2. TPP01 Psychologie van het dagelijks
leven
Week 4
Vormen van bewustzijn
Mirella van Leeuwen
1
3. Inhoud
• Wat is bewustzijn?
• Instrumenten om bewustzijn te bestuderen
• Dagdromen, slapen en dromen
• Andere vormen van bewustzijn
2
4. Wat is bewustzijn?
Het proces in de hersenen waarbij onze mentale
representatie van de wereld en onze huidige
gedachten worden verwerkt
Stimulus aandacht werkgeheugen bewust!!
changeblindness
3
5. Wat is bewustzijn?
•De hersenen verwerken zowel bewust als
onbewust informatie:
•Bewustzijn: seriële informatieverwerking
•Onbewuste: parallelle informatieverwerking
4
6. Wat is bewustzijn; metaforen
• William James: ‘stream of consciousness’
• Sigmund Freud: ijsberg
• Modern cognitief perspectief: computermetafoor
5
7. Wat is bewustzijn; wat hebben we eraan?
• Restrictie: het perkt onze aandacht in.
• Combinatie: waarneming combineren met
informatie.
• Manipulatie: reacties aanpassen.
6
17. Dagdromen
• Standaardmodus van hersenen
• Voordelen:
– Verwerking
– Bron creativiteit
• Nadelen:
– Dagdromen kan herinnering aan netgeleerde
stof uitwissen.
– Niet per se leukste activiteit
21. Slapen
1. Ben je vaak slaperig tijdens colleges?
2. Slaap je uit in de weekenden?
3. Word je meestal slaperig als je je verveelt?
4. Val je vaak in slaap terwijl je leest of tv-kijkt?
5. Val je meestal binnen 5 minuten nadat je naar
bed bent gegaan in slaap?
6. Word je ‘s ochtends wakker met het gevoel dat
je niet bent uitgerust?
7. Verslaap je je ‘s ochtends als je geen wekker
zet?
14
Er bestaan verschillende metaforen voor bewustzijn. William James vergeleek het gewone wakende bewustzijn met een stroom waarin steeds veranderende gewaarwordingen, percepties, gedachten, herinneringen, motieven en verlangens worden meegevoerd. Deze ‘stream of consciouness’ stroom kan bestaan uit - een bewustzijn van onszelf - stimulatie vanuit onze omgeving - fysieke sensaties van binnen uit, zoals honger, dorst, pijn en genot Freud vergeleek het bewustzijn met het topje van een ijsberg waarvan het grootste deel onder het oppervlak verborgen is (niet zichtbaar is dus) Het moderne cognitieve perspectief maakt gebruik van het Computermetafoor: het bewustzijn wordt vergeleken met wat er op het beeldscherm verschijnt, terwijl onbewuste processen te vergelijken zijn met de elektronische activiteit die achter de schermen plaatsvindt.
Het bewustzijn heeft vele kenmerken. Drie daarvan zijn van speciaal belang. - Bewustzijn perkt onze aandacht in : Omdat het bewustzijn informatie serieel verwerkt, beperkt het wat je opmerkt en waar je over denkt.Het bewustzijn beschermt zo de hersenen tegen een overvloed aan prikkels. Dus bijvoorbeeld als jullie dit hoofdstuk thuis aan het lezen zijn en er staat muziek op de achtergrond aan, dan kan je je niet concentreren op wat je leest wanneer je aandacht naar de muziek verschuift. - Het bewustzijn biedt ook een mentale ontmoetingsplaats , waar gewaarwording kan worden gecombineerd met geheugen, emoties, motieven en talrijke andere psychologische processen - En dankzij bewustzijn kunnen we een mentaal model van de wereld creëren dat we kunnen manipuleren. I.t.t. eenvoudiger organismen zijn wij dankij ons bewustzijn niet gevangen in het moment: we reageren niet uitsluitend reflexmatig op stimulatie. Wij kunnen daarnaast gebruik maken van een bewust model van onze wereld. Hierbij wordt een beroep gedaan op het geheugen en worden zowel het verleden als de toekomst onder de bewuste aandacht gebracht. Met dit model in gedachten kunnen we denken en plannen, waarbij we onze mentale wereld overwegen en alternatieve reacties evalueren en ons voorstellen in welke mate deze effectief zullen zijn. Deze drie kenmerken: restrictie, combinatie en manipulatie zijn in verschillende mate aanwezig bij alle toestanden van bewustzijn , of we nu dromen, onder hypnose verkeren, mediteren, gedrogeerd zijn of in onze ‘normale’ waaktoestand. Onbewuste processen werken echter heel anders, zoals ik al eerder zei. Ik zal beginnen met twee niveaus van onbewuste verwerking te onderscheiden om jullie te laten zien hoe dit deel van de geest werkt.
