Plenaire bijeenkomst column geschreven en gesproken door Hendrik-Jan Klein Nagelvoort van Vanboeijen.

1. Column symposium
Wie van u is wel eens boos of gefrustreerd geraakt bij een bezoek aan het gemeentehuis?
Wie van u begaat wel eens een verkeersovertreding?
Wie van u ergert zich wel eens aan regels en procedures?
Wie van u voelt zich wel eens betuttelt door de overheid?
Wetgeving, regels en procedures zijn bedoeld om de gemeenschap op een prettige manier te laten
functioneren. In de gunstige gevallen zorgen ze voor rust, een gevoel van eenduidigheid en
voorkomen ze misbruik van kwetsbare groepen. Een goede regel is een regel waarvan we snappen
waarom hij bestaat. Hoe meer die waarom als gemeenschappelijk belangrijke waarde wordt ervaren,
des te minder discussie roept een regel op. Zo wordt geweld tegen een medemens mondiaal
veroordeeld, behalve dan wanneer het als legitieme reactie op een overtreding van een ander wordt
gezien, maar daar kom ik straks op terug.
Wordt de waarom van een regel ons minder duidelijk of is de waarde minder geïnternaliseerd, dan
wordt een regel ervaren als beperkend en roept dat frustratie en agressie bij ons op. Het is onlogisch,
er wordt ons onrecht aangedaan, ze nemen ons niet serieus, al naar gelang onze
persoonlijkheidsontwikkeling roept het een reactie op tegen de regel.
Enkele maanden terug zapte ik langs een documentaire over het gevangeniswezen in Amerika.
Schokkende beelden van zeer agressieve gevangenen en van een tot de tanden toe bewapend
regime dat de regels handhaafde. In diezelfde periode las ik een achtergrondartikel over een
gevangeniseiland in Zweden, waar enkele honderden gevangenen een harmonieuze zelfvoorzienende
gemeenschap vormden, begeleid door slechts enkele medewerkers. Weglopen kon, maar gebeurde
slechts zelden. Onderling geweld was niet aan de orde.
De populatie gevangenen was vergelijkbaar, maar de sfeer en het gedrag van zowel gevangenen als
bewakers verschilden als dag en nacht. In Amerika draait alles om regels, zowel het handhaven als
het breken ervan. In Zweden richt men zich op zijn rol in een samenleving. Het verschil zit in de mate
van ervaren regie.
Het dilemma van ervaren regie wordt schitterend duidelijk in de film The Truman Show. We zien een
iets te goedgemutste jongeman opgroeien in een iets te ideale stad die ook zijn wereld blijkt te zijn.
Truman leeft zonder het te weten in een studio als hoofdpersoon van een real life soap. Alles verloopt
harmonieus tot Truman merkt dat zijn leefwereld wordt beïnvloed. Hij snapt niet waarom, probeert
regie te nemen over zijn leven door plotseling ander gedrag te vertonen en merkt dat hij enorm wordt
tegengewerkt in zijn pogingen de leefregels te breken. Held als hij is bijt hij door en ontworstelt zich
aan de schijnwereld waarin hij bleek te leven. Waar mediamagnaten eerder de regie over hem
voerden, pakt hij nu alle regie terug.
Op het laatste stukje na wordt in deze film een proces getoond dat zich overal in de hulpverlening (en
daarbuiten) voordoet. Helaas loopt het met de Trumans in de echte wereld vaak slechter af. Ze
behalen niet de overwinning, maar worden uit- of overgeplaatst omdat ze zich onbegeleidbaar
opstellen.
Jongeren met een licht verstandelijke beperking verliezen sneller het overzicht over een situatie,
kunnen moeilijker verwoorden waar ze tegen aanlopen en zijn impulsiever in hun reacties. Ze lopen
daardoor in versterkte mate tegen grenzen en regels aan en vertonen in versterkte mate opstandig en
grensoverschrijdend gedrag als reactie op begrenzing. Hoe lager het gevoel van ervaren regie, des te
sterker de neiging tot rebellie. Ervaren repressie zet aan tot agressie.
