1. Хагас дамжуулагч электроник Удирттгал бүлэг
1. Ó Ä È Ð Ò Ã À Ë Á ¯ Ë Ý Ã
Îðøèë
Ýëåêòðîíèê ýíý áîë:
• Òàíû øèðýýí äýýð áàéãàà êîìïüþòåð
• Òàíû ãàðò áàéãàà ãàð óòàñ
• Òàíû ãýðò áàéãàà ºíãºò òåëåâèçîð
• Ñîíñîõ äóðòàé ñèñòåì õºãæèì ÷èíü
• Õîîëîî áýëòãýäýã àâòîìàò øàðàõ ø¿¿ãýý ÷èíü
• Ä¿ð çóðãèéã ÷èíü õîðîìõîí çóóð áóóëãàí ãàðãàäàã äèæèòàëü ôîòî àïïàðàò
÷èíü
• Óãààëãûí ìàøèí, õºðãºã÷íèé ÷èíü óäèðäëàãà
• Óíàæ ÿâàà àâòîìàøèíû ÷èíü óäèðäëàãà
• Ñóóæ òýâ äýëõèéã òîéðäîã íèñýõ îíãîöíû ÷èíü óäèðäëàãà
• Äýëõèéã òîðëîñîí èíòåðíåòèéí ñ¿ëæýý
• Áèåèéí ýä ýðõíèéã øèíæëýí ¿ç¿¿ëýõ ýìýíýëãèéí òîíîã òºõººðºìæ
• Îä ãàðèã àëñ õîëûí åðòºíöèéí òóõàé ìýäýýëëèéã àâàõ òåõíèê
• …………………………………………………………………………..
Îð÷èí ¿åèéã ýëåêðîíèêã¿éãýýð òºñººëºõ àðãàã¿é áîëæýý. Òàíû àìüäðàëûí
õýðýãöýýíèé á¿õ ë ç¿éëñ , òàíû àìüäðàëûã òîõè òóõòàé, òàíñàã áîëãîæ áàйãàà
á¿õ ç¿éëñ ýëåêòðîíèêèéí îðîëöîîòîéãîîîð øèéäâýðëýãäýæ áàéãààã óëàìæëàõàä
íàä òóí òààòàé áàéíà. Òàíûã ýëåêòðîí òåõíèêèéí ýíý ºðãºí, ÷óõàë ñàëáàðò
ìýðýãøèæ ººðèéí õ¿÷èéã ýíý ñîíèðõîëòîé , øèäòýé òåõíèêèéí ñàëáàðò ñîðèõîîð
øèéäñýíä áàÿð õ¿ðãýå! Ýíý áîë òóí ÷óõàë áºãººä ýçýìøèõýä òóí õÿëáàðõàí
øèíæëýõ óõààí. Òà çºâõºí çºâ ò¿ëõ¿¿ðèéã áàðüæ àâàõ õýðýãòýé. Ýíý
ò¿ëõ¿¿ðèéã òà àëü õýäèéí áàðü÷èõñàí áîëîëòîé. Ýõýëñýí ë áîë çîðüñîí
çîðèëãûíõîî òàëûã õèé÷èõñýí ãýæ ¿ç ãýñýí îðîñ àðäûí ìýðãýí ¿ãèéã ñàíà. Òýõäýý
ýõýëñýí àæëàà äóóñãààã¿é áîë áàñ þó ÷ õèéãýýã¿é ãýäýã òºãñãºë ¿ãèéã íü
ñàíàæ, çîðèãîî ÷àíãàëàí ãàðò ÷èíü áàéãàà ýíý íîìîíä áè÷èãäñýí өã¿¿ëáýð
áîëãîíûã, òîìú¸î áîëãîíûã, çóðàãäñàí çóðàã áîëãîíûã ñàéòàð òóíãààí áîäîæ, çºâ
îéëãîí ýçýìøèãò¿í. Ýíý áîë òàíû ýëåêòðîí òåõíèêèéã ýçýìøèõ èõ çàìûí õàìãèéí
÷óõàë, õàìãèéí ãîë ýõëýë íü áîëíî.ßëèã¿é ìýò áîäîãäñîí ç¿éëèéã ÷ á¿¿ îðõèãòóí.
Õýðâýý ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã ÷óõàë áèø ãýæ ¿çýí òîâ÷ëîõûã ë îðîëäâîë öààøàà
çàìíàõ çàì ÷èíü óëàì óëàì á¿ðõýã áîëæ, ýöñèéí ýöýñò çîðüñîí çîðèëãîî
áèåë¿¿ëýõã¿éä õ¿ð÷ áîëíî. Òàíû ñàéí ýëåêòðîíèê÷ áîëîõîä, òàíûã êîìïüþòåðèéí
óõààíû ñàéí ìýðãýæèëòýí áîëîõîä, ìýäýýëýë õîëáîîíû òåõíèêèéí øèëäýã èíæåíåð
áîëîõîä ýíýõ¿¿ óäèðòãàë á¿ëýãò áè÷èãäñýí òîâ÷ ò¿ëõ¿¿ð îéëãîëòóóä ìàø ñàéí
ëóóæèí áîëíî ãýäãèéã ñàíàæ ,àíõààðàëòàé óíøèí ýðäìèéíõýý àæèëä çºâ
áàðèìæàà îëîîðîé.
5

2. Энэ номыг таны гар дээр тавихын тулд би электроник, мэдээлэл
боловсруулалтын салбараар Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи,
Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуульд тасралтгүй дөчин жил зүтгэсэн
сурах, сургах,зохион бүтээх ажлынхаа туршлага дээр тулгуурласан бүтэн
таван жилийн хөдөлмөрийг зарцуулсан юм.
Òàíä àìæèëò õ¿ñüå.
