мавзу 11

17 Мавзу. Кичик даражали очик иктисодиёт. Манделл-Флеминг модели17 Мавзу. Кичик даражали очик иктисодиёт. Манделл-Флеминг модели
13 дан 1 слайд
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт
11- :Мавзу Бюджет-
солиқ сиёсати

Режа:
• 1. Бюджет –солиқ сиёсатининг моҳияти ва
усуллари.
• 2. Давлат харажатлари, солиқ ва баланслашган
бюджет мультипликаторлари.
• 3. Дискрет ва нодискрет фискаль сиёсат. Бюджет
тақчиллиги ва ортиқчалиги.
• 4. Ўзбекистон Республикаси бюджет-солиқ
сиёсати ва жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози
шароитида унинг хусусиятлари.

1. Бюджет –солиқ сиёсатининг
моҳияти ва усуллари.
• Давлатнинг асосий вазифаларидан бири
иқтисодиётни барқарорлаштириш ҳисобланади.
Бундай барқарорлаштиришга монетар сиёсат
воситалари қатори фискал сиёсат орқали ҳам
эришилади. Фискал сиёсат шунингдек, бюджет-солиқ
сиёсати деб ҳам айтилади.
• Бюджет-солиқ сиёсати деганда ноинфляцион ЯИМ
ишлаб чиқариш шароитида иқтисодиётда тўлиқ
бандлиликни, тўлов балансининг мувозанатини ва
иқтисодий ўсишни таъминлашга қаратилган давлат
харажатлари ва солиқларини ўзгартиришни ўз ичига
олган чора тадбирлар тушунилади.

• Иқтисодиёт турғунлик ёки пасайиш даврида
бўлган вазиятларда давлат томонидан
рағбатлантувчи фискал сиёсат олиб
борилади.
• Яъни, давлат қисқа муддатда иқсодиётнинг
пасайиши муаммосини давлат
харажатларини ошириш ёки солиқларни
камайтириш, ёҳуд иккаласини бир вақтнинг
ўзида олиб бориш эвазига ҳал этади.
• Узоқ муддатда давлат харажатларининг
юқори бўлиши ва солиқларни камайтириш
ишлаб чиқариш омилларининг ўсишига ва
натижада, иқтисодий салоҳиятнинг
кўтарилишига олиб келиши мумкин.

МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Фискал сиёсат давлат харажатларини (G)
камайтириш ёки солиқларни (Т) ошириш ёки
бўлмаса иккала тадбирни бир вақтда олиб
бориш орқали иқтисодиётнинг даврий
ўсишини чегаралашдан иборат.
• Қисқа муддатли даврларда ушбу тадбирлар
талаб инфляциясини камайтиради.
• Узоқ муддатли даврларда эса юқори
солиқлар иқтисодиёт қийинлашувига олиб
келиши мумкин.
• Бу эса мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятини
издан чиқаради.
• Бунга давлат харажатларидан самарасиз
фойдаланиш қўшимча туртки бўлиши мумкин.

2. Давлат харажатлари, солиқ ва
баланслашган бюджет мультипликаторлари.
• Қисқа муддатли даврда бюджет-солиқ сиёсати давлат
харажатлари, солиқ ва баланслашган бюджет
мультипликаторлари самараси таъсири остида бўлади.
• ΔG ↑ → ΔE↑ → ↑ΔY(ΔY=ΔC х mg)
• Давлат харажатларининг ΔG миқдорга ўсиши режалаштирган
харажатларининг ΔE миқдорда ўсишига ва умумий
харажатларнинг эгри чизиқ бўйича юқорига сурилишига олиб
келади.
• Бу вазиятда ялпи ишлаб чиқариш ҳажми (ΔY) миқдорида ўсади.
• ёпиқ иқтисодиёт учун давлат харажатлари мультипликатори ва
ишлаб чиқаришнинг мувозанатли ҳажмини қуйидаги
тенгламалар системасини ечиш орқали топиш мумкин:
• Y=C+I+G
• C=a+bY
• Бу ерда: Y=C+I+G – ёпиқ иқтисодиёт учун асосий
макроиқтисодий айният;

E=Y
E2=E1+ΔE(ΔG)
E1=C1+I1+G1+Xn1
E2=Y2
E1=Y1
ΔE
ΔY
E1=Y1 E2=Y2 Y
E
Чизма. Давлат харажатлари ўзгаришининг мультипликатив самараси

МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Тенгламалар системасини Y учун ечиб қуйидаги натижани оламиз:
1
Y = ---------- (a+I+G);
1 - b
• Бу ерда: 1/(1-b) – ёпиқ иқтисодиётда солиққа тортиш ҳисобга олинмаган
вазиятда харажатлар мультипликатори;
• (a+I+G) – автоном харажатлар;
• b=MPC – истемолга чегараланган мойиллик бўлиб мультипликатор миқдорини
белгиловчи асосий омилдир.
• Солиққа тортиш ҳисобга олинганда истеъмол функцияси ўзгаради ва
C=a+b(1-t)Y кўринишни олади.
• Бу тенгламани асосий макроиқтисодий
• айниятга қўйиб ечсак, қуйидаги натижани оламиз:
• 1
Y= --------------- (a+I+G)
1-b ( 1-t)
• Бу ерда: 1/(1-b(1-t) – ёпиқ иқтисодиётда харажатлар мультипликатори;
• t – чегаравий солиқ ставкаси.
•
t =ΔY/ΔT
• Бу ерда: ΔT – тўланадиган солиқлар миқдорининг ўсиши;
• ΔY – даромадларнинг ўсиши.

МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Солиққа тортиш ҳисобга олинган ҳолдаги харажатлар
мультипликатори солиққа тортиш ҳисобга олинмаган
ҳолдаги солиқ мультипликаторидан анча кичикроқ
миқдорга эга, чунки даромадларга айланган
харажатларнинг бир қисми солиқларга чегирилиб,
муомаладан чиқади ва мальтипликация самарасини
пасайтиради.
• Очиқ иқтисодиётда давлат харажатлари
мультипликатор ва мувозанатли ишлаб чиқариш
ҳажми қуйидаги тенгламалар системасини ечиб
топилади:
• Y=C+I+G+Xn
• C=a+b(1-t) х Y
• Xn=g+m’Y

МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Агарда (2) ва (3) тенгламаларни асосий
макроиқтисодий айниятга қўйиб, ечсак қуйидаги
ечимга эга бўламиз:
• 1
Y= ------------------- (a+I+G+g)
1(1-b(1-t)+m’
• Бу ерда: 1 / 1(1-b(1-t)+m’ очиқ иқтисодиётда давлат
харажатлар мультипликатори.
• Мувозанатли даромадлар даражасига солиқларни
камайтиниш ҳам мультипликатив таъсир кўрсатади.
Солиқлар миқдорини ΔT га камайтирсак,
тасарруфдаги даромад даражаси ΔТ га ошади.
• Истеъмол харажатлари мос тарзда ΔTх b (бу ерда b-
истеъмолга чегаравий мойиллик) миқдорга ошади ва
у режалаштирилган харажатлар эгри чизиғини
юқорига силжитади, миллий ишлаб чиқариш ҳажмини
эса ΔУ га оширади.

МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Демак, солиқ мультипликаторини қуйидагича тасвирлаш
мумкин:
• ΔY - b
• ----------- = -------
• ΔT 1- b
• Агар давлат бюжетига барча солиқ тушумлари жорий даромад–
Y динамикасига боғлиқ деб ҳисобласак солиқ функцияси Т = tY
– кўринишни олади. Бу ҳолатда истеъмол функцияси қуйидаги
кўринишга эга бўлади:
• С=a+b(Y-tY)= a+b(1-t) Y,
• Солиқ мультипликатори эса қуйидаги кўринишни олади:
• -b
• mt = -----------
• 1-b(1-t)
• Бу ерда: mt – ёпиқ иқтисодиёт учун солиқ мультипликатори.
• Тўлиқ солиқ функцияси T=Ta+tY кўринишга эга.
• Ta – автоном солиқлар (масалан, мулкка, ерга солиқлар).
• Тўлиқ солиқ функциясини эътиборга олсак, истеъмол
функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади:
• С=a+b[Y-(Ta+tY)]

3. Дискрет ва нодискрет фискаль сиёсат.
Бюджет тақчиллиги ва ортиқчалиги.
• Ҳукуматнинг бандлик даражаси, ишлаб чиқариш
ҳажми, инфляция суръатлари ва тўлов баланси
ҳолатини ўзгартиришга йўналтирилган махсус
қарорларни қабул қилиши натижасида давлат
харажатлари, солиқлар ва давлат бюджети
қолдиғини мақсадли ўзгартирилиши дискрет фискал
сиёсат дейилади.
• Нодискрет фискаль сиёсат – давлат харажатлари,
солиқлар ва давлат бюджети қолдиғини автоматик
ўзгартиришни кўзда тутади. Нодискрет фискаль
сиёсат ўрнатилган барқарорлаштиргичларга
асосланади.

• Нодискрет фискаль сиёсат даврий тебранишларни
юмшатиш учун ҳукуматнинг бевосита аралашувини
талаб этмайди. Даврий пасайиш шароитида
даромадлар пасайиши туфайли солиқ ставкалари
пасаяди. Бу эса жами талабнинг ошишига, ишлаб
чиқаришни кенгайтиришга рағбатни юзага келишига
олиб келади.
• Иқтисодиётнинг ўрнатилган барқарорлиги даражаси
даврий бюджет тақчиллиги ва ортиқчалиги
миқдорларига боғлиқ.
• Даврий тақчиллик (ортиқчалик) иқтисодий фаоллик
пасайиши (ошиши) шароитида солиқ тушумларининг
автоматик камайиши (ошиши) ва давлат
харажатларининг автоматик ошиши (камайиши)
натижасида юзага келадиган давлат бюджети
тақчиллиги (ортиқчалиги)дир.