Dit was een inleiding in het bewuste en onbewuste. We gaan verder met de instrumenten om bewustzijn te meten. Een EEG (elektro-encefalogram) registreert met behulp van op de schedel aangebrachte elektroden elektrische activiteit/hersengolven in de hersenen. Met het EEG kan worden vastgesteld welke hersengebieden betrokken zijn bij bepaalde acties of het verwerken van een visueel beeld. Als de hersenen niet goed functioneren, ontstaan er abnormale hersengolven, die door de elektroden worden geregistreerd. Het is geen nauwkeurig instrument, omdat het de elektrische activiteit van de hersenen in een groot gebied rond de elektrode meet. Het produceert een ruwe, van moment tot moment samenvatting van de elektrische activiteit van miljoenen neuronen.
Bij een PET scan wordt radioactieve stof het lichaam ingespoten (niet gevaarlijk en verdwijnt via urine uit lichaam). De scans vormen een beeld waarop de activiteit van de hersenen zichtbaar is (en niet alleen de structuur van de hersenen) Onderzoekers gebruiken Pet-scans om te laten zien welke delen tijdens bepaalde taken actiever of juist minder actief zijn (door wel of niet op te lichten)
MRI staat voor Magnetic Resonance Imaging en werkt met magnetische velden. De MRI bestaat uit een buis waar je in gaat, misschien heb je dit wel eens in het echt of op tv gezien. MRI is vooral geschikt voor weke delen zoals hersenen en weefsel die niet met röntgen zijn vast te leggen. Er wordt gewerkt met korte, krachtige impulsen magnetische energie om zeer gedetailleerde beelden te krijgen van de structuur van de hersenen. Je hebt ook de fMRI (functionele beeldvorming met magnetische resonantie): met de MRI scan was alleen de structuur van de hersenen te zien, met de fMRI-scan kun je ook de activiteit van de hersenen zien.
Wat is nou slaap? Slaap is een langdurige, dagelijkse verandering van het bewustzijn. We slapen 1/3 deel van ons leven. We weten dat slaap deel uitmaakt van onze natuurlijk biologische ritmes en dat deze bewustzijnstoestand een gevolg is van de interactie tussen de dag-nachtcyclus in de buitenwereld en de cycli die in ons lichaam plaats vinden. Slaap is iets heel anders dan bewusteloosheid. Tijdens de slaap vindt constant mentale activiteit plaats.
