фермерлер ушин сугарудын киши механикаландыру

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ
МИНИСТРЛІГІ
АҚ «КАЗАГРОИННОВАЦИЯ»
«ҚАЗАҚ СУ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ»
«Фермерлерге қарсы бес қадам»
БАҒДАРЛАМАСЫ
ФЕРМЕР ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫ ҤШІН СУҒАРУДЫҢ КІШІ
МЕХАНИКАЛАНДЫРУ ҚҦРАЛДАРЫ МЕН ТЕХНИКАСЫ
Қолдану бойынша ҧсыныстар
Астана 2010

2. УДК 631.347:635.1
Ҧсыныстарды «Қазақ Су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының» қызметкерлері
мына қҧрамда дайындады: «Суғару технологиясы мен техникасы» бӛлімінің меңгерушісі, т.ғ.к.
А.А. Калашников; жетекші ғылыми қызметкер, т.ғ.к. В.А. Жарков; инженер П.А. Калашников;
ғылыми қызметкерлер А.Е. Байзақова және Е.А. Жданова.
Агроқҧрылымдар, шаруа және фермер шаруашылықтарының жҧмысшыларына арналған.
Издано в рамках программы 056
«Повышение конкурентоспособности сельскохозяйственной продукции»
Рассмотрено и одобрено на заседании научно-технической комиссии АО
«КазАгроИнновация», 2 августа 2010 года.

3. Суармалы егіншіліктің негізі – ауылшаруашылық дақылдарының жоғарғы ӛнімдерін
алуды басқа да агроәдістемелермен қатар, қамтамасыз ететін суғаруды сапалы жҥргізу. Бҥған
тек суғару тәсілдері мен оны жҥргізудің технологиясын дҧрыс тапқанда жетуге болады.
Оңтҥстік Қазақстан жағдайында суғарудың негізгі тәсілі жҥйектеп – жер ҥстімен суғару;
жаңбырлатып, тамшылатып суғаруға да болады.
Жҥйектеп суғаруды сапалы жҥргізу сушылардың жҧмысын жеңілдетіп, еңбек ӛнімділігін
кӛтеретін және суды тиімді пайдалануға мҥмкіндік туғызатын кіші механикаландыру
қҧралдарын (тҥтіктер, қалақшалар, жҥйек басын қомақтау, сифондар, тасымалды бӛгетшелер)
қолданғанда ғана мҥмкін.
Әртҥрлі конфигурациялы, кҥрделі рельефті және ҥлкен еңісті (0,1 дейін) суармалы
учәскелері бар фермер мен шаруа қожалықтары ҥшін СШҒЗИ-ында бір уақытта 0,06 га суғара
алатын «Росинка» жаңбырлатып суғару комплекті дайындалып, шағарылды. Энергиямен
жабдықталмаған фермер шаруашылықтары ҥшін су кӛздерінен кӛп жоғары (20-30 м)
орналасқан суғару учәскелерін сумен қамтамасыз ету ҥшін СШҒЗИ-ында су ағыны
энергиясын пайдаланып су кӛтеру қҧралы (гидротаран) дайындалған.
ФЕРМЕРДІҢ ЕСІНДЕ БОЛУ КЕРЕК:
оның жҧмысының сапасы мен ӛз міндеттеріне шын кӛңілмен қарауының критериі болып
ауылшаруашылық дақылдарының ӛнімі табылады.
ФЕРМЕР БІЛУІ КЕРЕК:
топырақта қажетті су режимін туғызу ҥшін суғару тәсілдері мен оның техникалық
қҧралдары ауылшаруашылық дақылдарына ҧсынылған суғару режимін (суғару мӛлшері мен
уақыты) қамтамасыз етуікерек;
су режимі онымен байланысты ӛсімдіктердің дамуының физиологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес келетін ауа, коректік және жылылық режимдерін тӛмендетпеуі керек;
суғару суармалы учәскенің топырағының қҧрылымын, механикалық қҧрамын,
мелиоративтік жағдайын және микрорельефті тӛмендетпеуі керек;
суғарудың техникалық қҧралдары және оларға тәнті суғару технологиясы
ауылшаруашылық машиналарынжоғары ӛнімді тиімді агротехникалық мерзімде
пайдаланылуы қамтамасы етуі керек.
ФЕРМЕР ЖАСАЙ АЛУЫ КЕРЕК:
топырақты ӛсімдіктің тамыр жҥйесініңдамуына сәйкес біркелкі ылғалдандыруды;
суғаруды жер ҥсті (суғару учәскесінен тыс) және фильтрациялық (топырақтың тамыр
даму ауқымынан тӛмен) ағыстарға минималды (10%-ке дейін) су жоғалтылуымен жҥргізуді;
суғаруды, әсіресе жоғары еңісті (0,01-ге дейін) учәскелерде топырақтың шайылуы
мен қатқылдануына жол бермей, сапалы жҥргізуді қамтамасыз етуді;
суғару техникасын эксплуатациялық сенімділіктің талап деңгейінде жоғарғы
тиімділікпен пайдалануды.
Суармалы егіншіліктің негізі - суғаруды қалыптасып жатқан ауа райы жағдайына
қарамастан, басқа да агроәдістермен қасыла ауылшаруашылық дақылдарының жоғары
ӛнімдерін алуды қамтамасыз ететін уақытында және сапалы жҥргізу. Бҧған тек суғару
массивіндегі әр учәскенің нақтылы табиғи-климаттық, топырақтық-мелиоративтік
жағдайына сәйкес суғару мен оны жҥргізу технологиясын дҧрыс таңдағанда ғана жетуге
болады. Жамбыл облысының суармалы жерлерін аудандастыру мынаны белгіледі: негізгі
суғару тәсілі жер ҥсті – атыздық (ауданның 75%) болып саналады, жаңбырлатып суғару
25%-те мумкін (негізінен тау етегі жағдайында).
Жер үстімен суғару (атызбен) облыс жағдайы бойынша жел жылдамдығы жоғары (6-
7 м/с жағары) суғару мӛлшері 500 м3/га-дан жоғарыда ауыр және орташа тапырақты
еңістігі тӛмен (0,005-тен 0,05-ға дейін) аудандарда қолданылғаны дҧрыс.

