4. UDALERRIA: ASPARRENA
KOKAPENA: Arabako Lautadan dago, hain zuzen ere,herrialdeko Ipar-
mendebaldean kokatuta dago eta Gasteiztik 35 kilometrotara.
BIZTANLEAK: 1600 pertsona
HISTORIA ETA ONDAREAK: Bi mendikateek gordetzen dituzten aztarna
megalitikoek historiaurreko gizakion agerpen goiztiarra adierazten digute.
Halaber, erromatarrek haien iragaitearen arrastoa utzi egin zuten eskualde hau
zeharkatzen duen eta egungo N1 errepide ondoan dagoen Bordeletik
Astorgarako erromatar kaltzada-zatiaren bidez ez ezik, egungo elizetako
kanpoaldean azaltzen diren
hilarri ugarien bitartez ere.
Aistrako San Julian baseliza
proto-erromanikoa (Arabako
zaharrenetakoa) eta Amamioko
San Joan (XII. mendea)
erromanikoa benetako arte-
merezimendutzat har ditzakegu.
Gainerako elizak, baselizak
nahiz eskualdeko eraikuntza
zibilak bisitatzea interegarria da
oso, bereziki antzinako
Anaiarteko armarria gordetzen duen gaur egungo Udaletxea baita Udalerria
osatzen duten 10 herrietako bakoitzaren berezitasunak ere.
Erroten eta burdinolen ustiapenarekin batera, harrobien ustiapena eta ohol
aberastasuna izan dira eskualdeko ekonomiaren euskarri. Berton burdin
meatzeak izateak eta ur nahiz zuhaizti oparotasunak, XIX. mendean goraldi
handia lortu zuten zenbait siderurgia industria ezartzea ahalbidetu zuen.
MONUMENTUAK: Done Petri parrokia eta interpetrazio zentrua.
JAIAK: Andra Mari jaiak.
5.
6. UDALERRIA: Zalduondo
KOKAPENA: Ipar ekialdean dago. Aguraingo koadrillan barna.Gasteiztik 31
kilometrotara dago. Arabako biztanle gutxieneko udalerria da.
MUGAKIDEAK:
IPARRALDEAN: Donemiliago eta Asparrena.
HEGOALDEAN: Donemiliago eta Asparrena.
EKIALDEAN: Asparrena.
MENDEBALDEAN: Donemiliaga.
JAIAK: Otsailaren 3an,inauteri igandean markitos pertsonaia gaiztoa epaitu eta
erregiten da, eta gaitzak sinbolatzen ditu. Horregatik, erretzen dute: gaitzak
uxatzeko.
ONDASUN NABARMENAK: Andoin Luzuriaga jauregia 1683ko eraikin
Barrokoa da. Kultura ondasun gisa 1999an izendatua.
Lazarragataren jauregia,XVI.Mendekoa da, gaur egun museo Entugrafikoaren
egoítza, kultura ondasun gisa 2002an izendatuta. Larretaren etxea,
XV,mendekoa. Udaletzean 2008an kultura ondasun gisa monumentua.
2006ko azaroaren 16an sute baten ondorioz erabat erre zen eta zaharberritzen
ari dira.
7.
8. Kokapena:Agurain Arabako ipar-ekialdean dagoen udalerria da. Arabako lautadan
kokatuta dago.
Biztanleria:4659 biztanle ditu.
Kokapen geografikoa:Salvatierra-Agurain Arabako lautadako ekialdean dago, ipar-hego
norabideko garai luzanga txiki baten gainean.
Mugakideak:Donemiliaga, Bernedo, Iruraitz-Gauna eta Arratzu-Ubarrundia ditu
inguruan.
Jaiak eta ospakizunak: Ekainak 24, Abuztuaren 15ean eta abuztuaren 29an dira.
Bitxikeriak:Aguraingo kuadrilla
Ondasun kulturala:
Historiaurreko hondarrak, Agurainen inguruko herrietan trikuharri ugari daude.
