İdarəetmə uçotunda xərclərin təsnifatı İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Poluxov Toğrul tərəfindən hazırlanmış bu prezentasiya materialı "İdarəetmə uçotunda xerclerin tesnifatı" mövzusuna həsr edilmişdir. Prezentasiya materialında xərclərin təsnifat konsepsiları tam verilmiş və praktiki məsələlərlə şərh edilmişdir. Mövzu aşağıdakı məsələlərə aydınlıq gətirir: Xərclər və məsrəflər, Xərclərin təsnifat konsepsiyaları,sabit və dəyişən xərclər, birbaşa və dolayı xərclər, yüksək və aşağı hədd metodu, digər təsnifat konspesiyaları üzrə xərclərin növləri. Müəlliflik huquqları qorunur! (http://polukhov.webs.com/)

1. İdarəetmə uçotunda xərclər
və onların təsnifatı
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
1

2. Satış qiymətinin müəyyən olunması
Səmərəliliyin (qənaət) qorunması və ona nəzarət
Maliyyə və digər Hesabatlarının hazırlanmasını
asanlaşdırmaq
İş strategiyasını gözdən keçirmək (Planlama)
İş prosesinə nəzarət etmək
İdarəetmə sistemində xərclərin uçotunun məqsədi
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
2
Qərar qəbulu Prosesi
Hər bir qərar ən azı iki
alternativdən birini seçməklə
verilir.Daha gəlirli və az xərc
tutumu olan alternativ seçilir.
Bütün digər alternativlərdən
imtina olunur.

3. Davranış konsepsiyasına
Təsir istiqamətinə görə
İdarə olunmasına görə
Əhəmiyyətinə görə
Təyinatına görə
Xə lə i təs ifat konsepsiyalari
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
3
Yaranma vaxtına görə
Yekcinslik dərəcə görə
Kakuliyasiya dərəcəsinə görə
Smeta hesablamarına görə
X 1
X 2
X 3
X 4
X 5
X 6
X 7
X 8
X 9
Sa it, də işə , a ışı ə lə
Bi aşa, dola ı ə lə
Az əza ət olu a , ço əza ət
Ge i a ıt a a , alte ativ,
at ış ə lə
İstehsal te oloji və e i
istehsal(kommesiya)
Ca i, gözlə ilə və gələ ək
Bi le e tli və ko pleks
Ma a də ə i ə aid ola və
olmayan
Pla laşdı ıla və
pla laşdı ıl a a

4. Dav a ış üz ə təs ifatX 1
Davranış konsepsiyası biznes fəaliyyətinin (istehsalın) artması ilə xərclərin
dəyişməsi arasında əlaqəni ifadə edir.
İstehsal həcmi artıqca dəyişməyən xərclər daimi (sabit) xərclər adlanır.
İstehsalın həcmindən asılı olaraq artıb- azalan xərclər dəyişən xərclər adlanır.
Hər iki xüsusiyyəti daşıyan xərclər qarışıq xərclər adlanır.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
4
İcarə
Xərc.Xərc.
 Sabit xərclər biznes fəaliyyətindən asılı olmayaraq
dəyişmir.
 Dəyişən xərclər fəaliyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar dəyişir
material

5. Sa it və də işə ə lə
28.02.2016 İda əet ə uçotu 5
Azn
Miqdar
10000
2000
3000
4000
15000 20000
Də işə ə lə
Fəhlə i ə ək ha ı
Sa it ə lə
(amortizasiya)

6. 28.02.2016 İda əet ə uçotu 6
Də işə xə lə
Sabit xə lə
Miqdar Miqdar
Sabit
ə lə
Sabit
ə lə
Miqdar
Də işə
ə lə
Maya
də ə i
Miqdar
Miqdar
1 vahid
üz ə sa it
ə lə
Şə ti -də işə xə lə
Cə i
ə lə
Miqdar
Sabit
ə lə
Də işə
ə lə