4. Суғару учәскесі болып шегінде суғару мен егісті механикалық ӛңдеу жҥргізілетін
суармалы ауыспалы егістіктің негізгі аумақтың бірлігі саналады. Суғару учәскесі, әдетте,
тік бҧрышты болуы керек және қабылданылған аыспалы егістік, жердің еңістігі және
топырақ типіне байланысты 2-ден 60 га болуы керек.
Уақытша суғару желісінің схемасы су, еңбек және жер қорларын пайдалануға ҥлкен
әсер етеді және дҧрыс анвқтауды талап етеді. Табиғат жағдайы мен ҧйымдастыру-
шаруашылық талаптарына байланысты суғару учәскесінде суғару желісінің орналасуы ҥш
негізгі схема бойынша іске асырылуы мҥмкін (сурет 1):
уақытша суғармалардың ҧзына бойына орналасу схемасы;
уақытша суғармалардың кӛлденең орналасу схемасы;
суды атыздарға тікелей учәскелік бӛлу каналдарымен беру.
Суғару бағытында ҧзын учәскелерде, тӛмен еңістікті (0,005-0,006) ауыр және
орташа топырақтарда суғару атыздары бойымен уақытша суғармалардың ҧзына бойына
орналасу схемасы қолданылғаны жӛн (1а сурет). Суғару атыздарына су шығарушы
атыздардан беріледі.
Шығарушы атыздардың ӛткізу қабылеттілігін ескере отырып, уақытша
суғармалардың ара қашықтықтары 50-ден 200 м дейін қабылданады, ал уақытша
суғармалардың ҧзындығы суғару атыздардың ҧзындығына ретпен келеді (1а). Кӛлденең
орналасу схемасы кҥрделі және жаман тегістелген рельефті учәскелерде тиімді, ҥйткені
шығарушы атыздар суғару атыздарына әртҥрлі бҧрыштармен жҥргізілуі мҥмкін және
қосымша шығарушы атыздарын қазу арқылы суғару атыздарының ҧзындыға азайтылуы
мҥмкін.
а - кӛлденең; б - ҧзына бойына орналасу; в - тікелей учәскелік бӛлу каналдарымен
беру; 1–шаруашылық каналы; 2 – учәскелік канал; 3 – уақытша суарма; 4 - шығарушы
атыз; 5 - суғару атызы; 6 – еңістік бағыты; 1б – суғару атызының ҧзындығы
1 Сурет – Суғару учәскесінде суғару желісінің орналасу схемасы
Уақытша суғармалардың (атыздардың бағытына кӛлденең) кӛлденең схемасы (1б
сурет) атыздардың бойынша жағары еңістіктерде (0,006-тен жоғары) қолданылады.
Уақытша суғармалардың ара қашықтықтары суғару атыздарының ҧзындығымен
анықталады. Бҧл схеманың артықшылығы уақытша суармалардың ең тӛменгі еңістікпен
санынылуы және шайылмауында. Суғарылғаннан кейін уақытша сармалар ӛсімдік
аралықтарын ӛңдеуге кедергі болмау ҥшін тегістелуі керек. Атыздарға суды уақытша
суармалар желісінсіз тікелей учәскелік каналдардан беру жалпы бір келкі рельефті, ауыр
топырақты, суғару атыздары бойның ҥлкен еңістігінде (0,003-ден 0,01-ге дейін) берген
дҧрысырақ. Жақсы тегістелген жерлерде суғару атыздарының ҧзындығы 300 м
шамасында болуы мҥмкін.