1.1 Ýëåêòðîí õýëõýýíèé ñóóðü çàíãèëàà
Ýëåêòðîíèê ãýäýã áîë öàõèëãààí öýíýãèéí óðñãàëûí óäèðäëàãûí óõààí þì. Ýíý
óòãààðàà ýëåêòðîí õýðýãñýë íü ÿçãóóð ãàðàë ¿¿ñýë íü ÿìàð ÷ áàéñàí ÿëãààã¿é
á¿õ òºðëèéí ìýäýýëëèéã öàõèëãààí öýíýãèéí óðñãàë õýëáýðýýð ä¿ðñýëæ,
ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàí, øààðäëàãàòàé õýëáýðýýð àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã.
Èéìä àëèâàà áàéãàëèéí ¿çýãäýëèéí ïðîïîðöèîíàë àíàëîã õýëáýð íü áîëîõ
ìýäýýëëèéã ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðò ïðîïîðöèîíàë õýìæýý á¿õèé öàõèëãààí öýíýãèéí ÿìàð
íýãýí õýëáýðèéí óðñãàë áîëãîæ, òýð óðñãàëûíõàà õýìæýýã óäèðäàõ ÷àäâàðòàé
ôèçèê õýðýãñýë íü ýëåêòðîí òîíîã, òºõººðºìæèéí ¿íäñýí ÿçãóóð çàíãèëààà íü áîëíî.
Ýíý îéëãîëòîîñ ýëåêòðîí õýðýãñýë íü: öàõèëãààí áóñ ìýäýýëýë áóþó öàõèëãààí
áóñ îð÷èíä òîäîðõîéëîãäîõ ÿìàðâàà õýìæèãäýõ¿¿íèéã öàõèëãààí öýíýãèéí
óðñãàë áîëãîí õóâèðãàõ õóâèðãàëòûí õýðýãñýë, õóâèðãàãäñàí öàõèëãààí
öýíýãèéã ººð÷ëºõ óäèðäëàãûí õýðýãñýë ãýñýí õî¸ð òºðºëä õóâààãäàæ áàéíà. Ýíý
õî¸ðûí àìüäðàõ îð÷èí íü –байгалийн үзэгдэл. Бàéãàëèéí ¿çýãäýëèéí õóóëáàð íü
мэдээлэл боловсруулалтын системд ººð÷ëºëòòýé öàõèëãààí öýíýãèéí óðñãàë
áàéíà. ¯¿íèéã áèä äîõèî ãýæ íýðëýå. Ýíý íü áàéãàëèéí ¿çýãäëèéí öýâýð
õóóëáàð àíàëîã íü áîëäîã ó÷ðààñ ýíý äîõèîã àíàëîã äîõèî ãýíý. Àíàëîã äîõèîíû
îð÷èíä õ¿÷èí òºãºëäºð àæèëëàõ ýëåêòðîí ýëåìåíò¿¿äèéí õýëõýýã àíàëîã
ýëåêòðîí õýëõýý ãýíý. Ýíý àíàëîã ýëåêòðîí õýëõýýíèé ÿçãóóð çàíãèëàà íü
ýëåêòðîí ºñã¿¿ð þì. Òýãâýë áèä àíàëîã ýëåêòðîí õýëõýýíèé õóâüä: õóâèðãàëòûí
ýëåìåíò, ºñãºëòèéí ýëåìåíò ãýñýí õî¸ð ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ áîëæ áàéíà. Àíàëîã
ýëåêòðîí õýëõýý íü ìàø íàðèéí àëäààã¿é àæèëëàãàà øààðääàãààñ ÿìàð íýãýí
õÿëáàð÷ëàë (ôîðìàë÷ëàë) õèéõ, ÿíç á¿ðèéí òºðëèéí ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëòûã
ñòàíäàðò÷èëàõàä èõ òºâºãòýé áàéäàã. Èéìä èõ õýìæýýíèé ìýäýýëýë
áîëîâñðóóëàõ ñèñòåìä àíàëîã ýëåêòðîí õýëõýýã òýð ÷èãýýð íü õýðýãëýõýä
¿¿ñýõ õ¿íäðýëýýñ çàéëñõèéõèéí òóëä àíàëîã ìýäýýëëèéã òîîí ìýäýýëýëä
øèëæ¿¿ëýí áîëîâñðóóëàëòûí àðãà, òåõíèê õýðýãñëýëèéã çºâõºí íýãýí òºðëèéí
òîîí (äèæèòàëü) ìýäýýëëèéí îð÷èíä àæèëëàõ ñòàíäàðò÷èëàãäñàí õýëáýðèéã áèé
áîëãîñîí þì. Ýíý îð÷èíä õ¿÷èí òºãºëäºð àæèëëàõ ýëåêòðîí õýðýãñëýëèéã òîîí
ýëåêòðîíèê ãýõ áºãººä òóõàéí îð÷íû ìýäýýëëèéí óðñãàë áóþó äîõèî íü
ñòàíäàðò÷èëàãäñàí õýìæýýíèé öýíýãèéí óðñãàë áóþó ò¿¿íä ïðîïîðöèîíàë
õ¿÷äýëèéí òºâøèí áàéíà. Èéì òîõèîëäîëä àíàëîã ýëåêòðîíèê íü îðèãèíàë áóþó
àíõäàã÷ ìýäýýëëèéã ãàæóóäàëã¿éãýýð öàõèãààí öýíýãèéí óðñãàë áóþó ò¿¿íä
ïðîïîðöèîíàë öàõèëãààí õ¿÷äýë õýëáýðýýð áîëîâñðóóëàëòûí òîîí ñèñòåìä õ¿ðãýõ,
áîëîâñðóóëàãäñàí ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ õýðýãëýã÷èä õ¿ðãýõ ¿¿ðãèéã
õ¿ëýýäýã. Àíàëîã ýëåêòðîíèêèéí ñóóðü çàíãèëàà íü ºñã¿¿ðèéí çàíãèëàà áàéíà.
