Wystąpienie na III Ogólnopolskim Zjeździe Analityków Mediów pt. "Manipulacja w RP", maj 2011

1. tomasz.gackowski@id.uw.edu.pl

2. Czym jest manipulacja?
Manipulacja – to kształtowanie lub
przekształcanie poglądów i postaw ludzi,
dokonywane poza ich świadomością
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów
obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2000

3. Hipoteza
Manipulacja (manipulowanie) jest
immanentną cechą funkcjonowania
mediów

4. Typologia manipulacji w mediach

5. Intencja nadawcy
• Nagłaśnianie nieprawdziwych (kłamstwo) i / lub
niesprawdzonych informacji (ew. fałsz)
• Niewyczerpujące informacje
• Stronnicze informacje
• Niewiarygodne informacje
• Fragmentaryzacja opowieści –
nieudokumentowanie informacji (brak ciągłość)
• Kreowanie osi sporów, antagonizowanie
oponentów, przypisywanie postaw (mowa
Por. M. Iłłowicki, Krzywe zwierciadło. O
zależna) manipulacji w mediach, Lublin 2003

6. Intencja nadawcy
• Przemieszanie informacji z komentarzem –
infomentarz - infomment (tylko fakty podlegają
kryterium prawdziwości)
• Niezrozumiałe i niekompetentne relacjonowanie
informacji
• Ignorowanie obowiązującego prawa
(prasowego, ochrony dóbr osobistych osób i
instytucji)
• Przemilczenie informacji
Por. M. Iłłowicki, Krzywe zwierciadło. O
• Umyślne insynuacje manipulacji w mediach, Lublin 2003

7. Intencja nadawcy
• Etykietowanie
• Nagłaśnianie spraw drugorzędnych w celu
przykrycia niewygodnych tematów (red herring)
• Wulgaryzmy i kolokwializmy
• Emocjonalizacja przekazu – silne bodźce:
strach, seks, przemoc etc.
• Czynienie postulatu faktem (diagnozą) –
postulatywność vs. obiektywiacja
• Linia programowa / redakcyjna (editiorial)
Por. M. Iłłowicki, Krzywe zwierciadło. O
manipulacji w mediach, Lublin 2003

8. Specyfika medium – przekaźnika
(konwencja)
• Ważność newsów (News value) – hard news vs.
soft news  mixed news
• Infotainment i confrotainment
• All news are views (Gerbner)
• Stylebook, zasada 5 W (who, what, where,
when, why), poetyka tekstów dziennikarskich
• Selekcja strażników bramy (gatekeeping)

9. Specyfika medium – przekaźnika
(konwencja)
• Konstrukcja news’a (krótkotrwałość,
ekspozycja, jednoznaczność, zgodność z
oczekiwaniami, niespodziewaność (złudna),
aktualność, istotność, bliskość, wyjątkowość,
personalizacja, dramaturgia, elitarność,
konkretność, prawdopodobność
(przewidywalność), wyłączność)
• Widmo sondażokracji i manipulacji wynikami
badań opinii publicznej
Por. M. Iłłowicki, Krzywe zwierciadło. O
manipulacji w mediach, Lublin 2003

10. Intencja + Specyfika medium –
przekaźnika (konwencja)
• Manipulacja tytułami, lidami, zajawkami,
wyimkami, podpisami
• Manipulacja obrazem (fotografią, perspektywy
nagrywania, doboru kontekstu, wyboru ujęć
etc.)
• Manipulacja objętością i ekspozycją materiałów
dziennikarskich
• Zjawisko pseudo-ekspertów (pundits)
• Zjawisko politycznej poprawności (correctness)
Por. M. Iłłowicki, Krzywe zwierciadło. O
manipulacji w mediach, Lublin 2003

11. Skuteczność manipulacyjna mediów
• Teoria ustanawiania porządku (agenda-setting
theory)
• Zjawisko spirali milczenia (spiral of silence theory)
• Bandwagon i underwagon effect, głosowanie
strategiczne, efekt przyspieszenia
• Efekt trzeciej osoby (third person effect)
• Efekt perswazji ukrytej (the hidden persuasion)
• Efekt medialnej inscenizacji wydarzeń
• Teoria strażników bramy – proces selekcji (the
Por. M. Iłłowicki, Krzywe zwierciadło. O
gatekeeping theory) manipulacji w mediach, Lublin 2003

22. Zdjęcia niepozowane
P. Semka, Sto
dni samotności,
„Rzeczpospolita”
15.02.2008 r.
J. Stróżyk, Nadchodzi rewolucja w sporcie, wywiad z
Mirosławem Drzewieckim, „Rzeczpospolita”
17.11.2008 r.