5. Суғару атыздарының суғарудың жоғары сапасына жету, сушылардың еңбек ӛнімділігін
кӛтеру, су қорларын ҥнемдеу ҥшін ең жоғарғы жеткілікті ҧзындығы қабылданылуы керек.
Бірақ оны негіздемей ӛсіру топырақтың атыз бойында біркелкі ылғалдандырылмауына,
сҥйтіп, судың тереңдік фильтрацияға жоғалына әкелуі мҥмкін. Атыз тҥбінің еңістігінің
ӛсуімен ондағы судың ағыс жылдамдығы ӛседі, бҧл кейбір жағдайда атыздардың
шайылуына әкеледі, бҧл, әрине, қажет емес. Сҥйтіп, атыздың ҧзындығы топырақтың
бетінің еңістік мӛлшері мен тҥріне байланысты. Топырақтар сумен жапқанда оны сіңіру
қабілеті бойынша негізгі ҥш топқа бӛлінеді:
жеңіл, суды жақсы және тез сіңіреді (1000 м3/га мӛлшер 30 минуттан аз уақытта
сіңіріледі );
орташа, суды біршама аз және тӛмен сіңіреді (1000 м3/га мӛлшер 30-дан 70 минутқа
дейін уақытта сіңіріледі );
ауыр, суды ҧзақ және жаман сіңіреді (1000 м3/га мӛлшер 70 минуттан артық уақытта
сіңіріледі).
Нақты суғару учәскесі ҥшін топырақтың тҥрі мен жердің еңістігіне байланысты
атыздық суғару техникасының элементтері (суғару атызының ҧзындығы, атызға су беру
ағана және суғару ҧзақтығы) СШҒЗИ-ның ҧсыныстарымен сәйкес белгіленеді (1 кесте).
1 Кесте – Жамбыл облысының жағдайына сәйкес жҥйектеп суарудың тиімді
техникалық элементтері
Суару Суармалы Жҥлекке керек
Топырақтың тҥрі және мінездемесі бағытының жҥлектің судың шығыны,
еңістігі ҧзындығы, м л/с
0,001 аз 60 – 80 0,4 – 0,7
Жеңіл (жеңіл саздақты каштанды, 0,001 – 0,003 80 – 120 0,7 – 0,8
жеңіл саздақты сҧр топырақ және 0,003 – 0,006 120 – 100 0,8 – 0,5
қҧмдақ) 0,006 – 0,010 100 – 80 0,5 – 0,3
0,010 кӛп 80 – 60 0,3 – 0,1
0,001 аз 100 – 150 0,5 – 0,7
Орташа (жеңіл саздақты каштанды, 0,001 – 0,003 150 – 200 0,7 – 1,0
далалы сҧр топырақ, орташа саздақты 0,003 – 0,006 250 – 200 1,0 – 0,6
сҧр топырақ) 0,006 – 0,010 200 – 120 0,6 – 0,3
0,010 кӛп 120 – 60 0,3 – 0,2
0,001 аз 150 – 200 0,6 – 0,7
Ауыр (ауыр саздақты каштанды, 0,001 – 0,003 200 – 300 0,7 – 1,0
далалы сҧр топырақ, ауыр саздақты сҧр 0,003 – 0,006 300 – 250 1,0 – 0,6
топырақ) 0,006 – 0,010 250 – 150 0,6 – 0,3
0,010 кӛп 150 – 120 0,3 – 0,2
Жер бедерін тегістеу. Жер бетін жыл сайынғы тегістеу жоғары сапалы
суарудың негізі болып табылады. Жер бедерінің кейбір нҥктелерінің ауытқуы 5...10 см
аралығында (5...8 см еңістікте 0,001...0,005 және 8...10 см еңістікте 0,005...0,010) болуы
керек. Жер бетінің тегістелмеген, болмаса нашар тегістелген бӛліктеріндесуаруға
арналған судың 30% дейін тиімсіз пайдаланылады, ылғалдану біркелкі болмайды, және
судың шығыны кӛп мӛлшерде болып, су тӛленге сіңіп кетеді де жҥйенің соңына жетпей
қалады. Я болмаса жҥлектің тӛмен жағына кетіп қалады.
Суармалы жүйектің құрылымы, тыңайтқыш енгізу мен уақтынша суғару жҥйектерін
салу суғаруға дейін жҥргізіледі. Жҥйектің арақашықтығы 60...70 см, тереңдігі 15...20 см
ҥстіңгі жағының кеңдігі 25...40 см болуы керек. Аз еңістігі бар және ауыр топырақты
бӛліктерде жҥйектер ӛлшемі ҥлкен, еңістігі ҥлкен және жеңіл топырақта жҥйектер ӛлшемі