Àíàëîã äîõèîíû áîëîâñðóóëàëò õýäèé÷èíýý íàðèéâ÷ëàë ºíäºðòýé áàéíà , òîîí
áîëîâñðóóëàëòûí ñèñòåìèéí ¿ð ä¿í òºäèé÷èíýý ¿íýí çºâ, øèéäëèéí íàðèéâ÷ëàë
6

3. Хагас дамжуулагч электроник Удирттгал бүлэг
ºíäºð áàéíà.Ýíý á¿õýí íèéëæ îð÷èí ¿åèéí ýëåêòðîí ñèñòåì ãýäýã ìýäýýëëèéí
òåõíîëîãèéí íàðèéí òºâºãòýé ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
Ýëåêòðîí õýëõýýíèé á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà ýëåìåíò¿¿äèéã ýëåêòðîí
áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñëèéã çîõèîõîä äýëõèé íèéòýýð çîõèöñîí òóñãàé
òýìäýãëýãýýí¿¿äýýð òýìäýãëýäýã áºãººä èéì òýìäýãëýãýýãýýð õèéãäñýí ýëåêòðîí
õýëõýýíèé çóðàãëàëûã ýëåêòðîí õýëõýýíèé öàõèëãààí ñõåì ãýíý. Öàõèëãààí
ñõåì íü òóõàéí áàéãóóëàìæèéí á¿òýö àæèëëàãààã á¿ðýí ä¿¿ðýí õàðóóëñàí àìèí
á¿òýö íü áàéäàã ó÷èð ýëåêòðîí õýëõýýíèé òåõíèêèéí ìºí ÷àíàðûã ýëåêòðîí
ñõåìòåõíèê ãýäýã îéëãîëòîîð èëýðõèéëäýã. Ýëåêòðîí ñõåìòåõíèêèéã
àíàëîãñõåìòåõíèê, òîîí ñõåìòåõíèê ãýæ õî¸ð ¿íäñýí òºðºëä àíãèëàí àâ÷ ¿çýæ
áîëíî. Õýäèéãýýð èíãýæ àíãèëñàí ÷ ãýñýí ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ ýëýìåíò èæèë þì.
ßëãàà íü ò¿¿ãýýð äàìæèõ äîõèîíû õýëáýðýýñ õàìààðñàí ñõåìòåõíèêèéí øèéäýëä
ë áàéäàã þì. Òîîí ýëåêòðîí õýëõýýíä ò¿¿ãýýð äàìæèõ äîõèî íü
ñòàíäàðò÷èëàãäñàí ºíäºð ,íàì õî¸ðõîí òºâøèí áàéäàã ó÷èð òîîí ýëåêòðîí õýëõýýíèé
ñóóðü çàíãèëàà íü õ¿÷äýëèéí òºâøíèéã çàëãàõ, ñàëãàõ ò¿ëõ¿¿ð áàéíà.
Электрон түлхүүрийн ажиллагаа нь удирдаж байгаа дохионы хүчдэлийн
төвшнийг урвуулах үйлдэлтэй байдаг учир түүнийг англи хэлний урвуулагч
гэсэн утгатай инвертер гэдэг нэрээр электрон техникийн нэр томъёоны
системд нэрлэж хэвшсэн билээ.
Èéìýýñ ýëåêòðîíèê ãýäýã íýãýí òîì á¿ëèéí äîòîð àìüäðàõ îð÷èí íü àíàëîã, òîîí
äîõèî àëü àëü íü áîëñîí äýýð ýõýíä äóðäñàí øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí îëîí
ñàëáàðóóä áàãòàí îðíî. Ýíý àãóó òîì á¿ëèéí ÿçãóóðûí ÿçãóóð ôèçèê ¿íäýñ íü
ºíººäðèéí õóâüä ýåðýã áà ñºðºã öýíýãèéí äàìæóóëàëòòàé õàãàñ äàìæóóëàã÷
ìàòåðèàëûí ÿíç á¿ðèéí áàéðøèëò ýíãèéí íèéëìýë á¿òöýä öýíýãèéí óðñãàëûã
óäèðäàõ ¿éëäýë þì.Òýõýýð áèäíèé ¿çýõ ýëåêòðîíèêèéí ýõíèé ýíý ñóðàõ áè÷ãèéí
àãóóëãà íü ýíý õàãàñ äàìæóóëàã÷ á¿òöèéã ýëåêòðîí ñõåìòåõíèêèéí ¿íäñýí
ýëåìåíò¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëýõýä õýðõýí àøèãëàäãèéã òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íèéã áèäíèé
äàðààãèéí àëõàì áîëîõ àíàëîã, òîîí ñõåìòåõíèêò õýðõýí õýðýãëýõ áýëòãýëòýé
áîëãîõîä ÷èãëýñýí îíîë ïðàêòèêèéí ìýäëýãèéã îëãîõîä ÷èãëýãäýíý.
Îäîî áèä øèíæëýõ óõààí òåõíèê, ¿éëäâýðëýë àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðûã
õàìàðñàí õýðýãëýýòýé ýëåêòðîíèê ãýäýã òåõíèêèéí ýíý óõààí íü àíàëîã, òîîí ãýñýí
õî¸ð õýñýãòýé, àíàëîã ñõåìòåõíèêèéí ñóóðü çàíãèëàà íü ºñã¿¿ð (çóð.1.1), òîîí
ñõåìòåõíèêèéí ñóóðü çàíãèëàà íü ò¿ëõ¿¿ð (çóð.1.2) áîëäîã, ò¿ëõ¿¿ð áà
ºñã¿¿ðèéí àëü àëü íü íýãýí àäèë õàãàñ äàìæóóëàã÷ öýíýã ºñãºõ ýëåìåíò äýýð
õèéãääýã ãýäýã åðºíõèé ä¿ãíýëòèéã õýëæ áîëíî.