7. Yüksək və aşağı hədd etodu
Ü u i ə lə i tə ki i də də işə və sa it ə lə i eçə a ı a ola ?
28.02.2016 İda əet ə uçotu 7
1. High-low method
2. Graphic method
3. Reqression method
Aylar
İstehsal
hə i
Ümumi İstehsal
ə lə azn
Yanvar 1800 36600
Fevral 2450 41150
Mart 2100 38700
Aprel 2000 38000
May 1750 36250
İyun 1950 37650
Cəmi 12050 228350
1. Maksimum və i i u göstə i ilə
seçilir Max = Fevral Min = May
. Alı ış ə istehsal hə i ə
ölü ə ək vahid əhsul üz ə
də işə ə hesa la ı
. Maksi u və i i u
göstə i ilə a ası da fə üvafi
ola a hesa la ı
2450-1750
41150-36250
= 4900/700 = 7 azn

8. Birbaşa xərclər
 İstehsalda
birbaşa
iştirakına görə.
 Misal: material və
əmək haqqı
Dolayı xərcləər
 İstehsalda dolayı
iştirakına görə.
 Misal: kommunal
xərclər
Təsi isti a ət üz ə təs ifat
X 2
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
8
Bölüşdü ülə
Şə ti
ölüşdü ülə

9. Bi aşa və dola ı ə lə
28.02.2016 İda əet ə uçotu 9
Birbaşa ə lə
Mate ial, fəhlə i ə ək
ha ı , daşı a ə lə i və s.
Dola ı ə lə
I a ə ha ı, əh ə li i
ə ək ha ı,
a o tizasi a, siğo ta və s.
Xə o e kti
Məhsul
La ihə
Xid ət və s.Bölgü azası

10. Şirkətə nəzarətin dərəcəsi idarəetmənin
səviyyəsindən asılıdır.
Daha az nəzarət
İda əolu ası a gö ə təs ifat
X 3
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
10

11. X4
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
11
Əhə i əti ə gö ə təs ifat
Geri a ıt a a
ə lə
Alternativ
ə lə
Bat ış ə lə
keçmişdə çəkilən bütün xərcləri
yenidən bərpa etmək və ya onları
ləğv etmək mümkün
oladığındangeri qayıtmayan
xərclərdir.
Misal: Siz 2 il bundan əvvəl 15000
aznə avtomabil almısınız. Artiq
15000 manatlıq maşın öz dəyərini
itirib. Çünki siz onu bu iki il ərzində
kifayət qədər işlədib sürmüsüz,
istismar etmisiniz və buna görə də
itirdiyiniz 15000 azn dəyəri bərpa
edə bilməzsiniz.
Potensial faydalı olacaq işlərə
sərf olunan xərclər
Gəlir yaradan alternativlərdən
birinin seçilməsi zamanı
digərindən imtina olunur. İmtina
olunan alternativlərdən əldə
olunacaq gəlirdən də imtina
olunduğundan bu alternativ xərc
kimi tanınır
Misal: Əgər siz dörd il təhsil
almağa vaxt sərf etməyib hər
hansı peşə fəaliyyətilə məşğul
olsaydınız 10 000 AZN əldə
edərdiniz. Demək sizin alternativ
xərciniz 10 000 AZN- dir.
Batmış xərclər
artıq baş vermiş və
bərpa olunması
mümkün olmayan
itkilərdir
Bu tip xərclər
qərarların qəbulu
prosesindən asılıdır.
Misal:
Siz bir il bundan əvvəl
dəyəri 2000 AZN olan
qiymətli əşyanızı
itirmisiniz. Bu artıq
sizin üçün batmış
xərcdir.