6. кішілеу болуы керек. Суармалы жҥйектерді салу ҥшін ӛсімдіктерді қуаттандыратын егін
егуге арналған және суармалы жҥйек салу ҥшін жабдықталған культиваторлар (УСМК-
5,4В; КГС-4,8Л; КРН-4,2 ж т.б) қолдану қажет.
Уақытша суармалы желі жүйек жер жҥргізілгеннен кейін бірден кесіледі, содан
кейін суару басталады. Уақтынша суармалы жҥйектерді кесу және тегістеу ҥшін (арықтар
мен жҥйектерге су жеткізу нысаналары) КЗУ-0,35А және т.б. канал қазу-тегістеу
жабдығын қолдану керек. Уақытша суармалы жҥйектер су деңгейімен қамтамасыз етуге
қажетті суды ӛткізу және бӛлу ҥшін агротехникалық тиімді мерзімде кесіледі.
Топырақты босату (қопсыту) суғарудан кейін 1 – 3 тәуіліктен кейін жасалады.
Суғарудан кейінгі топырақты қопсыту мерзімі сол топырақтың жетілу кезіне қарай
анықталады. Суғарғаннан кейінгітопырақтиы қопсытудың кешігуі ылғалдың кеуіп
кетуіне, топырақтың кебуіне және топырақтың қатып қалуына әкеліп соғады. Егістік
алқапты уақытында ӛңдеу ушін суғарылатын алқаптағы суғару ӛнімділігі мен ӛнімді
ӛңдеудің механизациясы сәйкес келуі керек. Бҧл ҥшін суғарылатын жер тәуіліктік суғару
бӛліктеріне 8 – 12 га аралығында бӛлінеді. Тәуіліктік тсуғару бӛлігі кезегімен суғару
жҥйесіне қосылады. Суғарудан кейінгі ӛңдеуге топырақтың бір мезгілде жетуі ҥшін
тәуліктік суғарылатын жерлерді сол тәулік ішінде қосып және ажыратып отыру қажет.
Суғарудың біркелкілігі, яғни сапалы суғаруды жҥргізу судың әр жҥйекке біркелкі
берілуімен қол жеткізіледі. Жҥйектерді сумен қамтамасыз ететін арықтарға және уақытша
арықшаларға судың біркелкі бӛлінуі тасымалды қақпалар арқылы әр жҥйектерге біркелкі
деңгейде ҧстап тҧру арқылы қол жеткізіледі. Жҥйектің бойымен судың біркелкі берілуі
ҥшін әр жҥйектің басында қосымша қҧрылымдар, тҥтіктер, сифондар, қақпалар,
тасымалданатын қалқанды қақпалар, металдан немесе пластикадан жасалынған мойынды
қҧрылымдар қолдану қажет.
а б
в г
2 Сурет – Жер бетімен суғару қҧралдары
а-қақпа, б- сифон кӛмегімен суғару, в – тҥтік кӛмегімен суғару, г – суғару арықшасы ҥшін мойынды
қаптама, 1 – уақытша суарғыш, 2 – суғару арықшасы, 3 – шығару арықшасы.

7. Ҧзындығы 30 – 35 см (2 кесте) полимерлі материалдардан жасалынған суғару
тҥтікшелерін пайдаланған қолайлы. Оларды суғару арықшаларындағы су деңгейінен 3...5
см жоғары және шығару арықшаларындағы су деңгейінен 5 см тӛмен орнату керек.
2 Кесте - әртҥрлі диаметрдегі тҥтіктердің су өткізгіштік қабілеттілігі, л/с
Тҥтіктің ішкі диаметрі,
15 20 25 30 40 50
мм
Су ӛтімі, л/с 0,1 0,15 0,25 0,5 1,0 1,5
Суғару қалақшасы Дӛңгелек, ҥшбҧрышты, тӛртбҧрышты тесіктері бар, қалыңдығы
1-3 мм болатын табақша темірден жасалады (3 кесте). Қалақша суғару жҥйегінің бастапқы
нҥктесінен 15-20 см арақашықтықта орналастырылады. Суды біркелкі беру ҥшін,
біруақытта жҧмыс істейтін жҥйектерде, қалақша тесіктерінің ҥстінен су деңгейінің
биіктігі бірдей болуы керек.
3 Кесте - қалақшаның су өткізгіштік қабілеттілігі, л/с
Су арыны, см Диаметрі 20 мм 900 бҧрышпен 450 бҧрышпен
дӛңгелек тесік ҥшбҧрышты кесінді ҥшбҧрышты кесінді
2 0,12 0,08 0,05
3 0,15 0,22 0,13
4 0,17 0,45 0,26
5 0,19 0,.ҥ 0,45
6 0,20 1,23 0,71
Суғару сифоны пластмассадан, темірден, рәзеңкеден істелген болуы мҥмкін (4
кесте). Оларды 20-60 мм диаметрмен шығарады. Сифонның жақсы жҧмыс істеуі ҥшін
жҥйектің бӛгетінің ҥстін жоғарылату керек (уақытша қҧлақарық), бірақ ол сифондағы су
деңгейінен 10-15 см-ден асық болмауы керек. Олай болмаған жағдайда, су сифоннан ағып
кетеді. (4 сурет).
а - араласқан (СНк); б - пластмассалы (СНп);
3 Сурет - Сумен қамтылған сифон