Òîîí ñõåìòåõíèêèéí ñóóðü çàíãèëàà áîëäîã óäèðäëàãàòàé ò¿ëõ¿¿ð буюу
инвертер (тоон электрон хэлхээнд хэрэглэгддэг түлхүүр нь удирдлагын
дохионы төвшинд урвуу төвшинтэй гаралтыг үүсгэдэг учир түүнийг
хүчдэлийн төвшин урвуулагч буюу инвертер гэж нэрлэдэг.) íü çàëãàãäàõ,
7

4. Îðîëò Ãàðàëò Îðîëò Ãàðàëò
à) á)
Çóðàã 1.1
à- ºñã¿¿ðèéí ñõåìèéí òýìäýãëýãýý, á- îðîëò ãàðàëòûí ãàðãàëãààíû
õîîðîíä åðºíõèé ãàðãàëãààòàé ºñã¿¿ð
Зур.1.2 Инвертерийн блок-тэмдэглэгээ
ñàëãàãäàõ õî¸ð ººð ãîðèìä àæèëëàäàã ºñã¿¿ðèéí õýëáýðýýð õèéãääýã ó÷èð
ýëåêòðîí ñõåì òåõíèêèéí ¿íäñýí ñóóðü çàíãèëàà áîë ºñã¿¿ðèéí çàíãèëàà áîëîõ íü
òîäîðõîé áàéíà. Èéìä ºñã¿¿ð ãýäýã îéëãîëòûã á¿õ òàëààð íü íàðèéí àâ÷ ¿çýõ íü
ìýðãýæèëèéí ýëåêòðîíèê÷ õ¿íèé çàéëøã¿é ¿¿ðýã áîëíî. Ñóóðü çàíãèëàà áîëîõ
ºñã¿¿ð íü óäèðäëàãûí íýã, ìýäýýëýë ãàðãàëãààíû íýã, ýíý õî¸ð ýëåêòðîäûí
õýëõýýíä àëü àëèíä íü åðºíõèé áàéõ íýã, á¿ãä ãóðâàí ýëåêòðîäòîé íýã øèðõýã
ñóóðü ºñãºõ ýëåìåíòèéí áóñàä òóñëàõ ýëåìåíò¿¿äòýéãýý íèéëýí á¿ðä¿¿ëýõ
õàìãèéí áàãà íýãæ çàíãèëàà áàéíà. Õàðèí ºñã¿¿ð ãýäýã áèå äààñàí
áàéãóóëàìæèéí õóâüä ýíý íü îëîí òîîíû èéì ñóóðü çàíãèëààíû øàòëàí çàëãàñàí
íýãäýë áàéíà ãýäãèéã àíõààðíà óó!
Îð÷èí ¿åä áèå äààñàí ñàëàíãèä ýëåêòðîí õýðýãñýë¿¿äýýñ á¿ðäýõ
õýëõýý áîëîõ äèñêðåò õýëõýýíýýñ ãàäíà íýã õàãàñ äàìæóóëàã÷ á¿òöèéí (÷èï)
äîòîð îëîí çóó, ìÿíãàí ÿçãóóð ºñãºõ ýëåìåíòèéã àãóóëñàí íýãäìýë òîì
áàéãóóëàìæèéí õýëáýðýýð õèéãäñýí èíòåãðàë õýëõýýíèé õýëáýðýýð áèå äààñàí
ýëåêòðîí çàíãèëààíóóäûã á¿òýýäýã. Èéì èíòåãðàë õýëõýýíèé õýëáýðýýð
õèéãäñýí ÷èïèéã èíòåãðàë ñõåì ãýæ áèä íýðëýæ çàíøñàí áºãººä èíòåãðàë ñõåì
á¿òýýõ òåõíîëîãèéã íü ìèêððîýëåêòðîíèê ãýæ íýðëýíý. Ñàëàíãèä ýëåêòðîí
ýëåìåíò¿¿äýýñ òîãòîõ ýëåêòðîí õýëõýýíèé òåõíîëîãèéã äèñêðåò ýëåêòðîíèê ãýæ
íýðëýå. Íýãæ ýëåêòðîí ýëåìåíòèéí òåõíèêèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò, àæèëëàãàà
õýðýãëýãäýõ ò¿¿õèé ýäèéí ìàòåðèàë íü äèñêðåò áà èíòåãðàë òåõíîëîãèéí àëü
àëèíä íü èæèë. ßëãàà íü ìèêðîýëåêòðîí òåõíîëîãèä íýãæ ýëåìåíòèéí õýìæýý
ìèêðîíîîð õýìæèãäýõ õýìæýýíèé áè÷èë õýìæýýñòýé áàéíà.Õàðèí äèñêðåò
ýëåêòðîíèêò íýãæ ýëåìåíò áîëãîí ººðèéí áèå äààñàí ãýð-êîðïóñ äîòîð áàéðëàíà.
Äèñêðåò òåõíîëîãèîñ ìèêðî òåõíîëîãèä øèëæèõýä íýãæ ýëåìåíòèéí òåõíèêèéí
8

5. Хагас дамжуулагч электроник Удирттгал бүлэг
¿ç¿¿ëýëòýä òàâèãдàõ øààðäëàãûã õàíãàõàä çàðèìä íü õÿëáàð, çàðèìä íü
õ¿íäðýëòýé òîõèîëäëóóä ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ ºíººäºð èõýíõ ôóíêöèîíàëü ýëåòðîí
çàíãèëààíóóäûã èíòåãðàë òåõíîëîãèîð á¿òýýæ ÷àäàæ áàéãàà áèëýý. Èéíõ¿¿
áèä ýëåêòðîí ñõåìòåõíèêèéí øèíæèëãýýã õèéõýä èíòåãðàë þì óó, ýñâýë äèñêðåò
òåõíîëîãèéí õýðýãñýë ¿¿ ãýäýãò ÿëãàâàðòàé õàíäàõ ÿìàð ÷ øààðäëàãà
áàéõã¿é. Зөвхөн анхаарах ёстой газарт энэ тухай тусгайлан заасан байна.
