด-5 ป สําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (TDSI : 70 ขอ)
กรมสุขภาพจิต
- คูมือสงเสริมพัฒนาการเด็กแรก
เกิด-5 ปสําหรับผูปกครอง (TDSI :
70 ขอ) กรมสุขภาพจิต
พัฒนาการดีขึ้น
- คูมือประเมินและแกไข/ฟนฟู
พัฒนาการเด็กแรกเกิด-5 ปสําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (DSI : 300 ขอ)
กรมสุขภาพจิต
ดีขึ้น
ไมดีขึ้น
พัฒนาการดีขึ้น
- ตรวจวินิจฉัยและแกไขปญหา
เพิ่มเติมตามปญหาที่สงตอ
- CPG รายโรค
- คูมือประเมินและแกไข/ฟนฟู
พัฒนาการเด็กแรกเกิด-5 ปสําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (DSI: 300 ขอ)
กรมสุขภาพจิตดีขึ้น
พัฒนาการดีขึ้น
- แบบประเมินและแกไขปญหาของ
แตละวิชาชีพ
- CPG รายโรค
- คูมือประเมินและแกไข/ฟนฟู
พัฒนาการเด็กแรกเกิด-5 ปสําหรับ
บุคลากรสาธารณสุข (DSI : 643 ขอ)
กรมสุขภาพจิต
ไมใช
ดีขึ้น
ไมดีขึ้น
ลาชาเฉพาะ
ภาษา สังคม ดูแผนภูมิการ
ใหบริการออทิสติก
ใช
ไมดีขึ้น
สงกลับ รพช.
ดูแลตอเนื่อง
ประเมินซ้ํา
- 7. 2 |ภาวะบกพรองทางสติปญญา
แผนภูมิการใหบริการเด็กหรือวัยรุนที่มีปญหาบกพรองทางสติปญญาอายุ 6-18 ป
หนวยบริการ กระบวนการ Technology and Information
รพ. สต. 1. แบบประเมินความสามารถพื้นฐาน
ในการดํารงชีวิต
การรายงานขอมูล
1. การคัดกรองพัฒนาการ Z00.1
รพช. F1-F3
รพช. M2
และ รพท.
M1
1. คูมือฝกสมรรถนะพื้นฐาน
2. คูมือฝกทักษะการดํารงชีวิต
ประจําวัน (ADL)
การรายงานขอมูล
1. การสงเสริมพัฒนาการรายบุคคล
(H9348)
รพท. S และ
รพศ. A
1.คูมือฝกสมรรถนะพื้นฐาน
2.คูมือฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน
(ADL)
การรายงานขอมูล
1. การสงเสริมพัฒนาการรายบุคคล
(H9348)
2.รายงานภาวะโรครวม( Co-morbidity)
- ตรวจวินิจฉัย และรักษาเบื้องตน
- ใหคําแนะนําและแกไขพัฒนาการ (ฝก ADL)
ในกรณีผูบกพรองฯระดับ Moderate, Severe ID แตไม
ยุงยากซับซอน (ไมมีปญหาพฤติกรรมรุนแรง)
-ตรวจวินิจฉัย และรักษา
-ใหคําแนะนําและแกไขพัฒนาการ (ฝก ADL) ผูบกพรองฯระดับ
Moderate, severe ID ที่มีโรครวม
ใช
สงเสริมพัฒนาการ
รายบุคคลระดับ
รพช.
ใช
ติดตาม
พัฒนาการและ
ระดับ ADL
ไมใช
พัฒนาการไมสมวัย
ใหการวินิจฉัยเบื้องตนดวยแบบประเมิน
ความสามารถพื้นฐานในการดํารงชีวิตประจําวัน
สงสัยภาวะบกพรองทางสติปญญา
ใหคําแนะนําเบื้องตน สงตอขอมูล
ไมดีขึ้น /มีปญหา
พฤติกรรม หรือมีโรครวม
ไมดีขึ้น /มีปญหาพฤติกรรม
หรือมีโรครวมที่รุนแรง
ไมใช
- 8. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 3
หนวยบริการ กระบวนการ Technology and Information
รพ. จิตเวช 1.คูมือฝกสมรรถนะพื้นฐาน
2.คูมือฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน
(ADL)
การรายงานขอมูล
1. การสงเสริมพัฒนาการรายบุคคล
(H9348)
2.รายงานภาวะโรครวม ( Co-morbidity)
สงเสริมพัฒนาการ
ในระดับ รพช.
พัฒนาการดีขึ้น ปญหาพฤติกรรม
หรือ Co- morbidity ลดลง
-วินิจฉัย/ตรวจพิเศษ/ประเมินความสามารถ/
- แกไขปญหาพัฒนาการ และใหการรักษาเฉพาะ
ทาง แกผูบกพรองฯระดับ severe ที่มีปญหา
ยุงยากซับซอน โดยทีมสหวีชาชีพ
ใช
- 9. 4
ตารางแสดงแผนการสงเสริมพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด-5 ป
Service Plan Health Workforce Instrument Knowledge and Technology Information
รพ.สต.
และ well child
clinic
พยาบาล/นักวิชาการ
สาธารณสุข
แบบคัดกรองพัฒนาการ
(อนามัย55)
แบบประเมินและปองกัน
พัฒนาการลาชาเด็กวัยแรก
เกิด-5 ป สําหรับบุคลากร
สาธารณสุข (TDSI-70)
แนวปฏิบัติของกรมอนามัย
2 ก 2 ล (กรมอนามัย+กรมสุขภาพจิต)
คูมือประเมินและปองกันพัฒนาการลาชาเด็กแรกเกิดถึง 5 ป
สําหรับบุคากรสาธารณสุข (TDSI-70 ขอ) กรมสุขภาพจิต
คูมือประเมินและปองกันพัฒนาการลาชาเด็กแรกเกิดถึง 5 ป
สําหรับผูปกครอง (TDSI-70 ขอ) กรมสุขภาพจิต
การตรวจวัดพัฒนาการดวย DSI-300
ระบบการสงตอและรับกลับ
พัฒนาการไมสมวัย R62.0
delayed milestone
การประเมินพัฒนาการ Z001
สงเสริมพัฒนาการ H9348
รพช.