Niet alleen de jongeren, maar ook wij hulpverleners en bestuurders, zijn geneigd tot het volgen van dit
patroon. Zolang de jongere zich voegt, zich gedraagt, kunnen we heel goed competentiegericht
werken. Voert een jongere de druk op, maakt hij keuzes die we afkeuren of die tegen onze waarden
zijn gekeerd, dan ontstaat als reactie daarop bij ons de behoefte aan controle. Waar zij zich keren
tegen de regels, maken wij de regels heilig. Dat proces beperkt zich niet tot de werkvloer, maar is
vaak zichtbaar in de hele organisatie en daarbuiten (denk aan het verscherpte TBS beleid). Een
eerste stap naar het Amerikaanse gevangenissysteem.

2. Wat doen die Zweden nou anders? Allereerst is het aantal opgelegde regels beperkt tot een minimum.
Alleen de kaders zijn geschetst. Dat biedt bewoners de ruimte hun bestaan verder in te kleuren. Ze
ervaren, zelfs in gevangenschap, eigen regie en worden gestimuleerd die in te zetten. Zelfs weglopen
kan heel simpel, de gevangenen doen het niet omdat ze weten dat ze dan niet meer terug mogen
keren. De rustige omgeving, de overzichtelijke minimaatschappij, het gevoel daar zelf aan bij te
dragen, dat maakt dat deze mensen bijna kiezen voor gevangenschap. Het gevangenispersoneel richt
zich niet de hele dag op regels, raakt niet in paniek bij wangedrag, maar creëert de voorwaarden voor
hun cliënten om regie te blijven ervaren. Ook zij ervaren regie.
Regie door regisseren betekent dat je beseft dat je geen controle hebt en ook niet wilt hebben over het
handelen van cliënten en dat cliënten dat voelen. Gevolg is dat jongeren meer eigen regie gaan
ervaren en er voor hen ruimte ontstaat om na te denken in plaats van te reageren.
Je hebt wel regie over omgevingsfactoren, het logisch maken van de wereld, oorzaak-gevolg relaties
verduidelijken. Dat vraagt zicht op alle leefgebieden van een jongere, voorstructureren van die
leefgebieden en vertalen van de gebeurtenissen naar de jongere op een voor hem logische manier.
De jongere is Truman, jij regisseert de show. En waar Truman werd beperkt in het maken van eigen
keuzes, leg jij de jongere uit wat hij buiten zijn veilige leefomgeving kan verwachten. Om hem
vervolgens zelf te laten bepalen welke keuze hij maakt.
Regie door regisseren betekent dat je durft los te laten, ook wanneer een cliënt keuzes maakt die ons
niet verstandig lijken. Dat maakt de cliënt verantwoordelijk voor zijn eigen leven en zijn eigen
perspectief. Een cliënt kan zich echter alleen verantwoordelijk voelen en verantwoordelijk worden
gesteld voor zijn keuzes wanneer hij begrijpt waarvoor hij kiest. En dat begrijpelijk maken is onze zorg,
daarvoor zijn wij verantwoordelijk en daarop zijn wij aanspreekbaar. Iedereen kan regie voeren over
zijn eigen leven, mits het leven voldoende overzichtelijk naar ze wordt vertaald.
Pleit ik daarmee voor de afschaffing van alle beheersmatigheid? Ja en nee.
Nee, omdat vrijheid begrensd wordt door de vrijheid van anderen en niet iedereen die grenzen
respecteert.
Ja, omdat ik geloof dat veel meer mensen in staat zijn tot het omgaan met vrijheid dan we nu laten
gebeuren. Die mensen hebben dan wel een omgeving nodig die aansluit bij wat ze aankunnen. Het
gevangenisvoorbeeld in Zweden bewijst dat. Ja, omdat ik geloof dat we alle beheersmatigheid gaan
inzetten die we in onze beleving tot onze beschikking hebben. Is een time-out ruimte beschikbaar dan
wordt hij gebruikt, is fixeren een in te zetten mogelijkheid dan vindt fixatie plaats. Hoe meer we onszelf
beheersmatigheid verbieden, des te meer oog we krijgen voor het voorwaardenscheppend werken.
Vandaag willen we met u ‘regie door regisseren” verder onder de loep nemen. Een onderwerp dat we
binnen het cluster LVG van Vanboeijen centraal willen stellen, maar waar we zelf het einddoel zeker
nog niet in hebben behaald. Veel plezier vandaag!