1.2 Äîõèî
Àëèâàà ôèçèê åðòºíöºä áîëæ áàéãàà ººð÷ëºëò, èäýвõò ¿éë àæèëëàëãààíû
òóõàé ìýäýýëëèéã àãóóëæ ìýäýýëëèéí ýëåêòðîí õýðýãñýëèéí ò¿¿õèé ýä íü áîëæ
ÿâäàã ç¿éë áîë äîõèî þì.Òóõàéëáàë öàã óóðûí òóõàé ìýäýýëýëä îð÷íû
òåìïåðàòóð, àãààðûí äàðàëò , ñàëõèíû õóðä , ÷èéãøèë ãýõ ìýò öàã àãààðûí
áàéäëûã òîäîðõîéëäîã îëîí îéëãîëòûí òóõàé äîõèî àãóóëàãäàæ áàéäàã. Ìèêðîôîíä
ÿðüæ áàéãàà ðàäèî íýâòð¿¿ëýã÷èéí äóó-àãààðûí íÿãòðàë ñèéðýãæèëòèéí
òóõàé ìýäýýëëèéã àãóóëñàí àêóñòèê äîõèîã ¿¿ñãýäýã.
Äîõèîíû îëîíëîãîîñ øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ñàëãàæ àâàõûí òóëä
ñóäëàà÷ (ýíý áîë õ¿í þì óó ìàøèí áàéæ áîëíî.) äîõèîã ÿìàð íýãýí áàéäëààð
çàéëøã¿é áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Äîõèîíû ýíýõ¿¿ áîëîâñðóóëàëò íü
èõýíõ òîõèîëäîëä ýëåêòðîí ñèñòåìýýð õèéãääýã. Ýíý çîðèëãûí ¿¿äíýýñ àëèâàà
ìýäýýëýë íü ÿìàð íýãýí áàéäëààð õ¿÷äýë, ýñâýë ã¿éäýë çýðýã öàõèëãààí
äîõèîíä õóâèðãàãäñàí áàéõ õýðýãòýé. Ýíý õóâèðãàëò íü ìýäð¿¿ð
(äàò÷èê(орос),transduser(англи)) ãýæ íýðëýãääýã õóâèðãàëòûí ýëåêòðîí
õýðýãñëýýð õèéãäýíý.ßíç á¿ðèéí ôèçèê äîõèîã öàõèëãààí äîõèî áîëãîí
õóâèðãàõàä çîðèóëàãäñàí îëîí òºðëèéí ìýäð¿¿ð áóþó õóâèðãàëòûí ýëåêòðîí
õýðýãñýë îð÷èí ¿åä ýëåêòðîí òåõíèêèéí ñàëáàðò àøèãëàãäàæ áàéäãèéã áèä
õîæóó ñóäàëæ ¿çýõ áîëíî. Æèøýýëáýë õ¿íèé äóó õîîëîéíû àêóñòèê äîõèîã
öàõèëãààí äîõèî áîëãîí õóâèðãàõ õóâèðãóóð áîë ìèêðîôîí þì. Ýíý íü íýã òºðëèéí
äàðàëòûí ìýäð¿¿ð ìºí. Ãýâ÷ ýíý àãøèíä áèäíèé ñîíèðõëûã татах ёстой асуудал
бол ÿíç á¿ðèéí òºðëèéí ìýäð¿¿ð áèø, öàõèëãààí äîõèî þì. Öàõèëãààí äîõèî íü
ã¿éäýë ýñâýë õ¿÷äýëèéí õýëáýðýýð ýëåêòðîí ññèñòåìä ¿éë÷èëäýã òóõàé áèä
äýýð ÿðèëöñàí áèëýý. Òýãâýë äîõèîã áèä ýëåêòðîí ñõåìòåõíèêò ãàðàëòûíõàà
ãàðãàëãààí äýýð õ¿÷äýë þì óó, ýñâýë ã¿éäýë ãàðãàæ áàéãàà ýêâèâàëåíò
öàõèëãààí õýëõýýíèé õýëáýðýýð ä¿ðñýëæ ¿çýõ íü òîõèðîìæòîé. Ó÷èð íü äîõèî íü
ýëåêòðîí õýëõýýíä ãàäíààñ ¿éë÷èëæ ò¿¿íèé äîòîîä òºëºâò ººð÷ëºëò îðóóëæ
áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë þì. Ýíý ÷àíàðààð íü àâ÷ ¿çâýë ºãºãäñºí äîõèîã àãóóëãààð íü
á¿ðýí òºëººëñºí ýëåêòðîí õýëõýýíèé õýñýã áàéõ хэлбэрээр дүрслэх íü èõ
òîõèððîìæòîé. Èéìä áèä ýíý íîìûí õýìæýýíä öàõèëãààí äîõèîã ò¿¿íèé ýêâèâàëåíò
õ¿÷äýëèéí ¿¿ñã¿¿ð (Çóð.1.3à), ýñâýë ã¿éäëèéí ¿¿ñã¿¿ð (çóð.1.3á) хэлбэрээр
авч үзэх болно..