8. 4 Кесте - сифонның су өткізгіштік қабілеттілігі, л/с
Су арыны, см Ішкі диаметрі, мм
20 30 40 50 60
2 0,12 0,26 0,51 0,63 1,23
4 0,17 0,38 0,73 1,18 1,75
5 0,20 0,45 0,88 1,42 2,10
8 0,24 0,53 1№03 1,65 2,45
10 0,26 0,58 1,14 1,83 2,.2
12 0,30 0,66 1,28 2,07 3,16
14 0,31 0,69 1,36 2,18 3,24
Сумен қамтылған сифондар уақытша қҧлақарықтан суғару жҥйесіне суды беруге
бағытталған (5 кесте). Сумен қамтылған аралас сифон (СНк) (3а-сурет) дюралюминиелік
қҧбырдан және полиэтиленнен істелген екі су жинағыштан тҧрады. Пластмассадан
(полиэтиленнен) жасалған сумен қамтылған пластмассалы сифон (СНп) (3б - сурет)
иіннен және сужинағыштардан тҧрады.
Сифондарды дайындап, іске қосу келесі тізбектелген тәртіппен іске асырылады.
Сифонды суға оның барлық бӛлігі суға толғанға дейін батырады. Содан кейін абайлай
отырып, тік және кӛлденең жазықтықта тепе-теңдікті сақтай отырып, су жинағыштан
судың ағып кетуін болдыртпауға тырысып, сифонды кӛтереді және уақытша
қҧлақарықтың бӛгетіне орналастырады.
5 Кесте - сумен қамтылған сифондардың техникалық сипаттамасы
Тҥр СНк СНп
Материал аралас пластмассалы
Ішкі диаметр, мм 26 35,4
Габаритті ӛлшемдер, мм:
биіктігі 296 370
ҧзындығы 950 1544
Жалпы салмағы, кг 0,438 1,225
0,1 м арындағы су шығымы, л/с 0,40 0,960
Қызмет кӛрсететін жҧмысшылар, саны 1-ге 90 шт 1-ге 90 шт
Сумен қамтылған сифондардың жҧмыс істеуі барысында каналдағы судың деңгейі
сужинағыш стаканының жоғарғы жиегінен биік болуы қажет. Су жинағыш стаканының
тӛменгі жиегіне дейін су деңгейін тӛмендеткенде сифон сумен қамтылмай қалады. Су
ӛтетін және су кіретін стаканда болатын су, сифонның жоғарғы бӛлігінде судың ағып
кетуіне жағдай жасайды. Бҧл сифонның сумен қамтылуын толықтай айғақтайды. Су ағып
ӛтетін стакан жҥйекке судың ӛтімін реттеуге мҥмкіндік береді.
4 Сурет - сумен қамтылған сифондарды пайдалану

9. Суғару маусымы аяқталғаннан кейін сифондарды жабысып қалған топырақтардан
тазалайды, таза сумен шаяды және қоймаларда сақтайды.
Жҧмыс істеуге СШҒЗИ-ның қҧрылымындағы қалыңдығы 0,5-1,0 мм жҧқа темір
табақтан жасалған темір жҥйек басын қомақтау ӛте ыңғайлы (5 сурет).
а - пластмассалы; б - пластмассалы жабуымен; в - жҧқа темір табақша-дан; г - жҧқа темір табақшадан
жабуымен
5 Сурет - жҥйек басын қомақтау
Суғару жҥйегінің бас бӛлігіне жҥйек басын қомақтауды кіргізеді. Судың ӛтімін
реттеу ҥшін жҥйек басын қомақтаудың мҧрынын қысу немесе кӛтеру жеткілікті. Жҧмыс
барысында жҥйек басын қомақтау қалдықтармен бітелмейді және сумен шайылып
кетпейді. Жҥйек басын қомақтауды суғару учаскелерінде суғару мерзімі аяқталғанға дейін
қалдыруға болады. Суғарудан кейінгі жерді ӛңдеу кезінде бҧзылмау ҥшін, бҧл жағдайда
оларды суғару жҥйегіне қарама-қарсы емес, керісінше жҥйектің жотасына қарсы
орналастырады. Бҧл орайда, әрбір ӛңдеуден кейін, қолмен суғару жҥйегінің бас жағын
тҥзулеп, қалыпқа келтіріп отыру керек. Жҥйекке жҥйек басын қомақтау арқылы су ӛтімін
беру 6 кесте бойынша қабылданады.
6 Кесте - Жҥйек басын қомақтау оның су деңгейіне байланысты су өткізгіштік
қабілеттілігі
Судың деңгейі, см 2 3 4 5 6 7
Су ӛтімі, л/с 0,1 0,22 0,45 0,8 1,2 2,0
Жаңбырлатып суғару. Шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруа-шылықтарда
жоғары су ӛткізгіштікпен топырақтарда, еңістігі 0,03 -ке дейін болатын жер қыртысы
кҥрделі жерлерде жаңбырлатып суғ,ару ӛте тиімді. Ӛйткені ол аудан бойынша суды
біркелкі таратуға, жер қҧрылымы дҧрыс емес кішкене учаскелерді суғаруға, судың
сҥзілуге кететін шығынын алып тастауға, суғарудың сапасын қамтамасыз етуге, судың
сыртқа лақтырылуын болдыртпауға, суғаруды механикаландыруға мҥмкіндік береді.
Алайда, сериямен шығарылатын жаңбырлатқыш машиналар техникалық себептермен де,
экономикалық себептермен де сондай учаскелерде қолданыла алмауы мҥмкін.
Жер қыртысы кҥрделі әрқилы қҧрылымдағы жерлерде орналасқан шаруа
қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтар ҥшін, саябақ және бау-бақша учаскелері
ҥшін модульді «Росинка» жаңбырлатқыш комплектісі жасалған (кесте 7). Ол әртҥрлі
дақылдары бар жеке учаскелерді де, сонымен қоса жалқы дақылдары бар учаскелерді де
суғаруға мҥмкіндік береді (6,7 сурет).
Жаңбырлатқыш комплект (6 сурет) қҧбырдан бӛлінетін ҥшбҧрыш қҧрылғыдан 1,
бырлар секциясынан 2, қҧбырдың диаметрі ӛзгерген тҧсына қойылатын қосымша ӛтпелі
қҧрылғы 3,жаңбырлатқыш айналмалы саптамсы бар 5 тік бағандардан 4 және
қҧбырлардың ең соңында қойылатын тығын-дардан 6 тҧрады. Жаңбырлатқыш
комплектіге суды беру су кӛзінен 7 сорғы-мен 8 (тегеуірін қҧрайтын тҥйін) ашып-жабатын
тетік арқылы іске асыры-лады.