Er zijn twee soorten slaap: REM-slaap en NREM-slaap (non-REM-slaap). REM (rapid eye movements)-slaap : wordt gekenmerkt door actieve hersenen in een praktisch verlamd lichaam. Er is sprake van snelle onrustige oogbewegingen die onder de gesloten oogleden plaatsvinden tijdens steeds terugkerende perioden in de slaap. De rem-slaap wordt ook geassocieerd met dromen. Non-REM-slaap : zijn de tussenliggende periodes waarin de slaper geen REM vertoont en er dus geen sprake is van snelle oogbewegingen. De non-REM slaap wordt gekenmerkt door passieve hersenen in een ontspannen lichaam. De gehele non-REM slaap wordt ook wel aangeduid met rustige of normale slaap Stadium / Fase 1 Een overgangsfase van lichte slaap. De hartslag is langzamer, u haalt minder diep maar regelmatig adem. Terwijl uw spieren ontspannen, voelt dit stadium aan alsof u valt. Hierdoor kunt u kort weer wakker worden. Stadium / Fase 2 Deze fase duurt ongeveer 10-20 minuten en luidt het begin van de échte slaap in. U bent nu compleet van de buitenwereld afgesloten en merkt bijna geen prikkels van buitenaf meer op. Stadium / Fase 3 Het is nu 20-30 minuten geleden dat uw ogen gesloten zijn. U komt bijna in fase vier Stadium / Fase 4 Deze fase staat voor de diepe slaap. Als u nu wakker wordt gemaakt, voelt u zich 'n paar minuten geestelijk in de war. In deze vierde fase van diepe slaap zijn uw spieren volledig ontspannen, de bloeddruk gaat naar beneden en de hartslag en ademhaling worden langzamer. Dit is te vergelijken met de winterslaap bij sommige dieren! Maar zoals jullie kunnen zien duurt de diepe slaap maar een half uur ongeveer, vervolgens ga je terug via fase 3, naar 2 en kom je voor het eerst in de REM-slaap. Deze REM-fase vertoont echter nauwelijks overeenkomst met fase 1: de slaper is moeilijk wakker te krijgen, er zijn snelle oogbewegingen, hartslag, ademhaling en bloeddruk zijn onregelmatig, er is vrijwel geen spierspanning. Uit onderzoek blijkt dat proefpersonen die tijdens deze fase gewekt worden, in 60 à 90 % van de gevallen dromen rapporteren. Deze cyclus herhaalt zich meerdere malen gedurende de nacht. De normale volwassene die geen last van slaapstoornissen heeft, wisselt beide soorten slaapt in vier of vijf cycli per nacht af. Het totale aandeel van de REM-slaap is ongeveer 20%. Elke complete cyclus duurt ongeveer 90 tot 110 minuten. In het eerste deel van de slaap duren de perioden van de rustige slaap in vergelijking tot de REM-slaap relatief lang. Naarmate de nacht vordert, wordt de rustige slaap minder diep en worden de REM-periodes langer.
Swaarom slapen we eigenlijk? Slaap komt zo algemeen voor dat het absoluut een essentiële functie moet hebben, maar slaapwetenschappers zijn het niet met elkaar eens over wat die functie is. Er zijn verschillende ideeën over. Herstel Allereerst zou slaap een herstellende functie hebben voor lichaam en geest. Slaap is mogelijk een tijd waarin het lichaam zijn energievoorraad aanvult en zichzelf zuivert van gifstoffen die zich gedurende de dag hebben opgehoopt. NREM-rebound Dat de diepe slaap ergens goed voor is, wordt gesuggereerd door de ‘rebound’ van de non-REM-slaapfase. Na slaaptekort, zware lichamelijke arbeid, zwaar lichamelijk letsel of een dag vasten brengen mensen in hun eerste inhaalslaap relatief veel tijd door in hun diepe slaap; alsof ze inderdaad iets in te halen hebben. REM-rebound Bij proefpersonen is onderzocht of er ook iets dergelijks voor de REM-slaap opgaat. Elke keer als de meetapparatuur aangaf dat de slaper zich in de REM-fase bevond, werd hij wakker gemaakt. Het blijkt dat dan een REM-reboud optreedt. Zodra de slaper weer zijn eigen gang kan gaan, vindt een inhaalmanoeuvre plaats. Mensen die enkele nachten REM-loos zijn geweest rapporteren een toename van angst, irritatie en geheugenproblemen. Slaapdeprivatie Slaaptekort staat het uitvoeren van korte taken waarvoor men gemotiveerd is niet in de weg. Bij langdurige monotone activiteiten, zoals autorijden op een rustige snelweg is dit wel het geval. Onderzoek heeft uitgewezen dat een nacht overslaan niet per se hoeft te worden ingehaald, althans niet in uren. Na twee nachten van 8 uur is men weer helemaal de oude. Wel vindt in die tijd de reeds genoemde ‘rebound’ plaats van de diepe slaap. Randy Gardner plaatste in 1964 het wereldrecord niet slapen . Hij sliep 11 dagen niet, sliep toen 14 uur en 40 minuten en daarna was er niets meer aan hem te merken. De daarop volgende nachten vond er wel een rebound plaats: de diepe slaap duurde vijf keer zo lang en de REM-slaap drie keer zo lang als normaal. Chronisch slaaptekort Bij chronisch slaaptekort voel je je ‘s ochtends een beetje slaperig, maar door je circadiaanse klok ben je nog in staat om de paar volgende uur wel waakzaam te zijn. Een slaperig gevoel halverwege de middag wordt vaak toegeschreven aan een zware lunch, maar hoort bij het circadiaanse ritme. De worsteling om wakker te blijven tijdens een vergadering of college wordt vaak aan verveling toegeschreven, maar is ook het gevolg van het slaaptekort. Verveling zou namelijk leiden tot onrust. Ondanks het slaaptekort zorgt je circadiaanse klok ervoor dat je op bepaalde momenten relatief alert bent: meestal laat in de morgen en laat in de middag. Met chronisch slaaptekort ben je echter nooit zo alert en verstandelijk efficiënt als je zou zijn als je geen slaaptekort had. En zoals net al verteld is: je slaaptekort kan door enkele nachten goede slaap worden opgeheven. Slaaptekort leidt overigens ook tot gewichtstoename.
Swaarom slapen we eigenlijk? Slaap komt zo algemeen voor dat het absoluut een essentiële functie moet hebben, maar slaapwetenschappers zijn het niet met elkaar eens over wat die functie is. Er zijn verschillende ideeën over. Herstel Allereerst zou slaap een herstellende functie hebben voor lichaam en geest. Slaap is mogelijk een tijd waarin het lichaam zijn energievoorraad aanvult en zichzelf zuivert van gifstoffen die zich gedurende de dag hebben opgehoopt. NREM-rebound Dat de diepe slaap ergens goed voor is, wordt gesuggereerd door de ‘rebound’ van de non-REM-slaapfase. Na slaaptekort, zware lichamelijke arbeid, zwaar lichamelijk letsel of een dag vasten brengen mensen in hun eerste inhaalslaap relatief veel tijd door in hun diepe slaap; alsof ze inderdaad iets in te halen hebben. REM-rebound Bij proefpersonen is onderzocht of er ook iets dergelijks voor de REM-slaap opgaat. Elke keer als de meetapparatuur aangaf dat de slaper zich in de REM-fase bevond, werd hij wakker gemaakt. Het blijkt dat dan een REM-reboud optreedt. Zodra de slaper weer zijn eigen gang kan gaan, vindt een inhaalmanoeuvre plaats. Mensen die enkele nachten REM-loos zijn geweest rapporteren een toename van angst, irritatie en geheugenproblemen. Slaapdeprivatie Slaaptekort staat het uitvoeren van korte taken waarvoor men gemotiveerd is niet in de weg. Bij langdurige monotone activiteiten, zoals autorijden op een rustige snelweg is dit wel het geval. Onderzoek heeft uitgewezen dat een nacht overslaan niet per se hoeft te worden ingehaald, althans niet in uren. Na twee nachten van 8 uur is men weer helemaal de oude. Wel vindt in die tijd de reeds genoemde ‘rebound’ plaats van de diepe slaap. Randy Gardner plaatste in 1964 het wereldrecord niet slapen . Hij sliep 11 dagen niet, sliep toen 14 uur en 40 minuten en daarna was er niets meer aan hem te merken. De daarop volgende nachten vond er wel een rebound plaats: de diepe slaap duurde vijf keer zo lang en de REM-slaap drie keer zo lang als normaal. Chronisch slaaptekort Bij chronisch slaaptekort voel je je ‘s ochtends een beetje slaperig, maar door je circadiaanse klok ben je nog in staat om de paar volgende uur wel waakzaam te zijn. Een slaperig gevoel halverwege de middag wordt vaak toegeschreven aan een zware lunch, maar hoort bij het circadiaanse ritme. De worsteling om wakker te blijven tijdens een vergadering of college wordt vaak aan verveling toegeschreven, maar is ook het gevolg van het slaaptekort. Verveling zou namelijk leiden tot onrust. Ondanks het slaaptekort zorgt je circadiaanse klok ervoor dat je op bepaalde momenten relatief alert bent: meestal laat in de morgen en laat in de middag. Met chronisch slaaptekort ben je echter nooit zo alert en verstandelijk efficiënt als je zou zijn als je geen slaaptekort had. En zoals net al verteld is: je slaaptekort kan door enkele nachten goede slaap worden opgeheven. Slaaptekort leidt overigens ook tot gewichtstoename.