F1-3
รพช. M2
รพท. M1
แพทย/กุมารแพทยที่
ผานการอบรม
พยาบาล
DSI 300 ขอ คูมือประเมินและแกไขพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด- 5 ป
สําหรับบุคลากรสาธารณสุข (DSI 300 ขอ) กรมสุขภาพจิต
ความสามารถในการประเมินและแกไขพัฒนาการเด็ก
ความสามารถในการระบุและจําแนกผูปวยมีปญหาพัฒนาการ
และสามารถวินิจฉัยไดในระดับ ICD หรือ DSM
ความสามารถในการติดตามและประเมินผลการรักษาดวยยา
ระบบฐานขอมูลสงตอ-รับกลับผูปวย
พัฒนาการไมสมวัย R62.0
delayed milestone
การประเมินพัฒนาการ Z001
สงเสริมพัฒนาการ H9348
รพท. S
รพศ. A
กุมารแพทยที่ผานการ
อบรม
จิตแพทยเด็กและ
วัยรุน (ถามี)
พยาบาล PG เด็ก
DSI 300 ขอ
CPG รายโรค
คูมือประเมินและแกไขพัฒนาการเด็กวัยแรกเกิด- 5 ป
สําหรับบุคลากรสาธารณสุข (DSI 300 ขอ) กรมสุขภาพจิต
ความสามารถในการประเมิน วินิจฉัยใหการบําบัดรักษาผูปวย
ที่มีปญหาพัฒนาการ และปญหาสุขภาพที่เกี่ยวของกับ
พัฒนาการ
การวินิจฉัยโรคโดยกุมาร
แพทย/จิตแพทย
- 10. 5
Service Plan Health Workforce Instrument Knowledge and Technology Information
ทีมสหวิชาชีพที่
เกี่ยวของ (ถามี)
สามารถใหการวินิจฉัย Common disease ที่เกี่ยวของกับ
พัฒนาการ และใหการบําบัดรักษา ติดตามและประเมิน
ผลการรักษา
ความสามารถในการติดตามและประเมินผลการรักษาดวยยา
ความสามารถในการใชเครื่องมือคัดกรองมาตรฐาน
ระบบฐานขอมูลสงตอ-รับกลับผูปวย
รพ.จิตเวช จิตแพทยเด็กและ
วัยรุนหรือกุมารแพทย
ดานพัฒนาการ
พยาบาล PG เด็ก
นักจิตวิทยา
นักสังคมสงเคราะห
สหวิชาชีพ
นักอรรถบําบัด
นักกายภาพ/
กิจกรรมบําบัด
อนามัย55
TDSI-70
DSI-300
DSI-643
แบบประเมินและแกไขปญหา
ของแตละวิชาชีพ
CPG รายโรค
หลักสูตรการใหคําปรึกษา และ Behavior Modification
สามารถใหการวินิจฉัย บําบัดรักษา และติดตามผลการรักษา
โรคทางจิตเวชที่เกี่ยวของกับปญหาพัฒนาการ
สามารถประเมินพัฒนาการดวยเครื่องมือที่ไดมาตรฐานสากล
โดยนักจิตวิทยาคลินิก
ความสามารถในการใชเครื่องมือคัดกรอง/ประเมินมาตรฐาน
ระบบฐานขอมูลสงตอ-รับกลับผูปวย
การวินิจฉัยโรคโดยจิตแพทย
- 11. 6 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
บันทึก
- 12. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 7
ภาวะบกพรองทางสติปญญา / ภาวะปญญาออน
(Intellectual Disabilities / Mental Retardation )
คําจํากัดความ
ภาวะบกพรองทางสติปญญา / ภาวะปญญาออน (Intellectual Disabilities / Mental Retardation)
เปนภาวะที่มีพัฒนาการบกพรองซึ่งทําใหมีขอจํากัดดานสติปญญา การเรียนรูและการปรับตัวในการดํารงชีวิต
ประจําวัน ในปจจุบันเริ่มมีการใชคําวา “บกพรองทางสติปญญา” แทน “ภาวะปญญาออน” มากขึ้นใน
องคกรระดับนานาชาติ เชน IASSID (International Association for the Scientific Study of
Intellectual Disabilities) WHO (World Health Organization) WPA (World Psychiatry Association)
รวมทั้ง AAMR (The American Association on Mental Retardation ) หรือสมาคมบุคคลปญญาออนแหง
สหรัฐอเมริกา ซึ่งประกอบดวยสหวิชาชีพจากทั่วโลกและกอตั้งมาเปนเวลานาน 130 ป ก็ไดเปลี่ยนชื่อเปน The
American Association of Intellectual and Developmental Disabilities (AAIDD) เมื่อ 1 มกราคม
พ.ศ. 2550 เพื่อเสนอแนวทางที่จะทําใหสังคมยอมรับบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญามากขึ้น
คําจํากัดความของภาวะบกพรองทางสติปญญาหรือภาวะปญญาออน
ตามเกณฑของ Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition,
Text Revision (DSM- IV-TR) โดย American Psychiatric Association (APA) ในป พ.ศ. 2543 ภาวะ
บกพรองทางสติปญญาหรือภาวะปญญาออน หมายถึง ภาวะที่มี
1. ระดับเชาวนปญญาต่ํากวาเกณฑเฉลี่ย
2. พฤติกรรมการปรับตนบกพรองตั้งแต 2 ดานขึ้นไป จากทั้งหมด 10 ดาน
3. อาการแสดงกอนอายุ 18 ป
ระดับเชาวนปญญาต่ํากวาเกณฑเฉลี่ย หมายถึงระดับเชาวนปญญาต่ํากวาเกณฑเฉลี่ยของคนปกติอยางมี
นัยสําคัญคือ 2 คาเบี่ยงเบนมาตรฐาน (Standard deviation : SD) โดยทั่วไประดับเชาวนปญญาของคนปกติมี
คาอยูระหวาง 90-109 คาเฉลี่ยคือ 100 และคาเบี่ยงเบนมาตรฐานมีคาเทากับ 15
พฤติกรรมการปรับตน หมายถึง การปฏิบัติตนในชีวิตประจําวันทั่วๆ ไป ซึ่งเปนความสามารถของ
บุคคลนั้นที่จะสามารถดํารงชีวิตไดดวยตนเองในสังคม ประกอบดวย
1. การสื่อความหมาย (Communication)
2. การดูแลตนเอง (Self-care)
3. การดํารงชีวิตภายในบาน (Home living)
4. การปฏิสัมพันธกับผูอื่นในสังคม (Social and Interpersonal Skills)
5. การใชแหลงทรัพยากรในชุมชน (Use of Community Resources)
6. การควบคุมตนเอง (Self- direction)
7. การนําความรูมาใชในชีวิตประจําวัน (Functional Academic Skills)
- 13. 8 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
8. การใชเวลาวาง (Leisure)
9. การทํางาน (Work)
10. การมีสุขอนามัยและความปลอดภัยเบื้องตน (Health and Safety)
AAMR หรือ AAIDD ในปจจุบัน ไดเปลี่ยนเกณฑการวินิจฉัยและจําแนกภาวะบกพรองทางสติปญญา
มาแลวทั้งหมด 10 ครั้ง ในครั้งที่ 9 เมื่อป พ.ศ. 2535 เปลี่ยนการจําแนกภาวะบกพรองทางสติปญญาตาม
คะแนนระดับเชาวนปญญาซึ่งแบงความรุนแรงเดิมเปน 4 ระดับ ไดแก เล็กนอย (mild) ปานกลาง
(moderate) รุนแรง (severe) และรุนแรงมาก (profound) มาเปนเพียง 2 ระดับ คือ เล็กนอย (ระดับเชาวน
ปญญาเทากับ 50-70) และ มาก (ระดับเชาวนปญญานอยกวา 50) โดยเนนที่ระดับความชวยเหลือที่บุคคลที่มี