10. Тегеуірін қҧрайтын тҥйін ретінде «Кама», «Араке», «Агидель» және т.б. тҧрмыстық
сорғылар қолданылуы мҥмкін. Комплектінің жҧмыс істеуі ӛздігінен тегеуірінді суғару
жҥйесінен іске асырылуы мҥмкін.
6 Сурет - «Росинка» жаңбырлатқыш комплектісі
7 кестеде «Росинка» жаңбырлатқыш комплектісінің техникалық сипаттамасы
келтірілген.
7 Кесте -«Росинка» жаңбырлатқыш комплектісінің техникалық сипаттамасы
Арын, с.б.м.
Атауы
15 20 25
Комплект тҥрі Жылдам алынып-салынатын
Суғару ауданы, га 0,052 0,06 0,062
Жалпы су ӛтімі, л/с 0,50 0,6 0,66
Жаңбырлатқыш саптама
Тҥрі Ҥздіксіз қозғалыстағы
Тҥйірмек диаметрі, мм
а) алыс қашықтықта суғару 2 2 2
б) жақын қашықтықта суғару 2 2 2
Су ӛтімі, л/с 0,083 0,1 0,11
Бекітусіз суғарудың
6,5 7,0 7,2
радиусы, м
Жаңбырлатудың орташа
ҥдемелігі, мм/мин 0,037 0,039 0,04
Комплектіге саптамалардың
саны, шт 6 6 6
Саптамалар арасындағы
9,2 9,9 10,2
арақашық-тық, м
Салмағы, кг 0,074
Келетін қҧбыр
Диаметр, мм 20 немесе 25
Секция ҧзындығы, м 2, 3, 4
Тарату қҧбырлары
арасындағы ара-қашықтық,
9,2 9,9 10,2
м
Коэффициенттер:
тиімді суғару 0,81 0,82 0,8
жеткіліксіз суғару 0,11 0,1 0,13
мӛлшерден астам суғару 0,08 0,08 0,07

11. 7 Сурет - «Росинка» жаңбырлатқыш комплектісін қолдану
Комплектінің негізгі бӛлшектері пластмассадан жасалады: (тӛменгі қысымның
жоғарғы тығыздықтағы полиэтилен). Комплектіде қҧбыр желісін-де 0,4 МПа-ға дейінгі
қысымда жҧмыс істейтін, рәзеңкелі қысқа қҧбырмен тығыздап бекітілумен жылдам
алынып-салынатын (шашылатын) қосылыстар қолданылған.
Модульді жаңбырлатқыш комплектінің суғару учаскелеріне орналас-тырудың мҥмкін
нҧсқасы 8-ші суретте келтірілген.
«Росинка» комплектісін қҧрастырып, орнатуға кететін шығын сағатына 0,3 адамды
қҧрайды.
1- арын қҧрайтын тҥйін; 2 - қҧбыр; 3 - жаңбырлатқыш саптама;
4- учаске шекарасы.
8 Сурет - Комплектінің суғармалы учаскеде орналасу нҧсқалары
Төменарынды тамшылатып суғару комплектісі (ТТСК) ауданы 0,01 га суғармалы
учаскесінің ӛсімдіктеріне тамшылатып су беру ҥшін арналған (9 сурет және 8 кесте).
8 Кесте - техникалық сипаттама
Кӛрсеткіштер атауы Кӛрсеткіштер
Жҧмыс тәртібі автоматты
Жҧмыс қысымы, МПа 0,01-0,02
Суғарылатын ӛсімдіктер саны, шт 180
Бір ӛсімдікке берілетін су, л/тәулік 5,0-дейін
Қатты бӛлшектердің шектеулік ірілігі, мм 1,5
Қызмет кӛрсететін жҧмысшылар, саны 100 комп-ге 1 жҧм.