23. Zdjęcia pozowane
Agil, D. Kołakowska, Ł. Cybiński,
Premier przemówi do narodu,
„Rzeczpospolita”, 16.02.2008 r.

24. Zdjęcia pozowane
A. Fandrejewska, J. Kurasz, Jesteśmy
po prostu skuteczni, wywiad z
Michałem Bonim, „Rzeczpospolita”
12.11.2008 r.

25. Zdjęcia pozowane
R. Grochal, W. Szacki, PO i PiS robią studniówkę,
„Gazeta Wyborcza” 06.02.2008 r.
Autorzy Rzeczpospolitej, 100 dni
rządu Tuska, „Rzeczpospolita”
22.02.2008 r.

26. D. Kołakowska, Drugie
exposé Donalda Tuska, i D.
Kołakowska, Tusk wyciąga
rękę, „Rzeczpospolita”
21.11.2008 r.

28. A. Kublik, M. Olejnik, Tusk: trzeba zmienić konstytucję, wywiad z
Donaldem Tuskiem „Gazeta Wyborcza” 26.02.2008 r.

29. A. Kublik, M. Olejnik, Po
wyborach odblokujemy Polskę,
wywiad z Donaldem Tuskiem,
„Gazeta Wyborcza”
08.11.2008 r.

30. P. Gabryel, P. Lisiecki, B. Waszkielewicz, Z niczego nie rezygnujemy,
wywiad z Donaldem Tuskiem, „Rzeczpospolita” 24.11.2008 r.

31. Sondażokracja
nazwa instytucji zlecającej sondaż i nazwa instytucji badawczej,
określenie badanej populacji tj. zbiorowości (np. dorosła ludność Polski),
liczebność zrealizowanej próby badawczej i metoda jej doboru (np. 1137-
osobowa, reprezentatywna próba losowa, 1000-osobowa próba losowa), przy próbie
udziałowej (kwotowej) zaleca się podawać cechy ze względu na które dokonano jej
doboru. Przy próbie losowej – podaje się stopień jej realizacji
Nie powinno zabraknąć terminu przeprowadzenia badania (media w
nadzwyczajnych warunkach, które mogłyby w jakiś sposób wpłynąć na wyniki
sondażu powinny informować o tym czytelników w artykule, bo sondaż np. o
poczuciu bezpieczeństwa wśród Polaków mógłby mięć zupełnie inne wyniki przed
krachem na rynkach giełdowych niż zaraz po nich).
Ważne by media podały również metodę zbierania danych – wywiady
indywidualne, ankieta wypełniana przez badanych, wywiad telefoniczny etc.
A. Sułek, Zasady prezentacji wyników
badań sondażowych w prasie. Ze Tomasz Gackowski, Czwarta władza czyli media
szczególnym uwzględnieniem sondaży
wyborczych, „Zeszyty Prasoznawcze”
rozliczające polityków w Polsce. Nowy model
1-2, 1997, s. 149-156. komunikacji politycznej

32. Sondażokracja (dodatkowe informacje)
Należy podać dokładnie sformułowane pytanie, na które odpowiadali
ankietowani – czy otwarte czy zamknięte, jakie odpowiedź i do wyboru etc.
Dodatkowymi warunkami są: podanie odsetka odpowiedzi typu „nie wiem”,
„trudno powiedzieć”; określenie podstawy procentowej (np. ogół badanych – 100
proc.);
wielkość błędu statystycznego – względnie może być ta informacja zawarta już w
interpretacji wyników badania (określenie np. ustalonego na poziomie 95 proc
ufności sondaż);
oddzielenie wyników od samej interpretacji;
porównanie rezultatów z podobnymi sondażami (badanie stopnia wiarygodności
wyników);
żelazna zasada: mianem sondażu można określić tylko i wyłącznie badanie
reprezentatywne.
Można również dodać do powyższej listy wymóg, aby dziennikarz – nie będąc
zazwyczaj ekspertem od badań opinii publicznej – prosił o interpretację wyników
specjalistę, który powie o wiarygodności wyników i możliwości ich absolutyzowania i
wnioskowania o nich.
A. R. Szewd, Sondaże w mediach. Tomasz Gackowski, Czwarta władza czyli media
Polskie kampanie wyborcze na łamach
Rzeczpospolitej i Gazety Wyborczej, 1-
rozliczające polityków w Polsce. Nowy model
2 (197-198), 2009, s. 74-94 komunikacji politycznej