ภาวะบกพรองทางสติปญญาตองการ
การแบงระดับความรุนแรงแบบนี้ เพื่อออกแบบและจัดหาบริการสนับสนุนสําหรับแตละบุคคลโดยแยก
กลุมที่ระดับเชาวนปญญาสูงกวา 50 ซึ่งถือวาเปนกลุมที่เรียนได (educable) ใหไดรับประโยชนจากโปรแกรม
การศึกษา สวนกลุมที่ระดับเชาวนปญญาต่ํากวา 50 จะเนนที่การฝกทักษะที่จําเปนตองใชในการดํารงชีวิต
(trainable)
ความชุก
โดยทั่วไปพบบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญารอยละ 1-3 ของประชากร ในประเทศไทยพบ
ความชุกของภาวะบกพรองทางสติปญญาประมาณรอยละ 0.4-4.7 ตามแตละรายงานซึ่งมีความแตกตางกันใน
ระเบียบวิธีวิจัยและเกือบทั้งหมดศึกษาดวยการวัดระดับเชาวนปญญาโดยที่ไมมีการประเมินพฤติกรรมการปรับ
ตนรวมดวย
Dr.Allen Stroller จากองคการอนามัยโลกสํารวจไวเมื่อ ป พ.ศ. 2500 พบบุคคลที่มีภาวะบกพรอง
ทางสติปญญารอยละ 1 ของประชากร หลังจากนั้นในป พ.ศ.2531-2532 โรงพยาบาลราชานุกูล สํารวจใน 4
ภาค ของประเทศไทย จํานวนประชากร 221,928 คน พบบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา รอยละ 0.4
ของประชากร
ป พ.ศ. 2541 อนุรักษ บัณฑิตชาติและคณะ ไดศึกษาระบาดวิทยาของความผิดปกติทางจิตของ
ประชากรไทย จากกลุมตัวอยางจํานวน 7,157 คน พบความชุกของภาวะบกพรองทางสติปญญารอยละ 1.3
ป พ.ศ. 2542 กวี สุวรรณกิจและคณะ ไดศึกษาปญหาการเรียนของนักเรียนชั้นประถมศึกษาใน
กรุงเทพมหานคร จากกลุมตัวอยางจํานวน 1,057 คน พบความชุกของภาวะบกพรองทางสติปญญารอยละ
4.47
ป พ.ศ.2550 สํานักงานสถิติแหงชาติไดสํารวจประชากร 65,566,359 คน ในกลุมคนพิการ 1,319,832
คน พบเปนกลุมปญญาออน 57,193 คน (ไมรวมกลุมสมองพิการและบกพรองทางการเรียนรูอีกประมาณ
58,000 คน) คิดเปนรอยละ 0.09 ของประชากร
- 14. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 9
สาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา
เกิดจากปจจัยตางๆในดานชีวภาพ สังคมจิตวิทยา หรือหลายๆปจจัยรวมกัน ภาวะบกพรองทาง
สติปญญาในบางรายอาจไมทราบสาเหตุโดยเฉพาะในภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอย ประมาณรอย
ละ 50 ของภาวะบกพรองทางสติปญญา มีสาเหตุมากกวาหนึ่งอยาง สาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา
แสดงในตารางที่ 1
ตารางที่ 1 สาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา
สาเหตุ ตัวอยาง รอยละ
ที่พบ
กอนคลอด (Prenatal causes)
ความผิดปกติทางพันธุกรรม
- โครโมโซมผิดปกติทั้งโครโมโซมหรือ
บางสวน การผาเหลาของยีน
ความผิดปกติจากการขาดหายไป
ของยีนบนโครโมโซม ( microdeletions
หรือ Subteleomeric deletions)
กลุมอาการดาวน (Down syndrome), tuberous
sclerosis, phenylketonuria และความผิดปกติทาง
เมแทบอลิกอื่นๆ, กลุมอาการโครโมโซมเอกซเปราะ
(fragile x syndrome), Prader-Willi syndrome,
Williams syndrome, Angelman syndrome
4-28
ความผิดปกติแตกําเนิด
ความผิดปกติของระบบประสาท
สวนกลาง
กลุมอาการที่มีความผิดปกติหลายระบบ
(multiple malformation syndromes)
อื่นๆ
การติดเชื้อในครรภ ไดรับสารพิษ
ครรภพิษ หรือรกผิดปกติ
หลอดประสาทไมปด (Neural tube defects),
Cornelia de Lange’s syndrome
การติดเชื้อหัดเยอรมัน (Congenital rubella), การ
ติดเชื้อเอชไอวี (Human Immunodeficiency Virus:
HIV), fetal alcohol syndrome, การเกิดกอน
กําหนด, ไดรับรังสีหรือภยันตรายระยะเกิด
7-17
5-13
ปริกําเนิด (Perinatal causes)
การติดเชื้อ ปญหาระหวางการคลอด
และอื่นๆ
เยื่อหุมสมองอักเสบ ภาวะขาดออกซิเจน bilirubin
ในเลือดสูง
2-10
หลังคลอด (Postnatal causes)
การติดเชื้อ ไดรับสารพิษ ปญหาทางจิต
สังคม และอื่นๆ
สมองอักเสบ พิษจากตะกั่ว ภยันตรายหลังเกิด เนื้องอก
ในสมอง เศรษฐานะยากจน การเจ็บปวยทางจิตเวช
3-12
ไมทราบสาเหตุ (Unknown causes) 30-50
- 15. 10 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
การแบงประเภทของภาวะบกพรองทางสติปญญา
อาจแบงตามระดับความรุนแรง สาเหตุหรือความชวยเหลือบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาตองการ
ตารางที่ 2 การแบงระดับภาวะบกพรองทางสติปญญาตาม DSM IV และความชุก
ระดับ IQ ระดับความรุนแรงของภาวะ
บกพรองทางสติปญญา
รอยละที่พบ
55-69 นอย
(Mild)
85
40-54 ปานกลาง
(Moderate)
10
25-39 รุนแรง
(Severe)
3-4
<25 รุนแรงมาก
(Profound)
1-2
การแบงระดับภาวะบกพรองทางสติปญญา ตามความชวยเหลือที่บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาตองการ
เปนการแบงตาม American of Mental Retardation (AAMR) ซึ่งไมไดเนนที่ระดับเชาวนปญญา
แตพิจารณาพฤติกรรมการปรับตน 10 ขอ แตการแบงวิธีนี้ก็ยังมีความสัมพันธกับความรุนแรงของภาวะ
บกพรองทางสติปญญา ไดแก
• ตองการความชวยเหลือเปนครั้งคราว (intermittent)
• ตองการความชวยเหลือปานกลาง (limited)
• ตองการความชวยเหลือมาก (extensive)
• ตองการความชวยเหลือตลอดเวลา (pervasive)
อาการและอาการแสดง
ไดแก พัฒนาการชา สวนใหญมักมาดวยเรื่องพูดชา ภาวะบกพรองทางสติปญญายิ่งรุนแรงมากเทาใด
พัฒนาการชายิ่งปรากฏใหเห็นเร็วขึ้นเทานั้น โดยเฉพาะภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับรุนแรงจะพบวาเด็กมี
พัฒนาการชาทุกดานภายใน 2 ปแรก สวนกลุมบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอย อาจพบพัฒนาการชาเมื่อ
อายุประมาณ 3–4 ป หรือพบปญหาการเรียนเมื่อเริ่มเขาเรียนในโรงเรียน บางรายมาดวยปญหาพฤติกรรม เชน