12. Məhsul
Birbaşa
əmək
haqqı
Birbaşa
material
Qarışıq
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
12
Tə i atı a gö ə
təs ifat
İstehsal ə i
Qeyri - istehsal
ə i
İstehsala
aid
olmayan
Inzibati
xərclər Satış
xərcləri
X 5

13. 28.02.2016 İda əet ə uçotu 13

14. Qa ışı İstehsal Xə lə i
Qarışıq istehsal xərclərinə birbaşa məhsul
vahidinə şamil oluna bilməyən xərclər
aiddir.
Misal: Dolayı əmək və dolayı material xərcləri
İstehsal prosesinə birbaşa
cəlb olunmayan işçilərin
əmək ödənişləri.
Misal: sanitariya, mühafizə
və nəzarətçi işçilər.
İstehsal prosesinə yardım
edən material xərcləri.
Misal: avtomobil zavodunda
istifadə olunan sürtkü yağı
və digər təmizləyici vasitələr.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
14

15. 2/7/2015
Birbaşa material və birbaşa əm/h-dan başqa
bütün istehsal xərcləri
Qarışıq xərclər məhsul istehsalına birbaşa
təsir etmir
Misallar:
Dolayı əmək haqqı – təmir və bərpa işi
Dolayı material – təmizlik üzrə təchizat
Zavod kommunal xərcləri
Nəzarət-təhlükəsizlik xərcləri
28.02.2016 İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
15
Qarışıq (Ümumtəs.) xərclər

16. Birbaşa
Material
Birbaşa
Əm/h
Qarışıq
xərclər
Birbaşa (əsas)
xərclər
Çevrilmə
(köməkçi) xərclər
İstehsal xərclərinin qarşılıqlı əlaqəsi
Çevrilmə xərcləribirbaşa
materialı hazır məhsula
çevirməyə sərf olunan
xərclərdir.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
16

17. Qeyri-istehsal Xə lə i
Marketinq və ya
satış xərcləri
Məhsulun satılması və
sifarişlərin qəbulu ilə
bağlı olan bütün xərclər
Administrativ
Xərclər
Bütün inzibati,
təşkilati və idarəetməylə
bağlı xərclər
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
17

18. İstehsal Xə i və Döv ü Xə lə
İstehsal xərcinə birbaşa
material, birbaşa əmək
və qarışıq istehsal
xərcləri aiddir.
Ehtiyyat Satılmış malın m.d
Balans
Hesabatı
Mənfəət və
Zərər
Satış
Dövrü xərclərə bütün
marketinq (satış) və
inzibati xərclər aiddir.
Xərclər
Mənfəət və
Zərər
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
18

19. Quick Check 1
İstehsal müəssisəsi üçün bu xərclərdən hansılar
dövrü xərc hesab oluna bilər?
A.İstehsal avadanlığının amortizasiyası.
B. Əmlak vergisi.
C. Birbaşa material xərcləri.
D.İstehsal prosesini işıqlandırmağa sərf
olunan elektrik enerji xərci.
E. Satış kommisiyonu.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
19

20. Quick Check 1 
İstehsal müəssisəsi üçün bu xərclərdən
hansılar dövrü xərc hesab oluna bilər?
A.İstehsal avadanlığının amortizasiyası.
B. Əmlak vergisi.
C. Birbaşa material xərcləri.
D.İstehsal prosesini işıqlandırmağa sərf
olunan elektrik xərci.
E. Satış kommisiyonu.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
20

21. İstehsal və Ticarət Fəaliyyətlərinin
Müqayisəsi
Ticarətçilər . . .
 Hazır məhsul alıb.
 Hazır məhsul satırlar.
İstehsalçılar . . .
 Xammal alıb.
 Hazır məhsul istehsal
edib.
 Hazır məhsul satırlar
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
21

22. Balans Hesa atı
Ticarət
Cari aktivlər
Kassa
Debitor borclar
Əvvəlcədən
ödənilmiş xərclər
Ehtiyyatlar
(ticarət)
İstehsal
Cari aktivlər
 Kassa
 Debitor borclar
 Əvvəlcədn ödənilmiş
xərclər
 Ehtiyyatlar
Xammal
Yarımfabrikat
Hazır Məhsul
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
22

23. 28.02.2016 İda əet ə uçotu 23

24. Ehti atla ı Hə əkəti
Başlanğıc
balans
$$
Əlavələr
$$$+
Mövcud olan
$$$$$=
Son
balans
$$
=
Çıxarışlar
$$$
_Mövcud olan
$$$$$
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
24