Katedrala
9.
10. Iruraitz – gauna Arabako ekialdean dagoen udalerria da, Aguraingo
Kuadrillakoa.Gasteiztik 19 bat kilometrora dago.
Azalerari dagokionez
nahiko handia izan arren ( 47.13km),udalerriak izan duen historia dela eta,
oso egituratzefisiko komplexua eta zatitua dauka, Euskal Herriko udalerririk
zatikatuenetarikoa izaki.
UDALERRI MUGAKIDEAK
Iparraldean:Barrundia.
Hegoaldean:Arraia-Maestu.
Ekialdean:Agurain.
Mendebaldean:Dulantzi.
ONDASUN NABARMENAK
Gaunako San Bitor bazeliza.
San Martin touskoaren eliza , Gazeon.
Jasokundeko Andre Mariaren eliza , Alaitzan.
KULTURA
Jaiak
Ekainaren 24 an ,San Juan eguna ospatzen da Azilun, herri-bazkaria eginez.
11.
12. Udalerria :Gasteiz
Kokapena: Araban dago, Arabako Lautadan
Mugakideak: Miranda,Iruna de Oca,Alegria-Dulantzi,Lantaron eta Emberagoita.
Kokapen geografikoa:Gasteiz Euskal Herriko ekialdean dago.
Biztanleria:238.247
Ospakizunak eta Jaialdiak:San prudentxio,apirilaren 28an, Merkado mediebal, Zeledon
Abuztuaren 4an,Sokaren etxerriaurtarrilaren, 1an.
Monumentuak:Santa Maria katedrala,Erdi Araroko harresia,San Migel eliza,San Pedro
eliza,San Bizente eliza,Eskoritza-Eskibel jaurtegia.
Bitxikeriak:Españako plaza,museoak,Zadorra ibaia
13.
14. UDALERRIA: Arrazua-Ubarrundia.
KOKAPENA: Arabako erdialdean dagoen udalerria da, Zuia-gorbeialdea eskualdeko
txikiena da. Gasteiztik zazpi bat kilometrotara dago.
MUGAKIDEAK: Iparraldean, Legutio eta Lenitz Gatzaga (Gipuzkoa). Hegoaldean,
Gasteiz. Mendebaldean, Zigoitia eta Gasteiz.
BIZTANLERIA: 721 pertsona (2001)
KOKAPEN GEOGRAFIKOA: Elgea mendilerroak banatzen du Debagoienatik
(Gipuzkoa). Udalerriko herriak, Zadorra ibaiaren eta Ulibarri Ganboako urtegiaren
ertzetan daude.
ONDASUN KULTURALA: Lukuko zubia: XVI.mendekoa dela uste dute adituek, eta
XVIII.mendeko jauregia dauka ondoan.
JAIAK: jaiek koadrila ezagutzeko aukera polita eskaintzen dute ; jai gehienek jatorri
erlijiosoa dute. Oso famatuak dira Zuian dauden Oroko Santutegiko eta Jugatxiko
Ermitako erromeriak edo Aramaion dauden Marixeka , Santikurtz, San Kristobal eta
Ibabeko Andra Marikoak.
15.
16. Udalerria:Donemiliaga
Kokapena:Gasteztik 28 kilometrotara dago
Mugakideak:mugan:Iparraldean:Oñati Gipuzkoa.Hegoaldean:Agurain eta Entzia-
iturretako Partzuergoa.Ekialdean:Asparrena,Zalduondo eta Entzia- iturretako
Patzuergoa.Mendebaldean:Barrundia eta Agurain.
Biztanleria:biztanleri kopurua 716koa da
Kokapen geografikoa:Donemiliaga iparraldean dago
Ondasun kulturala:Aizkomendiko trikuharria,Egilatzen.Euskal Herriko handienetako
dugu,Bilarkoarekin batera.1832an aurkitu zuten.