Чизма. Бюджет тақчиллиги ва ортиқчалиги
Бюджетнинг
даврий такчиллиги
Бюджетнинг
даврий
профицити
T=Ta+tY
G=Ga- Yγ
G,T T
Y1 Y0 Y2

• Даврий пасайиш босқичида солиқлар автоматик пасайиши,
давлат трансфертларининг ошиши натижасида бюджет
тақчиллиги келиб чиқади.
• Даврий юксалиш босқичида солиқлар автоматик кўпайиши ва
давлат харажатларининг камайиши натижасида бюджет
ортиқчалиги пайдо бўлади. Давлат харажатлари ўзгармас
бўлган шароитда ҳам бюджет тақчиллиги ва ортиқчалиги
мавжуд бўлиши мумкин.
• Давлат бюджетидан бериладиган трансфертлар ҳажми
ўзгаришининг даромадлар ўзгаришига боғлиқлигини
характерловчи γ коэффицент қанча кичик бўлса, G чизиғи ҳам
шунча тик бўлади. Демак даромад ошгани сари бюджетга
солиқ тўловлари ошаверади, бюджетдан трансферт тўловлари
эса камаяди.
• Давлат бюдждети камомадини молиялаштириш усуллари:
• 1. Пул-кредит эмиссияси;
• 2. Давлат заёмларини чиқариш;
• 3. Давлат бюджетига солиқ тушумларини кўпайтириш.

• 2013 йил 25 декабрда Ўзбекистон Республикаси
Президентининг «Ўзбекистон Республикасининг 2014 йилги
асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат
бюджети параметрлари тўғрисида»ги ПҚ-2099-сонли қарори
қабул қилинди.
• Мамлакатимиз иқтисодиёти жаҳон хўжалик ва иқтисодий-
молиявий тизимига интеграциялашган бир шароитда жаҳон
молиявий инқирози, аввало унинг оқибатлари бизга ҳам салбий
таъсир кўрсатмоқда.
• Бу таъсирлар қуйидагилар:
• жаҳон бозорида талабнинг пасайиши натижасида Ўзбекистон
экспорт қиладиган маҳсулотларга талаб ва уларнинг нархи
тушиб кетиши (натижада экспорт учун маҳсулот ишлаб
чиқарувчи корхоналарнинг молиявий-иқтисодий ҳолати
ёмонлашади;
• мамлакатимизга инвестиция қилиши мумкин бўлган потенциал
хорижий инвесторлар моливий аҳволининг ёмонлашуви
натижасида хорижий инвестициялар миқдорининг эҳтимол
тутилган пасайиши.
4. Ўзбекистон Республикаси бюджет-солиқ сиёсати
ва жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида
унинг хусусиятлари.

• Инқирозга қарши чоралар дастури Ўзбекистонни 2009 йилда
ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналиши
бўлиб қолди.
• Дастурда белгиланган асосий чора-тадбирлар йўналишлари
қуйидагилардир:
• 1) экспортга маҳсулот чиқарувчи корхоналарни қўллаб-
қувватлаш ва барқарор ишлашини таъминлаш;
• 2)маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларига бўлган
ички талабни рағбатлантириш;
• 3)иқтисодиётнинг реал сектори соҳасидаги инвестицион
фаолликнинг ресурс базасини кенгайтириш ва ўсишини
таъминлаш;
• 4)электр-энергетика соҳасини модернизациялаш, энергия
сиғимини қисқартириш ҳамдаэнергия тежамкорлик тизимини
жорий этиш;
• 5)кичик бизнес ривожланишини қўллаб қувватлаш, аҳоли
бандлилиги ва янги иш ўринлари ташкил этишга кўмаклашишни
кучайтириш.
•
∗

• Экспорт қилувчи корхоналарни қўллаб қувватлаш
борасида 2013 йилда қуйидаги фискал чоралар
кўрилмоқда:
• -корхоналарнинг бюджет, бюджетдан ташқари
фондлар, коммунал хўжалиги олдидаги қарзлари
бўйича пеняларни ҳисобдан ўчириш;
• -ортиқча тўланган қўшимча қиймат солиғи суммасини
корхоналарга қайтариш муддатини 10 кунга, яъни 30
кундан 20 кунгача қисқартириш;
• - “тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашган,
хорижий инвестиция иштирокида ташкил этилган
корхоналарни бюджетга барча турдаги солиқ ва
тўловлардан – қўшимча қиймат солиғи бундан
мустасно – озод қилиш муддатини 2012 йилгача
узайтириш”∗;
• -ўз вақтида валюта тушумлари келиб тушмаганлиги
учун жарима чоралари
• ҳисобланадиган муддатни 30 кундан 60 кунгача
узайтириш.

• ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАХМАТ.

мавзу 11

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

More from Boybabaev Jahongir

More from Boybabaev Jahongir (20)

мавзу 11