More Related Content
More from Х. Гэрэлчимэг (9)
Хөдөлгөөн
- 2. Хүчний үйлчлэл биеийн хөдөлгөөнийг хэрхэн өөрчилдөг
вэ?
Хүч үйлчлэхэд биеийн хөдөлгөөн өөрчлөгддөг. Жишээ нь: Хөл бөмбөгийн
хаалгач бөмбөгийг тоглолтонд оруулахаар талбайн төв уруу өшиглөдөг. Энд
хаалгач хөдөлгөөнгүй байсан бөмбөгийг хүчтэй өшиглөж хөдөлгөөнд оруулж
байна. Харин талбайн төвд яваа тоглогч бөмбөгийг хүлээн авч өөр тоглогч уруу
дамжуулна. Энэ нь бөмбөгний хөдөлгөөний чиглэлийг өөрчилж байна. Иймээс
биед хүч үйлчилснээр хөдөлгөөний чиглэл, хэмжээ өөрчлөгддөг.
Хөдөлгөөнийг судлахын тулд яах хэрэгтэй вэ?
Бидний эргэн тойронд байгаа бүхий л юмс төрөл бүрийн хөдөлгөөнд оршдог.
Нүдээр харж, гараар барьж болох зүйлс ч төдийгүй агаар, шингэн дэх үл
үзэгдэх бөөмс, нар сар гэх мэт том од эрхэс ч хөдөлгөөн хийж байдаг. Мөн хүн,
амьтан төдийгүй усны дусал, ширээ зэрэг амьгүй зүйлс ч хөдөлж байдаг.
Хөдөлгөөнүүдээс хамгийн энгийн нь давших хөдөлгөөн юм.
Эрчлүүр бол амьдралд онцын нөлөөгүй зүйл юм. Гэвч манай дэлхий эрчлүүртэй
адилаар тэнхлэгээ тойрон эргэлдэн хөдөлж байдаг. Эрчлүүрийг эргүүлээд
тавибал ширээн дээгүүр эргэлдэхийн зэрэгцээ хойш урагш, нааш цааш
хөдөлнө. Үүнтэй адилаар дэлхий өөрийн тэнхлэгийг болон нарыг тойрон
эргэлдэнэ.Зарим тохиолдолд биес давших ба эргэлдэх хөдөлгөөнийг зэрэг хийж
байдаг.
Хөдөлгөөн
Харьцангуй шинжтэй
Давших
Хурдан удаан
ХэлбэлзэхЭргэх
Хурдсах УдаашрахЖигд
- 3. Бие хөдөлж байна уу, үгүй юу гэдгийг яаж мэдэх вэ?
Биес тодорхой байрлалтай байгаад хэсэг хугацаа өнгөрөхөд биеийн байрлал
өөрчлөгдөхгүй бол хөдлөхгүй(тайван), харин өөрчлөгдөж байвал хөдөлж(тайван
бус) буй бие гэнэ. Биеийн байрлалыг тодорхойлохын тулд заавал өөр биетэй
харьцуулдаг.
Хөдөлгөөний хурд
Биесийн хөдөлгөөн хурдан удаанаараа ялгагддаг. Жишээ нь: Морь хүнээс,
харин машин мориноос хэрдэн хөдөлдөг. Үүнийг физикт биесийн хурд өөр өөр
байна гэдэг.
Биеийн хурдыг тодорхойлохын тулд хөдөлсөн хугацаа ба шилжсэн зайг нарийн
хэмжих хэрэгтэй.
хурд =
Хурдны нэгж: 1м/с. Энэ нь бие секунд тутамд 1 метр зайг туулна гэсэн үг.
1м/с =3,6 км/ц
Хугацааны яг тухайн агшинд хурд хэмжигч багажийн заах утгыг агшин зуурын
хурд гэнэ.
Агшин зуурын хурд жигд өөрчлөгдөж байх хөдөлгөөн нь жигд
хурдсах(удаашрах) хөдөлгөөн гэнэ.
Бөмбөгний хөдөлгөөн
Дээрээс унаж буй бөмбөгний доош явах зай нь секунд тутамд нэмэгдээд байна.
Физикт үүнийг бөмбөг доош хурдсан хөдөлж байна гэнэ.
Хэрэв бөмбөгийг дээш шидвэл секунд тутуамд явах зай нь бага болох бөгөөд
үүнийг удаашран хөдөлж байна гэнэ.
Ийнхүү дэлхий уруу унаж байгаа бие хүндийн хүчний үйлчлэлээр хурдсах, дээш
шидсэн бие удаашрах хөдөлгөөн хйидэг.
Биеийн хурд байнга өөрчлөгдөж байдаг хөдөлгөөнийг хувьсах хөдөлгөөн гэнэ.
Жишээ нь : Автобус нэг буудлаас нөгөө буудал хүртэл чиглэл болон хурдаа
өөрчлөн явдаг.
Биеийн хурд өөрчлөгдөхгүй байгаа хөдөлгөөнийг жигд хөдөлгөөн гэнэ. Жишээ
нь: цагийн зүү төвөө тойрон тогтмол хурдаар эргэн хөдөлж байдаг.
Хөдөлгөөн Хөдөлгөөний шинж
Жигд Бие тогтуун хөдөлж нэгж хугацаанд тэнцүү зам туулна.
Хурдсах Биеийн хөдөлгөөн улам түргэсч нэгж хугацаанд туулах зам нь
ихэснэ.
удаашрах Биеийн хөдөлгөөн улам саарч нэгж хугацаанд туулах зам нь
богиносно.
- 4. Хурдатгал
Биеийн хурдны өөрчлөлтийг хугацаанд харьцуулсан харьцааг хурдатгал гэнэ.
Энэ томьѐоноос математик хувиргалтаар биеийн хурдыг гэж олно.
Энэ нь анхны хурд дээр хурдны өөрчлөлтийг нэмж эцсийн хурдыг олно гэсэн үг.
Чөлөөт уналт
Бид дэлхийн гадарга орчимд байгаа биеийн 1 кг тутмыг 10H хүчээр татдагийг
мэднэ. Энэ үйлчлэлийн дүнд тулгуургүй бие бүхэн дэлхийд татагдан унадаг.
Зөвхөн хүндийн хүчний үйлчлэлээр явагдаж буй хөдөлгөөнийг чөлөөт уналт
гэнэ. Чөлөөт уналтын ерөнхий тохиолдол нь хэвтээ чиглэлд өнцөг үүсгэн
шидэгдсэн биеийн хөдөлгөөн юм. Чөлөөт уналтын хурдатгал нь дэлхийн хувьд
дунджаар байдаг.
Агаарт нягт ихтэй бие түрүүлж унана. Харин агааргүй орчинд бүх бие зэрэг
унана.
Тойргоор эргэх хөдөлгөөн
Өнцөг хурд
Жижиг бөмбөгийг нарийн утсаар уяж жигд эргүүлэхэд бөмбөг хугацаанд
тодорхой өнцөөр эргэнэ.
Жигд эргэх хөдөлгөөний хувьд дурын 2 цэгийн хувьд эргэсэн өнцгийг
хугацаанд харьцуулсан хэмжигдэхүүн нь тогтмол бөгөөд үүнийг өнцөг хурд
гэнэ.
Хурдатгалын нэгж 1м/с2
Хурдатгал нь
тогтмол тул t
хугацаанд хурд нь
а*t хэмжээгэр
өөрчлөгдөнө.
Тогтмол
хурдатгалтай
хөдөлгөөний зам,
хугацааны
хамаарлын график
парабол байна.