Jaiak eta ospakizunak:Abuztuaren 20an San Bernandoren erromeria ospatzen da barrian.
17.
18. BARRUNDIA
KOKAPENA:Arabaren ekialdean
kokaturik dago.
MUGAKIDEAK: Iparaldean:Eskoriatza
eta Oñati (Gipuzkoa);
Hegoaldean:Burgelu,Dulantzieta
Agurain. Ekialdean: Donemiliaga.
Mendebaldean: Burgelu, Gasteiz eta
Leintz-Gatzaga.
BIZTANLEAK: 841 biztanle ditu.
KOKIAPEN GEOGRAFIKOA: Barrundiako udalerria Lautadako
eskualdean dago, Arabako Lurralde Historikoko ipar-ekialdeko
koadrantean. Iparraldetik, Gipuzkoako Lurralde Historikoarekin egiten
du muga.
HISTORIA ETA ONDAREA: Barrundia, izenak berak dioen bezala,
barruko aldean dago, mendien arteko zenbait haranetan barreiatuta.
Barrundiari buruzko lehenengo aipamenak “Reja de San Millán”
izeneko agirian aurkitzen ditugu, eta 1025. urtekoak dira. Agiri
horretan, Donemiliaga Kukulako monasterio napar-errioxarrari zerga
gisa burdinazko nabarrak ematen zizkioten Arabako herrien zerrenda
agertzen da. Garai hartan, bai Araba, bai Errioxa, Nafarroako
Erresumaren barruan zeuden.Dokumentuan, Barrandiz merindadea
agertzen da, eta Barrundiako gaur egungo herri gehienak agertzen
dira bertan, orain Donemiliagako eta Asparrengo udalerrietan dauden
beste herri batzuekin batera. Gaur egun Barrundian dauden herri
batzuk, berriz, Ganboako merindadekoak ziren orduan.
JAIAK: Herri bakoitzeko zaindariaren jaiez gain, honako hauek
nabarmen daitezke:
Barte jaia. Uztailaren 4an Larreako herritarrak Ermuara joaten dira.
Han, San Martin ermitaren aurrean, aurreskua dantzatu eta Barte
deritzon ogi handi bat jasotzen dute. Izurrite baten harira, Hermuako
herritarrek laguntza eman omen zieten Larreakoei. Laguntza horren
ordainetan, Larrekoek gaur egun Hermuako ermitan gordetzen den
San Martinen irudia eman zieten. Horra hor festaren jatorria.
Hermuakoek “frantses” esaten zieten Larreakoei, 1794an,
19. Konbentzio Gerran, Frantziako errepublikazaleei lagundu egin
zietelako herria erretzen. Bi herrien artean zeuden tira-birak
gorabehera, Hermuakoek, esan bezala, laguntza eman zieten
izurritea gertatu zenean. Tira-bira horien ondorioz, Hermuarrak
ez dira Larrearrei harrera egitera irteten.
Santa Marinako erromeria. Santa Marina egunaren (uztailak
20) aurreko larunbatean ospatzen da. Marietako herritarrek
meza egiten dute, eta gero, bazkaria. 1651. urteaz geroztik
egiten da erromeria.
Gabonak. Abenduaren 24ean, Barrundia osoko neska-mutilek
Olentzerori harrera egiten diote. Ikazkin mitikoa menditik
jaisten da Gabonak iragartzera.
Errepuierre. Urte amaierako festa da; lehen, herri askotan
ospatzen zen. Gaur egun, Marieta, Gebara eta Ozaetan
egiten da. Amaitutako urtea irudikatzen zuen panpina bat
erretzen zuten. Panpinak, herriaren arabera, izen bat zuen:
Galerre, Kalerre edo Putierre. “Erre ipui erre” delakoaren festa
zen. Gaurko euskaran “erre ipurdia erre” esan nahi du.
.