ซน สมาธิสั้น บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาบางรายอาจมีลักษณะผิดปกติตางๆ (dysmorphic
features) ใหเห็นชัดเจนตั้งแตแรกเกิด เชน กลุมอาการดาวน
- 16. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 11
ลักษณะทางคลินิก แบงตามระดับไดดังนี้
1. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับรุนแรงมาก พัฒนาการลาชาชัดเจนตั้งแตเล็กๆ ทั้งในดาน
ประสาทสัมผัสและการเคลื่อนไหว อาจจะฝกการชวยเหลือตนเองไดบาง แตตองอาศัยการฝกอยางมาก สวน
ใหญพบวามีพยาธิสภาพ ตองการการดูแลตลอดเวลา ตลอดชีวิต แมจะเปนผูใหญแลวก็ตาม
2. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับรุนแรง พบความผิดปกติของพัฒนาการตั้งแตขวบปแรก มักมี
พัฒนาการลาชาทุกดาน โดยเฉพาะพัฒนาการดานภาษา สื่อความหมายไดเพียงเล็กนอยหรือพูดไมไดเลย บาง
รายเริ่มพูดไดเมื่อเขาสูวัยเรียน มีปญหาในการเคลื่อนไหว ในบางรายพบพยาธิสภาพมากกวา 1 อยาง มีทักษะ
การปองกันตนเองนอย มีความจํากัดในการดูแลตนเอง ทํางานงายๆได สวนใหญตองการการดูแลอยางใกลชิด
หรือตองชวยในทุกๆดานอยางมาก ตลอดชีวิต
3. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับปานกลาง มักไดรับการวินิจฉัยตั้งแตวัยกอนเรียน เมื่ออายุ
ประมาณ 2- 3 ป โดยพบวาอาจมีความแตกตางของระดับความสามารถในดานตางๆ เชน กลุมอาการดาวน
ลาชาในดานการใชภาษา กลุมอาการวิลเลี่ยม (Williams syndrome) บกพรองในทักษะการเรียนรูที่เกี่ยวของ
กับมิติสัมพันธ (visuo-spatial processing skills) และบางรายมีความสามารถทางภาษาเดน ในบางรายพบ
พยาธิสภาพชัดเจน สามารถเรียนไดถึงชั้นประถมศึกษาปที่ 2-3 ในวัยเรียนมักตองการการจัดการศึกษาพิเศษ
สามารถเรียนรูการเดินทางตามลําพังไดในสถานที่ที่คุนเคย ใชชีวิตในชุมชนไดดีทั้งการดํารงชีวิตและการงาน
แตตองการความชวยเหลือปานกลาง ตลอดชีวิต ประมาณรอยละ 20 ดํารงชีวิตอยูไดดวยตนเอง
4. ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอย มักไดรับการวินิจฉัยเมื่อเด็กเขาสูวัยเรียนแลว
เนื่องจากในวัยกอนเรียนพัฒนาทักษะทางสังคมและการสื่อความหมายไดเพียงพอ สวนใหญเรียนไดถึงชั้น
ประถมศึกษาปที่ 6 หรือสูงกวา เมื่อเปนผูใหญสามารถทํางาน แตงงาน ดูแลครอบครัวได แตอาจตองการความ
ชวยเหลือบางเปนครั้งคราวเมื่อมีปญหาชีวิตหรือหนาที่การงาน มักไมพบสาเหตุทางพยาธิสภาพ สวนใหญจะ
สัมพันธกับปจจัยทางสังคมและเศรษฐสถานะยากจนหรือดอยโอกาส ซึ่งแสดงใหเห็นถึงความสําคัญของปจจัย
ดานสิ่งแวดลอมและวัฒนธรรมที่มีผลตอภาวะบกพรองทางสติปญญา
6. ความผิดปกติที่พบรวมดวย
พบความผิดปกติทางจิตเวชในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดถึงรอยละ 45 ซึ่งสูงกวา
ประชากรทั่วไป ความผิดปกติเหลานี้จะพบบอยขึ้นเมื่อความรุนแรงของภาวะบกพรองทางสติปญญามากขึ้น
สวนใหญเปนปญหาพฤติกรรม ความผิดปกติที่พบ ไดแก ซน สมาธิสั้น พบรอยละ 8-15 พฤติกรรมทําราย
ตนเอง รอยละ 3-15 นอกจากนี้ยังพบพฤติกรรมกาวราว กระตุนตนเอง เชน ตบมือ เขยงเทา ดื้อ เกเร พบโรค
อารมณสับสนแปรปรวนรอยละ 1-3.5 และโรคจิต (schizophrenia) รอยละ 3 การรักษาโดยการปรับ
พฤติกรรมและการใชยา การทําจิตบําบัดมักไมคอยไดผล
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาจะพบอาการชักไดบอยกวาบุคคลทั่วไปประมาณ 10 เทา
โดยเฉพาะในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาในระดับรุนแรงถึงรุนแรงมาก พบไดถึงรอยละ 30 อาการ
ชักมักควบคุมไดยาก เนื่องจากมีความผิดปกติจากกลุมอาการตางๆ มีพยาธิสภาพของระบบประสาทสวนกลาง
และในผูปวยแตละรายอาจพบอาการชักไดหลายรูปแบบ
- 17. 12 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
ภาวะประสาทสัมผัสบกพรอง ไดแก การไดยินบกพรองหรือมีปญหาในการมองเห็นนั้นพบไดบอยใน
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา โดยเฉพาะในกลุมอาการที่มีความผิดปกติของใบหนาและศีรษะ
(craniofacial syndromes) ประมาณรอยละ 50 ของบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาในระดับรุนแรงจะ
มีปญหาในการมองเห็น ที่พบบอยไดแก ตาเขและสายตาผิดปกติ
ภาวะบกพรองทางสติปญญาระดับเล็กนอยและรุนแรงพบความบกพรองในดานการเคลื่อนไหวซึ่งเขา
ไดกับสมองพิการ (cerebral palsy :CP) ประมาณรอยละ 10 และ 20 ตามลําดับ และประมาณรอยละ 50
ของเด็กสมองพิการ จะพบวามีภาวะบกพรองทางสติปญญาในระดับความรุนแรงตางๆรวมดวย โดยเฉพาะใน
กลุม spastic CP จะพบภาวะบกพรองทางสติปญญามากกวากลุม dyskinetic CP
ประมาณรอยละ 50-75 ของเด็กออทิสติกมีภาวะบกพรองทางสติปญญารวมดวย พฤติกรรมแบบ
ออทิสติก ไดแก พฤติกรรมซ้ําๆ หรือทํารายตนเองอาจพบไดในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
โดยเฉพาะในระดับรุนแรง
แนวทางการประเมินวินิจฉัย
การวินิจฉัยภาวะบกพรองทางสติปญญาทําไดโดยการซักประวัติ ตรวจรางกาย ตรวจประเมิน
พัฒนาการ ประเมินระดับเชาวนปญญาและพฤติกรรมการปรับตน ในการประเมินพัฒนาการ ระดับเชาวน
ปญญา และพฤติกรรมการปรับตนนั้นมีแบบประเมินมาตรฐานหลายชนิด
แบบประเมินพัฒนาการและระดับเชาวนปญญา
Bayley Scales of Infant Development
Wechsler Preschool and Primary Scale of Intelligence III
Stanford-Binet Intelligence Scale (5th
Ed)
Kaufman Assessment Battery for Children II
Wechsler Intelligence Scale for Children (WICS-IV)
แบบประเมินพฤติกรรมการปรับตน