Çóð.1.3à äýýð äîõèî vS(t)-ã äîòîîä ýñýðã¿¿öýë (òóõàéí õýëõýýã ãàðàëòààð íü
ÿìàð íýãýí ººð õýëõýýíä çàëãàõàä ò¿¿íä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ãàðàëòûí ýñýðã¿¿öýë 1))
RS á¿õèé vS(t) õ¿÷äýëèéí ¿¿ñã¿¿ð õýëáýðýýð ä¿ðñýëñýí áàéíà.Ýíý ñõåìèéã
äîõèîíû ¿¿ñã¿¿ðèéí Òâåíåíèé õýëáýð ãýæ íýðëýõ ÿâäàë áàéäàã. Õàðèí çóрãèéí
9

6. á) äýýð ò¿¿íèéã RS ýñýðã¿¿öýëòýé iS(t) ã¿éäëèéí ¿¿ñã¿¿ð õýëáýðýýð
¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý õýëáýðèéã íîì çîõèîëä Íîðòîíû ¿¿ñã¿¿ð ãýæ áàñ íýðëýäýã.
Õýäèéãýýð õî¸ð ñõåì òýíö¿¿ ýêâèâàëåíò ÷àíàðòàé áîëîâ÷ Òâåíåíèé ñõåì
¿¿ñã¿¿ðèéí äîòîîä ýñýðã¿¿öýë RS áàãà õýìæýýòýé áàéõàä, Íîðòîíû ñõåì RS èõ
õýìæýýòýé áàéõàä õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé áàéíà.
Rs
Us(t)  is(t)
Rs
a) б)
Зураг 1.3 Дохионы үүсгүүр:
а- Твенений хэлбэр, б- Нортоны хэлбэр
Äýýð ñóäàëñàí ÿðèëöëàãààñ òà á¿õýí äîõèî áîë õóãàöààíû õàìààðàëòàé ô¿íêö
áîëîõûã àæèãëàà áàéõ. ¯¿íèéã ãðàôèê õýëáýðýýð çóð.1.4, зур.1.5 äýýð
ä¿ðñýëëýý.
Vs(t)
0 t
Çóðàã 1.4 Õ¿÷äýëýí äîõèî Va(t)
¯íýí õýðýã äýýðýý äîõèîí äîòîðõ ìýäýýëëèéí àãóóëàìæ íü õóãàöàà ººð÷ëºãäºõºä
ò¿¿íèé õýìæýý õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ººð÷ëºëò þì. Ýíý íü çóðàã äýýðõ
ìàòåìàòèê ôóíêö õýëáýðýýð ä¿ðñëýõýä òºâºãòýé äîëãèîíû õýñýãò àãóóëàãäàæ
áàéãàà ìýäýýëýë þì. Äîõèîíû õýëáýðèéã õàðæ áàéãààä ò¿¿íä àãóóëàãäàæ
áàéãàà ìýäýýëëèéã ¿íýëýõýä ¿íýíäýý àìàðã¿é ç¿éë. Ãýâ÷ îäîî áèäíèé õóâüä ýíý
10

7. Хагас дамжуулагч электроник Удирттгал бүлэг
òèéì ÷óõàë áèø. Åð íü äîõèîã àíàëèòèê õýëáýðýýð íàðèéí òîäîðõîéëîõ íü äîõèî
áîëîâñðóóëàëòûí õýëõýý çîõèîí á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãààíä ìàø ÷óõàë àñóóäàë
áèëýý.
1.3.Äîõèîíû äàâòàìæèéí ñïåêòð
Äîõèîíû õàìãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò нь äóðûí õóãàöààíû õàìààðàëòàé ô¿íêö áóþó
äîõèîã äîòîîä ìºí ÷àíàðûí íü õóâüä òîäîðõîéëäîã õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýíèé
õàðàêòåðèñòèê áîëох äîõèîíû äàâòàìæèéí ñïåêòð þì. Òà á¿õýí äýýä ìàòåìàòèêèéí
êóðñýýñ Ôóðüåèéí öóâàà, Ôóðüåãèéí èíòåãðàë ãýäýã ìàòåìàòèêèéí øèíæëýõ
óõààíû ãëîáàëü îéëãîëòûí òóõàé ìýäýõ áèç ýý.Ýíý áîë õóãàöààíû õàìààðàëòàé
õóâèñàõ àëèâàà ôóíêöèéã ñïåêòðèéí ìóæèä ä¿ðñýëäýã ãàðìîíèê øèíæèëãýýíèé
õýðýãñýë þì. Ýíý íü öààøäàà ìýäýýëýë , äîõèî áîëîâñðóóëàëò, ñóäëàãààíû òîìîîõîí
ñàëàà íü áîëäîã. ¯¿íèé ìºí ÷àíàð íü õóãàöààíû õàìààðàëòàé ººð÷ëºãäºõ àëèâàà
äîõèîã õÿçãààðã¿é îëîí ãàðìîíèê íèéëýãä¿¿í¿¿äèéí ñóïåðïîçèö õýëáýðýýð çàäàëæ
áîëäîã ÿâäàë þì. Òýãâýë öàõèëãààí äîõèîíû õóâüä, ººðººð õýëáýë, õ¿÷äýëýí äîõèî
vS(t), ã¿éäëýí õóâèñàõ äîõèî iS(t)-ã ÿíç á¿ðèéí äàâòàìæ, ÿíç á¿ðèéí àìïëèòóäòàé
ñèíóñîèä õýëáýëçë¿¿äèéí íèéëáýðýýð èëýðõèéëíý ãýñýí ¿ã þì. Ýíýõ¿¿ îëîí ÿíçûí
äàâòàìæèéí ñèíóñîèä íèéëýãä¿¿í¿¿äèéí òóõàéí õóâèñàõ äîõèîíä ýçëýõ õóâèéã
èëýðõèéëñýí ýíåðãè áóþó àìïëèòóäûí ñóïåðïîçèöèéã òóõàéí äîõèîíû äàâòàìæèéí
ñïåêòð ãýíý. Èéìä äàòàìæèéí ñïåêòð íü ýëåêòðîí õýëõýýã çîõèîí á¿òýýõ, øàëãàõ
õàìãèéí ãîë øàëãóóð íü áîëäîã þì. Ñïåêòðèéã èëýðõèéëýã÷ äîõèî áîë ñèíóñ äîõèî
ó÷èð ò¿¿íèé òóõàé òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå (çóð.1.5).