12. 9 Сурет - Төменарынды тамшылатып суғару комплектісі
Ирригациялық комплект су аккумуляторынан 1, тарату қҧбырларынан 2, тамшылату тҥтіктерінен 3
тҧрады. Су аккумуляторына суды беру ашып-жабылатын арматурамен реттеледі.
Қҧбыр желісі диаметрі 6 және 20 мм болатын полимер қҧбырынан істелген.
Тығыздалу резеңкелі қысқа (келте) қҧбырмен іске асырылады. Тамшылату тҥтіктеріне
суды беру 1-2 с.б.м болғанда қол жеткізіледі (су аккумулятор қондырғысының биіктігі).
Су аккумуляторына судың тҥсуі тӛмен арынды сорғы қондырғысымен немесе жоғары
орналасқан сыйымды-лықпен байланысқан қҧбыр кӛмегімен іске асады
Су тараны. Су кӛзінен жоғары орналасқан, энергия кӛзімен қамтама-сыз етілмеген
аудандарда, ауылшаруашылығына бағытталған әртҥрлі объек-тілерді жергілікті сумен
қамтамасыз ету мен учаскелерді суғару ҥшін су кӛтеретін қондырғыларды пайдаолану ӛте
тиімді.
Гидравликалық таран - суды кӛтеру гидравликалық соққының энергия-сымен іске
асатын ӛздігінен жҧмыс істейтін су кӛтеретін қондырғы (10 сурет). Таранның жҧмыс
істеуінің ӛзгеріссіз шарты болып суды кӛтеруге қажетті су мӛлшерінен асып тҥсетін қоры
бар су кӛзінің болуы және 1,0 м-ден аз емес су деңгейінің тҥсуі (ашық су қоймалары,
бҧлақтар және т.б.).
Жҧмыс істеуі барысында су тараны ешбір кҥтімді қажет етпейді; жоғары ПӘК-не
ие, ҧзақ мерзімді тӛзімділік пен жҧмыстың беріктілігімен ерекшеленеді.
Су тараны су ағысы қозғалыс бағытына арналған және фундаментке бекітілген
сыртқы қабатты 1, кедергі тетігінен 2, жартылай ӛткізгіштік ресиверден 3, су берілетін 4
және қысыммен айдалатын 5 қҧбырлардан тҧрады.
Гидравликалық таран-суды кӛтеру гидравликалық соққының энергия-сымен іске
асатын ӛздігінен жҧмыс істейтін су кӛтеретін қондырғы (10 сурет). Таранның жҧмыс
істеуінің ӛзгеріссіз шарты болып суды кӛтеруге қажетті су мӛлшерінен асып тҥсетін қоры
бар су кӛзінің болуы және 1,0 м-ден аз емес су деңгейінің тҥсуі (ашық су қоймалары,
бҧлақтар және т.б.).

13. 10 Сурет - Су тараны
Су кӛзінен суды беруде, оның динамикалық деңгейі су тараны деңгейі-нен 1,0-4,0 м-ге
жоғары болуы керек.
Таранның су ӛнімділігі 3,6-3,0 м3/с қысыммен айдалатын биіктік Н = 5-50 м.
Таранның ҥздіксіз жҧмыс істеуі барысында 4 м биіктікке тәуліктік су беру 86,4 м3, ал 50 м
биіктікке - 7,2 м3. Осындай қондырғылар сериясын пайдалану су кӛзінен жоғары
орналасқан учаскелерді суғару мен сумен қамтамасыз етуге мҥмкіншілік береді.
Эрлифті су көтеретін қондырғы Энергия кӛздерімен қамтылмаған аудандарда, су
кӛзінен жоғары орналасқан учаскелерге суды кӛтеру ҥшін арналған (11 сурет).
Эрлифті су кӛтеретін қондырғы су кӛтеру қҧбырынан 1, қалақшалары бар 2
барабаннан 3, осьтік кӛлденең қҧбырдан 4 және бҧранда тәріздес қҧбырдан 5 тҧрады.
1- су кӛтеретін қҧбыр; 2 - барабан; 3 - қалақша, 4 - осьтік-қҧбыр; 5 - бҧранда тәріздес қҧбыр; 6 -
ағып ӛтетін судың ағысы; 7 - судың бӛлігі; 8 - ауаның бӛлігі; 9 - суды ағызып әкететін қҧрылғы.
11 Сурет - Ашық су көздерінен суды көтеру тәсілін іске асыруға арналған эрлифті су көтеретін
қондырғы
Эрлифтік су кӛтергіш тӛмендегідей жҧмыс істейді: ағын судың екпінінің
әсерінен 6, қалақшалы, доңғалақ 3 айналады, осы кезде спираль тәріздес қҧбырлардың
ішіне 5 кезек-кезек арнадан су енеді 7 және ауадан енеді 8, доңғалақтың айналу әсерінен
спиральды қҧбыр бойынша осьтік қҧбырға келіп қҧйылады 4, ары қарай артқы жағынан
келіп жатқан су орынының әсерінен ауамен бірге 8 қажетті деңгейдегі су қабылдағыш
қҧрылымға беріледі. Спиральдық қҧбырларға енетін ауа мен су мӛлшерін қажетінше
реттеу ҥшін қалақшалы доңғалақты 2 тік жазықтықта кӛтеріп немесе тҥсіреді.