Vineland Adaptive Behavior Scale II (VBAS II)
AAMR Adaptive Behavior Scales-School (ABS-s II)
แบบประเมินระดับเชาวนปญญาที่นิยมใชเปนมาตรฐานในประเทศไทย ไดแก Stanford-Binet
Intelligence Scale และ Wechsler Intelligence Scale for Children สวนแบบประเมินพฤติกรรมการ
ปรับตนที่ใช ไดแก Vineland Adaptive Behavior Scales
- 18. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 13
การประเมินเพื่อหาสาเหตุของภาวะบกพรองทางสติปญญา มีวัตถุประสงคเพื่อ
1. คนหาความผิดปกติแบบ progressive หรือ degenerative เชน Rett syndrome, Cockayne
syndrome
2. คนหาโรคที่รักษาได เชน phenylketonuria, ภาวะพรองไทรอยดฮอรโมน (hypothyroidism)
3. ใหคําแนะนําปรึกษาผูปกครองเกี่ยวกับอาการ อาการแสดง ภาวะแทรกซอน ความเสี่ยงในการเกิด
ซ้ํา เตรียมการแกไขปญหาที่พบรวมดวย
4. อาจชวยใหทราบพยากรณโรค
5. ลดการสืบคนทางหองปฏิบัติการอื่นๆ ที่ไมจําเปน
ตารางที่ 3 ขอมูลสําคัญในการประเมินภาวะบกพรองทางสติปญญา
ประวัติ
กอนคลอด การคลอด และหลังคลอด
พงศาวลีของครอบครัว 3 รุน
ปญหาการเรียน ความผิดปกติทางจิตเวช ภาวะบกพรองทางสติปญญา ความผิดปกติทางระบบ
ประสาท หรือพัฒนาการถดถอย
การตรวจรางกาย
ประเมินลักษณะผิดปกติ minor physical anomalies
การเจริญเติบโตและพัฒนาการดานรางกาย
เสนรอบศีรษะเทียบกับคาปกติ
ลักษะณะของใบหนา เชน คางเล็ก (micrognathia), ตาหาง (hypertelorism) หรือ ริมฝปากบนบาง
(thin upper lip) เปนตน
ใชรูปถายหรือวิดีทัศนเพื่อดูลักษณะรางกายและทาเดิน (gait)
ตรวจทางระบบประสาท
ลักษณะพฤติกรรมที่แสดงออก (Behavior phenotypes)
Wood’s light และ dermatoglyphic ตามขอบงชี้
ความผิดปกติที่พบรวมดวย
ตรวจการไดยิน ตรวจตาและประเมินทางจิตวิทยา
การสืบคนทางหองปฏิบัติการตามขอบงชี้
ถายภาพรังสีกระดูก
ตรวจทางเมตาบอลิกเพื่อหา lysosomal, perioxisomal และ mitochondrial disorders
Muscle biopsies
ตรวจ ดีเอ็นเอ และอณูพันธุศาสตร
- 19. 14 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
วิเคราะหโครโมโซม
ตรวจ Fluorescence in situ hybridization
ตรวจหากลุมอาการโครโมโซมเอกซเปราะ
ตรวจ organic and amino acids
ตรวจทางรังสีระบบประสาท (magnetic resonance imaging : MRI and computed tomography : CT)
การตรวจทางเมทาบอลิกทําในกรณีมีประวัติการแตงงานในเครือญาติ มีสมาชิกในครอบครัวที่มีปญหา
คลายๆกัน พัฒนาการถดถอย ตรวจรางกายพบกลามเนื้อออนนิ่ม การเจริญเติบโตชา หรือตับมามโต เปนตน
การใชเทคนิค Fluorescence in situ hybridization (FISH) สามารถตรวจพบความผิดปกติของ
โครโมโซมสวนปลาย (Subtelomeric region rearrangements) ไดประมาณรอยละ 5–10 ของภาวะ
บกพรองทางสติปญญาที่ไมทราบสาเหตุ โดยเฉพาะกลุมบกพรองทางสติปญญาระดับปานกลางและรุนแรง ขอ
บงชี้ในการตรวจความผิดปกติของโครโมโซมสวนปลาย คือ
1. มีประวัติบกพรองทางสติปญญาในครอบครัว
2. การเจริญเติบโตชาตั้งแตอยูในครรภ หลังคลอด หรือเจริญเติบโตเร็วผิดปกติ
3. มีลักษณะใบหนาผิดปกติตั้งแต 2 อยางขึ้นไป
4. มีความผิดปกติที่ไมใชบริเวณใบหนา และ/หรือ ความผิดปกติแตกําเนิดตั้งแต 1 อยางขึ้นไป
แนวทางการดูแลรักษาและฟนฟูสมรรถภาพ
แมวาเมื่อเกิดภาวะบกพรองทางสติปญญาแลว จะไมอาจรักษาสมองสวนที่เสียไปใหกลับคืนมาทํางาน
ไดตามปกติก็ตาม แตก็สามารถจะคงสภาพหรือฟนฟูสภาพทางสมองสวนที่คงเหลืออยูใหทํางานไดเต็มที่ ดังนั้น
การดูแลรักษาภาวะบกพรองทางสติปญญา จึงเนนการฟนฟูสมรรถภาพของสมองและรางกายมากกวาการ
รักษาดวยยาเพียงอยางเดียว การวินิจฉัยใหไดเร็วที่สุดและการฟนฟูสมรรถภาพทันทีที่วินิจฉัยได จะชวย
หยุดยั้งความพิการมิใหเพิ่มขึ้น เปาหมายของการรักษาภาวะบกพรองทางสติปญญาจึงมิใชมุงรักษาใหหายจาก
โรค แตเพื่อใหสามารถดําเนินชีวิตในสังคมไดใกลเคียงกับคนปกติมากที่สุด ใหชวยตัวเองได ไมเปนภาระแก
ครอบครัวและสังคมมากเกินไป และสามารถประกอบอาชีพได
การฟนฟูสมรรถภาพในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา มีดังนี้
1. การฟนฟูสมรรถภาพทางการแพทย (Medical Rehabilitation)
การฟนฟูสมรรถภาพทางการแพทย ไดแก การรักษาโรคที่เกิดรวมกับภาวะบกพรองทางสติปญญา
การแกไขความพิการและการฟนฟูสภาพทางรางกาย เชน โรคลมชัก, Cretinism, Phenylketonuria (PKU),
cerebral palsy นอกจากการใชยารักษาตามอาการแลว ยังตองการบําบัดรักษาดวย ดังนี้
- 20. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 15
การสงเสริมพัฒนาการ (Early Intervention)
การสงเสริมพัฒนาการ หมายถึง การจัดโปรแกรมการฝกทักษะที่จําเปนในการเรียนรู เพื่อนําไปสู
พัฒนาการปกติตามวัยของเด็ก จากการวิจัยพบวา เด็กที่ไดรับการฝกทักษะที่จําเปนในการพัฒนาแตเยาววัย จะ
สามารถเรียนรูไดดีกวาการฝกเมื่อเด็กโตแลว ทันทีที่วินิจฉัยวาเด็กมีภาวะบกพรองทางสติปญญา เชน เด็กกลุม
อาการดาวน หรือเด็กที่มีอัตราเสี่ยงสูงวาจะมีภาวะบกพรองทางสติปญญา เชน เด็กคลอดกอนกําหนด มารดาตก
เลือดคณะตั้งครรภ เปนตน สามารถจัดโปรแกรมสงเสริมพัฒนาการใหเด็กกลุมนี้ไดทันที โดยไมตองนําเด็กมาไวที่
โรงพยาบาล โปรแกรมการสงเสริมพัฒนาการ คือ การจัดสภาพแวดลอมใหเอื้ออํานวยตอการเรียนรูของเด็ก
บิดามารดา และคนเลี้ยงดูมีบทบาทสําคัญยิ่งในการฝกเด็กใหพัฒนาไดตามโปรแกรมอยางสม่ําเสมอ ผลสําเร็จ
ของการสงเสริมพัฒนาการจึงขึ้นอยูกับความรวมมือ และความตั้งใจจริงของบุคคลในครอบครัวของเด็กมากกวาผู
ฝกที่เปนนักวิชาชีพ (Professional staff)