25. Quick Check 2 
Dövrün əvvəlində sizin ehtiyyat $1,000
olmuşdur, ay ərzində $100 alış və $300 satış
olmuşdur, ayın sonuna balansı müəyyən edin?
A. $1,000.
B. $ 800.
C. $1,200.
D. $ 200.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
25

26. Quick Check 2 
Dövrün əvvəlində sizin ehtiyyat $1,000
olmuşdur, ay ərzində $100 alış və $300 satış
olmuşdur, ayın sonuna balansı müəyyən edin?
A. $1,000.
B. $ 800.
C. $1,200.
D. $ 200.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
26
$1,000 + $100 = $1,100
$1,100 - $300 = $800

27. İstehsal Xə lə i i Fo alaş ası

28. Xammal İstehsal Xərcləri Yarımfabrikat
Birbaşa material
+ Birbaşa əmək
+ qarışıq ist. xərcləri
= Tam istehsal
xərcləri
Başlanğıc material
ehtiyyatı
+ Alınmış
xammal
= İstehsalda
istifadə olunacaq
xammal
– son xammal
ehtiyyatı
= İstehsalda istifadə
olunmuş xammal
Çevrilmə xərcləri
birbaşa materialı
hazır məhsula
çevirməyə sərf
olunan xərclərdir.
İstehsal Xə lə i i Fo alaş ası
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
28

29. Xammal İstehsal Xərcləri Yarımfabrikatlar
Birbaşa material
+ Birbaşa əmək
+ qarışıq ist. Xərci
Başlanğıc
material ehtiyyatları
+ Alınmış material
ehtiyyatları
Başlanğıc
yarımfabrikatlar
+ Tam İstehsal
xərci= Tam İstehsal
xərci = Cəmi yarımfabrikatlar= İstehsalda istifadə
oluna bilən
ehtiyyatlar
– Son xammal
ehtiyyatı
= İstehsalda istifadə
olunmuş xammal
İstehsal Xə lə i i Fo alaş ası
Dövr ərzində baş verən bütün xərclər
yarımfabrikatların başlanğıc
balansına çevrilir.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
29

30. Xammal İstehsal Xərcləri Yarımfabrikatlar
oluna bilən
xammal
cəmi yarımfabrikat
ehtiyyatı
– dövrün sonunda
yarımfabrikat ehtiyyatı
= İstehsal olunmuş malın
maya dəyəri
Başlanğıc
ehtiyyatı
+ Alınmış xammal
+
+
Birbaşa material
Birbaşa əmək
Qarıçıq ist xərcləri +
Başlanğıc yarımfabrikat
ehtiyyatı
Cəmi İstehsal
ehtiyyatı = Cəmi İstehsal xərci
= İstehsalda istifadə xərcləri = dövr ərzidə
İstehsal Xə lə i i Fo alaş ası
Dövr ərzində tamamlanan məhsullar
hazır məhsul ehtiyyatına ötürülür.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
30

31. Yarımfabrikatlar
B a ş l a n ğ ı c y a r ı m f a b r i k a t
e h t i yya t ı
+ D ö v r ə r z i n d ə
c ə m i istehsal xərcl əri
= C ə m i y a r ı m f a b r i k a t
e h t i yya t ı
– D ö v r ü n s o n u n d a
y a r ı m f a b r i k a t e h t i yya t ı
= İstehsal o l u n m u ş
m a l ı n m a y a dəyəri
H a z ı r M ə h s u l
B a ş l a n ğ ı c h a z ı r
m ə h s u l e h t i yya t ı
+ İstehsal o l u n m u ş
m a l ı n m a y a dəyəri
= S a t ı ş ü ç ü n ya r a r l ı
m a l ı n dəyəri
- S o n h a z ı r m ə h s u l
e h t i yya t ı
S a t ı l m ı ş m a l ı n
m a y a dəyəri
İstehsal Xə lə i i Fo alaş ası
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
31