Tijdens elke normale nacht gedurende je hele leven maak je regelmatig iets heel spetaculairs mee dat zich alleen in je geest afspeelt: een droom. Wat veroorzaakt nou deze (meestal) fantastische cognitieve voorstelling? En als ze al iets betekenen, wat dan? Zoals ik eerder heb uitgelegd weten slaaponderzoekers tegenwoordig dat dromen regelmatig gedurende de hele nacht plaatsvinden, voornamelijk tijdens de REM-slaap Wat echter een groot raadsel blijft over deze fase van de slaap is waaróm we dromen…
Aan het begin van de 20 e eeuw ontwierp Sigmund Freud de meest complexe en veelomvattende theorie over dromen en hun betekenis die ooit was ontwikkeld. Hoewel er geen bewijs was voor deze theorie, heeft deze sindsdien veel invloed gehad. Volgens Freud vertegenwoordigt de droom ‘de koninklijke weg naar het onbewuste’. Hij verhief zijn droomanalyse in zijn klassieke boek ‘Die Traumdeutung (de droomuitleg) tot hoeksteen van de psychoanalyse. In de psychoanalytische theorie hebben dromen Dromen twee belangrijke functies: - Ze bewaken de slaap : Dit houdt in dat dromen helpen de psychische spanningen die in de loop van de dag zijn ontstaan te verlichten - Ze zijn in staat elke wens te vervullen : dit betekent dat dromen ervoor zorgen dat de dromer zijn onbewuste verlangens kan verwerken Bij zijn verklaring van de betekenis van dromen maakte Freud onderscheid tussen de manifest inhoud (de verhaallijn van de droom, zonder interpretatie) en de latente inhoud – de (veronderstelde) symbolische betekenis van de droom. Psychoanalytisch therapeuten speuren de dromen van hun cliënten af op aanwijzingen over motieven en conflicten die zich wellicht in hun onbewuste verschuilen.
Meditatie is een vorm van veranderd bewustzijn die meestal wordt opgeroepen door zich te concentreren op: -terugkerend gedrag -het aannemen van bepaalde houdingen -en zich af te sluiten voor externe stimuli. Meditatie is bedoeld om meer zelfkennis en welzijn te ervaren door het zelfbewustzijn te verkleinen. Meditatie wordt pas sinds kort als onderwerp voor serieus wetenschappelijk onderzoek beschouwd door de psychologie. Uit onderzoek komen aanwijzingen naar voren dat mediteren veel overeenkomsten vertoont met rusten, doordat gebleken is dat door mediteren verschillende tekenen van lichamelijke arousal worden verminderd. Bij mensen die veel ervaring met mediteren hebben, zijn veranderingen van de hersengolven te zien, vooral wat betreft de activiteit in de voorhoofdskwabben die gepaard gaan met positieve emoties. Bij nadere onderzoeken is meditatie wel in verband gebracht met gunstige veranderingen van de bloeddruk en stresshormonen, en dat meditatie ontspanning teweeg brengt en afname van angst. Aan de andere kant is uit onderzoek met controlegroepen niet gebleken dat meditatie beter is dan andere ontspanningstechnieken. Ten slotte is gebleken dat een langdurige gewoonte van mediteren gepaard gaat met een toegenomen dikte van de hersenschors in gebieden die in verband worden gebracht met concentratie en sensorische verwerking.