กายภาพบําบัด
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญามักจะมีพัฒนาการดานการเคลื่อนไหวรางกาย (motor
development) ชากวาวัย นอกจากนี้บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาขนาดหนักและหนักมาก สวนใหญ
ก็จะมีความผิดปกติของระบบประสาทสวนกลาง (central nervous system) ทําใหมีการเกร็งของแขน ขา
ลําตัว จึงจําเปนตองแกไขการเคลื่อนไหวที่ผิดปกติ เพื่อชวยลดการยึดติดของขอตอ และการสูญเสียกลามเนื้อ
เด็กจะชวยตัวเองไดมากขึ้น เมื่อเจริญวัยขึ้น
กิจกรรมบําบัด
เปนการฝกการใชกลามเนื้อมัดเล็ก ไดแก การใชมือหยิบจับสิ่งของ ฝกการทํางานของตา และมือ ให
ประสานกัน(eye-hand co-ordination) สามารถหยิบจับสิ่งของ เชน จับถวยกินน้ํา จับแปรงสีฟน หยิบชอน
กินขาวซึ่งจะชวยใหการดําเนินชีวิตประจําวัน เปนไปอยางราบรื่นและสะดวกขึ้น
การแกไขการพูด
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาเกินกวารอยละ 70 มีปญหาการพูดและการสื่อความหมาย
กระบวนการฝกในเรื่องนี้ มิใชเพื่อใหเปลงสําเนียงเปนภาษาที่คนทั่วไปเขาใจเทานั้น แตจะเริ่มจากการฝกใช
กลามเนื้อชวยพูด บังคับกลามเนื้อเปลงเสียง ออกเสียงใหถูกตอง ซึ่งการฝกพูดตองกระทําตั้งแตเด็กอายุต่ํากวา
4 ป จึงจะไดผลดีที่สุด
2. การฟนฟูสมรรถภาพทางการศึกษา (Educational Rehabilitation)
ควรเปดโอกาสใหบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาเรียนรวมกับบุคคลปกติมากที่สุด การจัดการ
ศึกษาพิเศษเฉพาะบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาลวนๆ (Special Education) จะจัดใหเทาที่จําเปน
จริงๆเทานั้นแตจะสงเสริมการจัด การเรียนรวม และ การเรียนรวม (Integration and Inclusion
Education) ใหมากที่สุด
3. การฟนฟูสมรรถภาพทางอาชีพ (Vocational Rehabilitation)
การเตรียมฝกอาชีพใหแกบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา อายุ 15-18 ป เปนสิ่งจําเปนมากตอ
การประกอบอาชีพในวัยผูใหญ ไดแก ฝกการตรงตอเวลา รูจักรับคําสั่งและนํามาปฏิบัติเอง โดยไมตองมีผูเตือน
- 21. 16 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
การปฏิบัติตนตอผูรวมงานและมารยาทในสังคม เมื่อเขาสูวัยผูใหญควรไดรับการชวยเหลือใหมีอาชีพที่
เหมาะสม อาชีพที่บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาสามารถทําไดดี ไดแก อาชีพงานบาน งานบริการ งาน
ในโรงงาน งานในสํานักงาน เชน การรับสงหนังสือ ถายเอกสาร เปนตน
การฟนฟูสมรรถภาพของบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
1. การเตรียมความพรอม การจัดกิจกรรมการสอนตองคํานึงถึงความสามารถของแตละบุคคล
เนื่องจากมีการเรียนรูชา การสอนจึงควรทําซ้ํา ๆ การจัดกิจกรรมการเรียนการสอน ควรมีหลากหลายแตกตาง
กันไปเพื่อไมใหเบื่อ การสอนควรเริ่มจากสิ่งที่งาย ๆ ไปหายาก และใหเรียนกิจกรรมที่เรียนรูไดงายกอน สิ่ง
สําคัญคือ ควรใหมีความพรอมในพัฒนาการในทุกดาน ไดแก ดานการเคลื่อนไหว สติปญญา การใชภาษาพูด
และสื่อความหมาย รวมไปถึงดานสังคม
2. การจัดนันทนาการ การจัดกิจกรรมนันทนาการ ทําใหเกิดความสนุกสนานผอนคลาย และทําให
เกิดประโยชนตอพัฒนาการ เพื่อการบําบัดความบกพรองการจัดกิจกรรมตองคํานึงถึงบุคคลที่มีภาวะบกพรอง
ทางสติปญญาเปนศูนยกลาง และพัฒนาทางดานสังคมใหสามารถเลนกับเพื่อนได รูกฎกติกาของเกมการเลน
และการปฏิบัติตน สามารถนําไปปรับใชในการดําเนินชีวิตประจําวันตอไป
3. การปรับพฤติกรรม เปนกระบวนการในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมจากพฤติกรรมที่ไมพึง
ประสงค ตลอดจนการสรางพฤติกรรมใหม การปรับพฤติกรรมมีหลายวิธี เชนการใชแรงเสริม การเปน
แบบอยางที่ดี การใหรางวัล การสะสมเหรียญ หรือคะแนนเพื่อนํามาแลกรางวัล อยางใดอยางหนึ่ง
4. การจัดศิลปะบําบัด ศิลปะบําบัดเปนการนําศิลปะมาเชื่อมตอกันโดยตางเพิ่มคุณคาใหแกกันและ
กัน ความสวยงามจากสิ่งที่เปนจริงกับความคิด ความรู ศิลปะบําบัด เปนวิธีการบําบัดจากสิ่งที่เปนจริง เกี่ยวกับ
ความคิด ความรู ความรูสึก เพื่อใหเกิดงานสรางสรรค
การสอนบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
1. ใชหลักการสอนแบบ 3R’ S คือ - Repetition คือ การสอนแบบซ้ําไปซ้ํามา- Relaxation คือ
การสอนแบบไมตึงเครียดนัก- Routine คือ การสอนใหเปนกิจวัตรประจําวัน
2. สอนทีละขั้นจากสิ่งใกลตัวไปหาสิ่งไกลตัว หรือจากงายไปหายาก
3. สอนโดยการกระทําจริง
4. สอนสิ่งที่มีความหมายจริง ๆ
5. ตองพยายามจัดการเรียนการสอนใหบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา ไดมีประสบการณใหม ๆ
6. สอนโดยใชของจริง หรืออุปกรณประกอบทุกครั้ง
7. ตองใหเวลาพอสมควรในการเปลี่ยนกิจกรรมอยางหนึ่งไปสูกิจกรรมอีกอยางหนึ่ง
8. การสอนตองอาศัยแรงจูงใจ (Motivation) ทําใหอยากเรียนโดยการใหแรงเสริมทั้งทางบวก และ
ทางลบ
9. ตองคํานึงถึงความพรอมของแตละบุคคล
10. ตองสอนตามความสามารถ และความตองการของแตละบุคคล
- 22. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 17
11. สอนตามระดับสติปญญา
12. ยอมรับความสามารถ และพยายามสงเสริมความสามารถ
13. พยายามฝกใหชวยเหลือตนเองมากที่สุด
14. สอนโดยการแบงตามหมูตามตารางสอน
15. เมื่อฝกใหเด็กทํากิจกรรมตาง ๆ ตองพยายามแทรกการฝกหลาย ๆ ดานไปดวย
16. ตองชวยใหพัฒนาความเชื่อมั่นในตนเอง
17. ตองมีการวิเคราะหงาน (Task analysis )
18. มีการประเมินผลความกาวหนาอยูตลอดเวลา
วิธีการสอนเพื่อสรางพฤติกรรมที่เหมาะสม