Và
Ua
t
0
T
Çóðàã 1.5 Va àìïëèòóä á¿õèé sin-äîëãèîí õ¿÷äýëèéí
äîõèî.
Äàâòàìæ , ºíöºã äàâòàìæ .
va(t)=Vasinωt (1.1)
Ýíä: Va- õ¿÷äýëýí ñèíóñûí ïèê óòãà áóþó àìïëèòóäûí óòãà, ω -íýã ñåêóíä äýõ
ðàäèàíààð (ðàäèàí/ñåê.) õýìæèãäýõ ºíöãèéí äàâòàìæ. Ýíý нь íýã ñåêóíäýä
äàâòàãäàõ õýëáýëçëèéí òîîã èëýðõèéëäýã øóãàìàí äàâòàìæ f-òýé
ω =2πf [ðàä/ñåê] èëýðõèéëëýýð õîëáîãäîíî. Õýðâýý f-ã äîëãèîíû ¿åýð èëýðõèéëáýë
f=1/T [Ãö],. Ýíä Ò-ñèíóñ äîõèîíû íýã ¿å , ñåêóíäýýð õýìæèãäýíý. Ñèíóñ äîõèî íü
ò¿¿íèé àìïëèòóä Va, ω, òóõàéí õóãàöààíû àãøèíòàé õàðüöàíãóé ýõëýëèéí ôàçûí
ºíöºã ãýñýí ãóðâàí õýìæèãäýõ¿¿íýýð á¿ðýí òîäîðõîéëîãääîã. Òóõàéí òîõèîëäîëä
ôàçûí ºíöºã 00 áàéõààð õóãàöààã ñîíãîæ àâñàí áàéíà. Ýíý íü òóõàéí ñèíóñ äîõèîíû
11

8. ¿éë÷ëýõ óòãûã 2 àìïëèòóäòàй òýíö¿¿ áàéõ íºõöºëèéã õàíãàæ áàéãàà þì. ªºðºөð
õýëáýë, çóð.1.5 äýýýð ¿ç¿¿ëñýí ñèíóñ äîõèîíû ¿éë÷ëýõ óòãà íü Va/ 2 áàéíà гэсэн
үг юм. .Æèøýýëáýë, ìàíàé ñ¿ëæýýíèé 220 âîëüòûí ñèíóñ õ¿÷äýëèéí àìïëèòóä íü 2
*220 Â = 311 Â áàéíà. Синус хэлбэлзэлийн агшны утгын эерэг төлөвт байх хагас
үеийг (Т-ийн эхний хагас үе буюу t=T/2 хугацааны туршид байх утгууд) эерэг
хагас долгион, сөрөг төлөвт байх хоёр дугаар хагас үеийн утгыг сөрөг хагас
долгион гэж тус тус нэрлэнэ.
¯åëýõ äîõèîã ñèíóñ äîõèîíóóäûí íèéëáýð õýìýýí èëýðõèéëäýã Ôóðüåãèéí
öóâàà ðóó ýðãýí õàðúÿ. Íýã ¿ãýýýð õýëáýë, Ôóðüåãèéí õóâèðãàëò íü õóãàöààíû
õàìààðàëòàé õóâèñàõ äîõèîíû äàâòàìæèéí ñïåêòðèéã ãàðãàæ àâàõ ìàòåìàòèê
õýðýãñýë þì.
Ôóðüåãèéí öóâàà íü õóãàöààíû õàìààðàëòàé ¿åëýõ äîõèîã ãàðìîíèê
õàðüöààòàé äàâòàìæ á¿õèé õÿçãààðã¿é îëîí ñèíóñûí íèéëáýð õýëáýðýýð ä¿ðñëýõ
áîëîìæèéã áèäýíä îëãîäîã. Òóõàéëáàë, çóð.1.6 äýýðх ¿åëñýí òýãø ºíöºãò õýëáýëçýë
íü :
v(t)=(2V/π)(sinω0t+(1/3)sin3ωt+(1/5)sin5ωt+…) (1.2)
гэсэн илэрхийлэлтэй хязгааргүй урт үргэлжилсэн спектртай байдаг байна. Энд:
V-òýãø ºíöºãò äîõèîíû àìïëèòóä, ω0=2π/Τ-¿íäñýí äàâòàìæ ãýæ íýðëýãääýã. Ò-òýãø
ºíöºãò äîõèîíû ¿å. Ãàðìîíèêèéí àìïëèòóä íü ïðîïîðöèîíàëèàð óíàäàã ó÷èð ãàðìîíèêèéí
õÿçãààðã¿é öóâààã ¿ëäñýí ãàðìîíèêóóäûí íèéëáýð íü îéðîëöîîãîîð òýãø ºíöºãò
äîëãèîíûã ¿¿ñãýæ ÷àäàæ áàéõààð òîîíû öóâààã òàñëàí àâ÷ ¿ëäñýíèéã íü õàÿæ
áîëäîã.
+V
t
0
T
-V
Çóðàã 1.6 Òýãø õýìò òýãø ºíöºãò- äîëãèîí äîõèî. Àìïëèòóä
V.