32. İstehsal Xə lə i i Fo alaş ası
Hazır
məhsul
Satılmış
malın maya
dəyəri
Satış və inzibati
xərclər
Dövri xərclərSatış və inzibati
xərclər
Qarışıq istehsal
xərcləri
Yarımfabri-
katlar
Birbaşa əmək
Xərclər
Balans Hesabatı
Ehtiyyatlar
Mənfəət və Zərər
Xərclər
Material alışı Xammal
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
32

33. 28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
33
Quick Check 3

34. 28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
34
Başlanğıc xammal $ 32,000
+ Alınmış
xammal 276,000
= İstehsala yararlı
xammal ehtiyyatı $ 308,000
– son xammal
ehtiyyatı 28,000
= İstehsalda istifadə
olunmuş xammal $ 280,000
Quick Check 3

35. Quick Check 4 
İstehsalda istifadə olunmuş xammal $280,000
-dır. Birbaşa əmək $375,000 və qarışıq
istehsal xərci $180,000 olmuşdur. Ay ərzində
ümumi istehsal xərci nə qədər olmuşdur?
A. $555,000
B. $835,000
C. $655,000
D. Müəyyən etmək mümkün deyil.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
35

36. Quick Check 5 
İstehsalda istifadə olunmuş xammal $280,000
-dır. Birbaşa əmək $375,000 və qarışıq
istehsal xərci $180,000 olmuşdur. Ay ərzində
ümumi istehsal xərci nə qədər olmuşdur?
A. $555,000
B. $835,000
C. $655,000
D. Müəyyən etmək mümkün deyil.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
36

37. Quick Check 5
İstehsalda istifadə olunmuş xammal
$280,000 -dır.
və qarışıq isteh
olmuşdur.
qədər olmuşdu
A. $555,
Birbaşa əmək $375,000
sal xərci $180,000
mi istehsal xərci nə
r?
000
B. $835,000
C. $655,000
D. Müəyyən etmək mümkün deyil.
Birbaşa material $ 280,000
+ Birbaşa material 375,000
Ümu + Qarışıq İst. Xərcləri 180,000
= Ay ərzində baş vermiş
istehsal xərcləri $ 835,000
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov

38. Quick Check 6
Başlanğıc yarımfabrikat $125,000 olmuşdur.
Ay ərzində baş vermiş istehsal xərcləri
$835,000-dır. Ayın sonunda yarımfabrikat
ehtiyytında $200,000-lıq tamamlanmamış
məhsul qalıb. Ay ərzində istehsal olunmuş
malın maya dəyərini tapın?
$1,160,000
$ 910,000
$ 760,000
A.
B.
C.
D. Müəyyən etmək mümkün deyil.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
38

39. Quick Check 6
Başlanğıc yarımfabrikat $125,000 olmuşdur.
Ay ərzində baş vermiş istehsal xərcləri
$835,000-dır. Ayın sonunda yarımfabrikat
ehtiyytında $200,000-lıq tamamlanmamış
məhsul qalıb. Ay ərzində istehsal olunmuş
malın maya dəyərini tapın?
$1,160,000
$ 910,000
$ 760,000
A.
B.
C.
D. Müəyyən etmək mümkün deyil.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
39

40. Quick Check 7
Hazır məhsul ehtiyyatının başlanğıc balansı
$130,000-dır. İstehsal olunmuş malın maya
dəyəri $760,000-dır. Hazır məhsul
ehtiyyatının son balansı $150,000-dır. Ay
ərzində istehsal olunmuş malın maya
dəyərini tapın?
A. $ 20,000.
B. $740,000.
C. $780,000.
D. $760,000.
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
40

41. Quick Check 7
Hazır məhsul ehtiyyatının başlanğıc balansı
$130,000-dır. İstehsal olunmuş malın maya
dəyəri $760,000-dır. Hazır məhsul
ehtiyyatının son balansı $150,000-dır. Ay
ərzində istehsal olunmuş malın maya
dəyərini tapın?
A. $ 20,000.
B. $740,000.
C. $780,000.
D. $760,000.
$130,000 + $760,000 = $890,000
$890,000 - $150,000 = $740,000
28.02.2016
İda əet ə uçotu
T.N.Poluxov
41