1. ใชการแนะนําโดยการกระทํา คือการชวยใหเกิดการกระทําโดยจับมือใหทําตามพรอม
ทั้งการใชคําสั่ง แลวใหรางวัลหรือชมเชย การจับมือทํานี้จะคอย ๆ ลดการชวยเหลือเมื่อบุคคลที่มีภาวะ
บกพรองทางสติปญญาเริ่มพยายามทําดวยตนเอง
2. ใชวิธีการเลียนแบบ โดยการทําใหดูเปนตัวอยางแลวใหทําตาม ชมเชยหรือใหรางวัลเมื่อทําได การ
สอนใหเลียนแบบจะตองทําเปนขั้น ๆ เพื่อเปนการงาย จึงควรแบงงานออกเปนขั้นยอย ๆ จากงายไปหายาก ให
รางวัลชมเชย เมื่อทําไดดีในแตละขั้นแลวจึงสอนเพิ่มขึ้นในขั้นตอไปจนสําเร็จทั้งหมด
3. ใชแรงจูงใจ ใหบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดใชความสามารถที่มีอยูใหเต็มที่ มีการ
ปรับพฤติกรรมที่ไมเหมาะสม
การรักษาดวยยา
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาอาจไดรับการรักษาดวยยาในกรณีที่มีโรคทางกายที่จําเปนตอง
ไดรับการรักษาดวยยา เชน ผูที่มีโรคลมชักรวมดวยก็จะไดรับยากันชัก หรือในกรณีที่มีปญหาพฤติกรรมหรือโรค
ทางจิตเวชรวมดวยก็จะไดรับการรักษาดวยยาทางจิตเวช
ตารางที่ 4 ยาที่ใชในบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาที่มีปญหาทางจิตเวช
ประเภทของยา ตัวอยาง ขอบงชี้
Short-acting
stimulants
Methylphenidate (Ritalin) สมาธิสั้น ไมอยูนิ่ง การนอนผิดปกติ
Long-acting
stimulants
Methylphenidate (Concerta) สมาธิสั้น ไมอยูนิ่ง
Antipsychotics:
- Convetional
- Atypical
Haloperidol (Haldol)
Clozapine (Clozaril),
Risperidone (Risperdal)
โรคจิตเภท กาวราว พฤติกรรมทําราย
ตนเอง โรคอารมณสองขั้ว (bipolar
disorders)
- 23. 18 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
ประเภทของยา ตัวอยาง ขอบงชี้
Antidepressants Fluoxetine (Prozac) ซึมเศรา วิตกกังวล โรคย้ําคิดย้ําทํา
ความอยากอาหารมากผิดปกติ
(bulimia) ตื่นตกใจรุนแรง (panic
disorder) กาวราว premenstrual
dysphoric disorder
sertraline (Zoloft) ซึ ม เ ศ ร า ตื่ น ต ก ใ จ รุ น แ ร ง
premenstrual dysphoric disorder
โรคย้ําคิดย้ําทํา วิตกกังวล กาวราว
fluvoxamine โรคย้ําคิดย้ําทํา
Mood stabilizers Lithium โรคอารมณสองขั้ว กาวราว ซึมเศรา
- Sodium valproate (Depakine)
- carbamazepine (Tegretol)
- Oxcarbazepine (Trileptal)
- Lamotrigine (Lamictal)
- topiramate (Topamax)
ชัก โรคอารมณสองขั้ว กาวราว
พฤติกรรมทํารายตนเอง
Other medications Antihypertensives: clonidine
(Catapress)
ความดันโลหิตสูง สมาธิสั้น ไมอยูนิ่ง
ควบคุมอารมณไมได
การวางแผนดูแลตอเนื่อง
การติดตามการดูแลบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาตามวัยตางๆควรไดรับการวางแผนและ
ทบทวนเปนระยะๆรวมกับครอบครัว และประสานงานกับเครือขายบริการตางๆในชุมชนโดยติดตามระดับ
ความสามารถที่กาวหนาขึ้น ภาวะของความผิดปกติที่พบรวมดวย ปญหาการเรียน การปรับตัวในครอบครัว
สังคม ปญหาพฤติกรรม อาการทางจิตเวช การรับประทานยาสม่ําเสมอและผลขางเคียงจากยา
ผลที่คาดวาจะไดรับ
1. บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดรับการวินิจฉัย ประเมิน ดูแลรักษา และฟนฟูสมรรถภาพให
สามารถดํารงชีวิตไดอยางอิสระ (independent living) พึ่งพาตนเองได และสามารถใชชีวิตในสังคมได
ใกลเคียงกับคนปกติ (normalization)
2. ผูปกครองและครอบครัวไดรับคําแนะนําในการดูแลบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
- 24. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 19
การสงตอ
1. สงตอเพื่อการตรวจหาความผิดปกติที่พบรวมดวยและไมมีบริการนั้นๆในหนวยบริการ เชน การสงตอเพื่อ
ตรวจตา การตรวจคลื่นสมองไฟฟา เปนตน
2. สงตอเพื่อรับบริการอื่นๆ เชน การศึกษาในโรงเรียน บริการในชุมชน เปนตน
การใหคําแนะนําและความรู
ผูดูแลบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาควรไดรับคําแนะนําในการฝกสอนบุคคลที่มีภาวะบกพรอง
ทางสติปญญาซึ่งมีจุดมุงหมายสูงสุด เพื่อใหไดมีความเปนอยูใกลเคียงคนปกติ และจะประสบความสําเร็จ
หรือไมเพียงใดนั้น ขึ้นอยูกับตัวแปรตอไปนี้ คือ
1. ระดับของภาวะบกพรองทางสติปญญา ผูที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาขนาดนอย มีโอกาสจะ
พัฒนาใหสามารถดําเนินชีวิต ใกลเคียงบุคคลปกติไดดีกวา ผูที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาขนาด
ปานกลางหรือขนาดหนัก
2. อาการแทรกซอนตางๆ ที่เปนอุปสรรคตอการฟนฟูสมรรถภาพ ทําใหไมประสบผลดีเทาที่ควร
3. การสงเสริมพัฒนาการ ถาเด็กไดรับการสงเสริมพัฒนาการในวัยเยาว จะมีความพรอมในการเรียน
รวมกับเด็กปกติในโรงเรียนทั่วไป มากกวาการฝกเมื่อเด็กโตแลว
4. ความรวมมือของครอบครัว ครอบครัวมีความสําคัญตอบุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญา
มากที่สุด ตั้งแตแรกเกิดจนตลอดชีวิต จึงควรจะเตรียมครอบครัวใหเขาใจความบกพรอง ขอจํากัด
ของความสามารถ ความตองการพิเศษ ความคาดหวัง ตลอดจนวิธีการอบรมเลี้ยงดูและฝกสอนใน
ทิศทางที่ถูกตอง
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาสามารถเรียนรู และดําเนินชีวิตอยางทัดเทียมและมีความสุขใน
สังคมไดเชนเดียวกับบุคคลปกติ ถาสังคมเปดโอกาสและใหความชวยเหลือที่เหมาะสม อันจะเอื้ออํานวยให
บุคคลที่มีภาวะบกพรองทางสติปญญาไดใชชีวิตอยางมีศักดิ์ศรีและมีคุณคา
เอกสารอางอิง
1. นพวรรณ ศรีวงศพานิช. แนวเวชปฎิบัติเรื่องภาวะบกพรองทางสติปญญา สถาบันราชานุกูล กรมสุขภาพจิต, 2551.