Èëýðõèéëýë (1.2)-ûí öóâààíû ñèíóñîèä íèéëýãä¿¿í¿¿ä íü òýãø õýìò ñèíóñîèä
äîëãèîíû äàâòàìæèéí ñïåêòðèéã á¿ðä¿¿ëíý. Èéì ñïåêòð íü çóð.1.7 äýýð ¿ç¿¿ëñýí
õýëáýðýýð õýâòýý òýíõëýã íü ñåêóíä äýõ ðàäèàíû òîîãîîð õýìæèãäýõ ºíöãèéí
äàâòàìæ ω, áîñîî òýíõëýãýýð ãàðìîíèêèéí àìïëèòóä áàéõààð èëýðõèéëñýí ãðàôèêààð
ä¿ðñëýãäýíý
12

9. 4V
Хагас дамжуулагч электроник Удирттгал бүлэг
π 1 4V
3 π 1 4V
1 4V
5 π 1 4V
7 π
9 π
. ω0 3ω 0 5ω 0 7ω 0 9ω 0 11ω 0 ω [ðàä/ñåê]
Çóð. 1.7 Çóð.1.6 äýýð ¿ç¿¿ëñýí òýãø ºíöºãò ¿åëýõ äîõèîíû 20êÃö-ýýñ
дооøèõ äàâòàìæèéí ñïåêòð
Va(ω) âîëüòîîð ºãñºí
äàâòàìæèéí ñïåêòð
Ôóðüåãèéí õóâèðãàëòûã àøèãëàí õóãàöààíû õóâèñàõ áîëîâ÷ çóð.1.4 äýýð
¿ç¿¿ëñýí øèã ¿ë ¿åëýõ äîõèîíû ñïåêòðèéã çóð.1.8 äýýð ¿ç¿¿ëñýí øèãω t
äàâòàìæèéí
¿ðãýëæèëñýí ôóíêöèéí õýëáýðýýð ä¿ðñëýí ãàðãàæ áîëíî. Çóð.1.7 äýýð ¿ç¿¿лñýí
¿åëýõ äîõèîíû äèñêòðåò äàâòàìæèéí ôóíêöòýé õàðüöóóëàõàä ¿ë ¿åëýõ äîõèîíû
ñïåêòð íü åðºíõèé áàéäëààð áîëîìæèò á¿õ äàâòàìæèéã äàâòàìæèéí ñïåêòðèéí íÿãò
Çóр. 1.8 Çóр. 1.4 äýýð ¿ç¿¿ëñýí äîõèîíû àãóóëñàí õÿçãààðã¿é
ñïåêòðèéí ¿ðãýëæèëñýí ôóíêö áàéíà. ¯íýí õýëáýð äýýðýý ïðàêòèê äîõèîíû ñïåêð íü
õýðýã
õýâòýý (ω) òýíõëýãýýð äàâòàìæèéí õàðüöàíãóé íàðèéí çóðâàñò òîäîðõîéëîãääîã
áºãººä ýíý íü òóõàéí äîõèîíû áîëîâñðóóëàëòàä ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Æèøýý
íü, äóóíû äîõèî ãýæ íýðëýãääýã õ¿íèé ÿðèà, õºãæèì ìýò õ¿íèé ñîíñãîëûí ýðõòíýýð
ìýäðýãääýã äîõèîíû ñïåêòð íü 20 ãåðö (Ãö)-ýýñ 20 êèëîÃåðö (êÃö) õ¿ðòýëõ äóóíû
äàâòàìæèéí çóðâàñ ãýæ íýðëýãääýã äàâòàìæèéí öàðààã ýçýëíý. Çàðèì õºãæìèéí
ºí㺠íü 20 êÃö-ýýñ ºíäºð äàâòàìæèéí àâèàã ãàðãàõ ÷àäâàðòàé áàéäãèéã äóðäàõàä
èë¿¿äýõã¿é. Ãýâ÷ ýíý àâèàã õ¿íèé ÷èõ ñîíñîæ ÷àäàõã¿é þì.
Ýöýñò íü òýìäýãëýæ õýëýõýä äîõèî íü çóð.1.4 äýýð ¿ç¿¿ëñýí øèã õóãàöààíû
õóâèñàëòòàé õ¿÷äýë va(t)-ààð õóãàöààíû ìóæèä , çóð.1.8 äýýð ¿ç¿¿ëñýí øèã
äàâòàìæèéí ñïåêòðèéí àãóóëãààð àëü àëèíààð íü ч ä¿ðñëýãäñýí áàéæ áîëîõ áºãººä
äàâòàìæèéí ñïåêтðýýð íü ò¿¿íèéã èëýðõèéëñýí òîõèîëäîëä óã äîõèîã äàâòàìæèéí
ìóæ äàõü õ¿÷äýëýí ä¿ðñëýë Va(ω) ãýæ тэмдэгëýäýã.
13

10. Äàñãàë
1.1 Íýã ìèêðîñåêóíäûí ¿åòýé ñèíóñ äîõèîíû øóãàìàí áà ºíöãèéí äàâòàìæèéã
òîäîðõîéë.
Õàðèó:f=1000êÃö, ω=2πX106 ðàä/ñåê
1.2. f=50 Ãö, f=10-3Ãö, f=1ìÃö äàâòàìæòàé äîõèîíóóäûí ¿å ÿìàð âý?
Õàðèó:0.020ñåê., 1000 ñåê., 10Õ10-6ñåê.
1.3. Çóð.1.5 äýýð ¿ç¿¿ëñýí òýãø ºíöºãò äîõèîíû Ôóðüåãèéí öóâàà (1.2)
òýãøèòãýëýýð ºãºãäæýý. Ò¿¿íèéã äýýð íü ñàðíèõ ÷àäëûí õýìæýý
T 2
1 v
P=
π ∫ R dt
0
áàéõ ýñýðã¿¿öýëä øóóä ºã÷ýý. Åðºíõèé ÷àäàë ¿éë÷ëýõ
óòãûí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëæ áîëîõ ãàðìîíèê á¿ðèéí ÷àäëûí íèéëáýðòýé
òýíö¿¿. 2 àðãà òýíö¿¿ ÷àíàðòàé ãýäãèéã áàòëà.
хàðèó:0.81;0.93;0.95;0.96;3
14