33. Sondażokracja
Tomasz Gackowski, Czwarta władza czyli media
rozliczające polityków w Polsce. Nowy model
komunikacji politycznej

34. Sondażokracja
Tomasz Gackowski, Czwarta władza czyli media
rozliczające polityków w Polsce. Nowy model
komunikacji politycznej

37. Wyróżniki manipulacji wg M. Karwata
1. Wykorzystywanie cudzych słabości, własnej przewagi taktycznej oraz
sprzyjającej sytuacji dla uprzedzenia w czymś drugiej strony lub narzucenia jej
swojej woli
2. Ukrywanie celów działania (przed otoczeniem, adresatem, partnerem),
niejednokrotnie sprzężone z odwracaniem uwagi lub sugerowaniem celów
pozornych, przedstawianiem pretekstów jako celów właściwych, intencji i zadań
drugorzędnych i ubocznych jako głównych itd.
3. Ukrywanie lub kamuflowanie (maskowanie) samego działania, jego
rzeczywistego charakteru i jego środków, a także własnego sprawstwa
4. Posługiwanie się (w oddziaływaniu na innych) podstępem - wybiegiem lub
pułapką
5. Wykorzystanie i podtrzymywanie nieświadomości lub ograniczonej i
fałszywej świadomości adresatów oddziaływań (stereotypów, irracjonalnych
uprzedzeń, złudzeń) względnie spowodowanie zakłóceń w funkcjonowaniu tej
świadomości — w celu zdezorientowania odbiorcy lub pozbawienia go wpływu
na sytuację i samokontroli
Por. M. Karwat, Sztuka manipulacji
politycznej, Toruń 2001

38. Wyróżniki manipulacji wg M. Karwata
6. Posłużenie się innymi ludźmi jako narzędziami własnego działania i osiągania
własnych celów
7. Instrumentalne posłużenie się potrzebami społecznymi i wartościami —
jako zachętą, „wabikiem", parawanem, środkiem dezorientacji innych oraz
fałszywego usprawiedliwienia działań z góry zaplanowanych jako rzekomo
wymuszonych, działań interesownych jako bezinteresownych itd. itp.
8. Pośrednie lub bezpośrednie uprzedmiotowienie odbiorcy i wykonawcy
działań – czerpanie z tego faktu korzyści
9. Takie rozgrywanie sytuacji i wykorzystywanie własnej przewagi, że własne
korzyści osiąga się kosztem interesów tych, których się wykorzystuje i
wprowadza w błąd.
Por. M. Karwat, Sztuka manipulacji
politycznej, Toruń 2001

39. Jak unikać manipulacji? (1/3)
• postulat prawdy: operowania faktami;
• postulat kompletności: wiadomości i
sprawozdania powinny być pełne, ujmować
stan rzeczy w sposób całościowy;
• postulat rozdzielności: informacje
dotyczące stanów rzeczy i wydarzeń musza
być oddzielone od komentarza i ocen;
• postulat strukturyzacji: informacja
powinna odzwierciedlać struktury
rzeczywistości;
S. Michalczyk, Komunikowanie polityczne.
Teoretyczne aspekty procesu, Katowice 2005.

40. Jak unikać manipulacji? (2/3)
• postulat bezstronności: opinie
dziennikarskie powinny być wyraźnie
podkreślone;
• postulat jawności: źródła informacji
powinny być podane;
• postulat prezentacji: ewentualne
sprzeczności pomiędzy źródłami powinny
być podane;
S. Michalczyk, Komunikowanie polityczne.
Teoretyczne aspekty procesu, Katowice 2005.

41. Jak unikać manipulacji? (3/3)
• postulat unikania emocji: informacje
powinny być rzeczowe i wolne od emocji;
• postulat neutralności: stosunek do
prezentowanych wydarzeń i stanów
rzeczy powinien być neutralny
(zdystansowany);
• postulat unikania tendencyjności:
polityczne przesłanki informacji i
komentarza powinny być odrzucone
S. Michalczyk, Komunikowanie polityczne.
Teoretyczne aspekty procesu, Katowice 2005.

42. Wniosek
Manipulacja (manipulowanie) jest
immanentną cechą funkcjonowania mediów
ze względu na ich konwencjonalizację,
mogącą być z jednej strony
usprawiedliwieniem dla manipulatorskich
wykroczeń personelu medialnego, z drugiej
zaś skutecznym narzędziem w celu
intencjonalnego manipulowania odbiorcami

43. tomasz.gackowski@id.uw.edu.pl