- 25. 20 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
แนวทางการบริการผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา อายุ 6-18 ป
โรงพยาบาลสงเสริมสุขภาพตําบล
กิจกรรม
1. ประเมินปญหาความตองการของผูบกพรองฯและสงตอพรอมขอมูล
1.1 สรางสัมพันธภาพดวยทาทีที่นุมนวลเพื่อใหเกิดความไววางใจและการประเมินปญหาและความ
ตองการของผูบกพรองทางพัฒนาการและครอบครัว
1.2 ประเมินความสามารถพื้นฐานในการดํารงชีวิตประจําวัน ตามขั้นตอนดังนี้
ขั้นเตรียมการ
- เตรียมอุปกรณตามทักษะที่จะประเมิน
- เตรียมสถานที่ฝก
ขั้นประเมิน
- สนทนาเตรียมความพรอม สรางความคุนเคย
- จัดทาเด็ก
- บอกเรื่องที่จะประเมินและวัตถุประสงคในการประเมิน
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมโดยไมใหการชวยเหลือ
- ภายใน 5 วินาที เมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตอง บอกหรือสาธิตวิธีการทํากิจกรรมนั้นใหเด็กดู 1 ครั้ง
(เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมนั้นซ้ําอีกครั้ง ดวยคําพูดที่งายๆ กระชับ ชัดเจน โดยไมใหการชวยเหลือ
(เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- หยุดการประเมินเมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตองภายใน 5 วินาที
สังเกตการทํากิจกรรมของเด็กและบันทึกคะแนนในแบบประเมิน ตามเกณฑการประเมิน ดังนี้
0 = ทําไมได
1 = ทําไดโดยตองชวยทําทุกขั้นตอน
2 = ทําไดโดยตองชวยทําบางสวน
3 = ทําไดแตตองกระตุนดวยวาจา
4 = ทําไดเองทุกขั้นตอน
1.3 วิเคราะหคะแนนความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรมทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน โดยคํานวณ
จากคาคะแนนเฉลี่ยดังนี้
ระดับคะแนน
2.67 - 4.00 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับมาก
1.34 - 2.66 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับปานกลาง
0.0 - 1.33 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับพอใช
- 26. ภาวะบกพรองทางสติปญญา | 21
2. แพทยตรวจวินิจฉัยเบื้องตน
3. ใหคําแนะนําในการดูแล และ สงตอพรอมขอมูล
3.1 ใหขอมูลผูปกครองเกี่ยวกับความสามารถของเด็กที่ประเมินได ขอมูลที่ควรมีเพื่อการสงตอ ชื่อ-สกุล
อายุ การวินิจฉัยโรค ของเด็ก อาการและอาการแสดง/ลักษณะพัฒนาการ ผลการประเมิน
ความสามารถ การรักษาและคําแนะนําเบื้องตน
3.2 ใหความรูเพื่อสรางความเขาใจแกครอบครัวเกี่ยวกับภาวะบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา แนว
ทางการมีสวนรวมในการดูแลผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา
3.3 สงตอผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญาพรอมขอมูลแก รพช. รพท. เพื่อรับการดูแลตอเนื่อง
เครื่องมือ
- แบบประเมินความสามารถพื้นฐานในการดํารงชีวิตประจําวัน
- คูมือการลงคะแนนสรุปผลการประเมินความสามารถ
การติดตามและประเมินผล
- นัดติดตาม
โรงพยาบาลชุมชน และ โรงพยาบาลทั่วไป
กิจกรรม
1. แพทยตรวจวินิจฉัย และรักษาเบื้องตน
2. ใหคําแนะนําและแกไขพัฒนาการ(ฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน)
2.1 รวบรวมขอมูลที่เกี่ยวกับผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา บิดา มารดา หรือผูดูแล ขอมูลที่
รวบรวมประกอบดวย ขอมูลทั่วไป ความคาดหวังของครอบครัว การทําหนาที่ของครอบครัว แบบ
แผนการสื่อสารของผูบกพรองทางพัฒนาการและสติปญญา ขอมูลในการประเมินรางกาย ปญหา
พฤติกรรม
2.2 ประเมินภาวะสุขภาพที่เกี่ยวกับพัฒนาการดานการดูแลตนเองดานกิจวัตรประจําวัน ดานสติปญญา
และการไดรับการศึกษา พัฒนาการทางภาษาและสังคม สุขภาพอนามัยและความปลอดภัย 3.
ประเมินความสามารถในการปฏิบัติทักษะดํารงชีวิตประจําวัน ดังนี้
ขั้นเตรียมการ
- เตรียมอุปกรณตามทักษะที่จะประเมินเตรียมสถานที่ฝก
ขั้นประเมิน
- สนทนาเตรียมความพรอม สรางความคุนเคย
- จัดทาเด็ก
- 27. 22 | ภ า ว ะ บ ก พ ร อ ง ท า ง ส ติ ป ญ ญ า
- บอกเรื่องที่จะประเมินและวัตถุประสงคในการประเมิน
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมโดยไมใหการชวยเหลือ
- ภายใน 5 วินาที เมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตอง บอกหรือสาธิตวิธีการทํากิจกรรมนั้นใหเด็กดู 1
ครั้ง (เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- บอกใหเด็กทํากิจกรรมนั้นซ้ําอีกครั้ง ดวยคําพูดที่งายๆ กระชับ ชัดเจน โดยไมใหการชวยเหลือ
(เฉพาะทักษะที่เกี่ยวของกับการเลียนแบบ)
- หยุดการประเมินเมื่อเด็กไมทําหรือทําไมถูกตองภายใน 5 วินาที
- สังเกตการทํากิจกรรมของเด็กและบันทึกคะแนนในแบบประเมิน ตามเกณฑการประเมิน ดังนี้
0 = ทําไมได
1 = ทําไดโดยตองชวยทําทุกขั้นตอน
2 = ทําไดโดยตองชวยทําบางสวน
3 = ทําไดแตตองกระตุนดวยวาจา
4 = ทําไดเองทุกขั้นตอน
2.3 วิเคราะหคะแนนความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรมทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน โดยคํานวณจากคา
คะแนนเฉลี่ยดังนี้
ระดับคะแนน
2.67 - 4.00 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับมาก
1.34 - 2.66 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับปานกลาง
0.00 - 1.33 = มีความสามารถในการปฏิบัติกิจกรรม ระดับพอใช
2.4 วางแผนการดูแลรวมกับบิดา มารดา หรือผูดูแลตามปญหาที่ประเมินได
2.5 ใหการดูแลชวยเหลือและแกไขพัฒนาการโดยการฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวัน
2.5.1 ฝกทักษะการดํารงชีวิตประจําวันตามขั้นตอนการฝก 3 ขั้นตอน ดังนี้
ขั้นนํา
- สรางสัมพันธภาพกับเด็ก เชน ชวนพูดคุยเรื่องทั่วๆ ไป
- อธิบายเรื่องที่จะฝก เชน บอกเด็กวา “เรามาใสเสื้อกันนะ”
- บอกวัตถุประสงคของการฝก เชน บอกเด็กวา “หนูจะไดใสเสื้อไปเที่ยวเองได”
- ใหเด็กดูอุปกรณที่ใชในการฝก เชน จับมือเด็กชี้เสื้อและพูดวา “เสื้อ”
- จัดทาของเด็กและผูฝกใหเหมาะสม เชน ถาเด็กอยูไมนิ่ง ใหผูฝกนั่งดานหลังของเด็กขณะฝกใสเสื้อ แต
ถาฝกพูดใหนั่งตรงขามกับเด็กเพื่อใหเด็กมองเห็นปากขณะผูฝกพูด
ขั้นฝก
- ผูฝกสาธิตใหเด็กดู
- ผูฝกใหเด็กเลียนแบบผูฝกทีละขั้นตอน
- ผูฝกใหเด็กปฏิบัติเองตั้งแตขั้นตอนแรกจนขั้นตอนสุดทาย ขณะฝกถาเด็กทําไมไดใหการชวยเหลือโดยจับ