14. Су көтергішті зертханада зерттеу үшін арнайы 2
Высота подъема
жасайды. кӛрсеткіштері: лотокты канал ені 305мм, 1,5 y = -1,3854Ln(x) - 1,9226
воды, м
биіктігі 300мм, еңкіштігі-0,016, қалақшалы 1
доңғалақтың алдындағы қалыптасқан су деңгей 0,5
мӛлшері-250мм. Жасанды каналдағы суды 0,5-2м
0
биіктікке кӛтерген кезде оның ӛнімділігі 0,25-0,65л/сек 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25
қҧрайды, ал тәуліктік су берілу мӛлшері 13-5м3 Производительность, л/с
болады.
12 Сурет - Су көтергіштіктің биіктікке
байланыис жҧмыс істеу өнімділігі
Ҧсынылып отырған тәсіл ауылшаруашылық саласында су кӛтергіш қҧрылғыларды
жобалаған кезде қолданылады, яғни ол қолданылып жҥрген қуат кӛздерін қажет етпейді.
Суғару сапасын қадағалау. Суғарылған жердің сапасын қадағалаудың негізгі
кӛрсеткіші, ол егіннің жағдайы. Егіннің нашар жетілуі, суды уақтылы бермеудің әсерінен
болады. Ӛсімдіктердің біркелкі дамымауы, ол егістікке берілген судың сапасыздық тҥрде
жҥргізілгенін кӛрсетеді. Егістікке берілген судың біркелкілігін (артық, кем мӛлшерде
берілген жерін) мҧқият қарап анықтауға болады. Суғару сапасын суғармалы жҥйелер
соңындағы қалдық су мӛлшері арқылы да анықтауға болады.
Топырақтың ылғалдану тереңдігін бағалау және қанша мӛлшерде суғармалы су
берілгенін диаметрі 5-7мм, ҧзындығы 1м болат сым темір арқыла анықтауға болады. Сым
темірдің бойына әр 10-20см сайын белгі қойылады. Белгісі бар сым темірді суғарылмаған
егістік топырағына белгілі кҥш жҧмсай отырып ендіреміз, содан соң сым темірге сондай
кҥш жҧмсап суғарылған жерге енгіземіз, қанша деңгейге енгенін бақылап жазып қоямыз.
Екі кӛрсеткіштің айырмасы топырақтың қандай тереңдікке ылғалданғанын кӛрсетеді.
Бҧл жерде ескертетін нәрсе суғарғаннан кейін 2-3 тәулік ӛтісімен топырақтағы ылғал
жоғары деңгейден тӛменге жылжиды, осы себептен ылғалдану тереңдігі
ҧлғайады.Топырақтың ылғалдану тереңдігі бойынша 9 кесте негізінде топырақ тҥрлерінің
ерекшелігін ескере отырып суғару мӛлшерін анықтауға болады.
9 Кесте –Топырақтың ылғалдану тереңдігіне байланысты суғару мөлшерінің
шамасын бағалау
Топырақтың ылғалдану Топырақ тҥріне байланысты суғару
тереңдігі,см мӛлшері, м3/га
ылғалданған суғару жеңіл орташа ауыр
соң (есептік) кезінде
20 19 150-200 250-300 350-450
30 28 250-300 350-450 450-550
40 35 350-450 450-550 550-650
50 43 450-550 550-650 650-750
60 50 550-650 650-750 750-850
70 58 600-700 700-850 850-950
80 65 700-800 800-900 900-1050
90 71 750-850 850-1000 1000-
1100
100 75 850-950 950-1050 1050-
1150
Фермерлік қожалықтар ҥшін «СШҒЗИ» жағдайында суғару техникасы мен
жартылай механизацияланған қҧралдарды жасаудың жобалап алынған бағалары 10
кестеде берілген.

15. 10 Кесте - Фермерлік қожалықтар ҥшін «ҚазСШҒЗИ» жағдайында суғару техникасы
мен жартылай механизацияланған қҧралдарды жасаудың жобалы бағалары
Ӛлшем бірлігі, Шамамен
1 дана бағасы, тенге,
Атаулары
(комплект) (1 қаңтар
2006ж.)
Пластмассадан жасалған қҧбыр 30-50мм, 1 95-140
1=40мм
Темір қалқан ҥшбҧрышты тесікпен 1 395
Домалақ тесікті қалқан 1 385
Пластмастан жасалған сифон 1 250
Ажыратылмайтын қҧралған пластмасадан 1 750
жасалған сифон
Пластмастан жасалған мойын 1 180
қаптамалары
Металдан жасалған қанатты мойын 1 275
қаптамалары
«Росинка» жаңбырлатқыш комплектісі 1 58000
Синхронды импульсті тамшылап суғарудың комплектісі («Импульс»)-
кӛкӛніс жасыл дақылдарды қыс айларында пайдаланылатын теплицаларда қолданылады.
Суғарудың автоматты жҥйеде және су берідің импульстік режімде істеуін
қамтамасыз етеді.
13 Сурет - Синхронды импульсті тамшылап суғарудың комплектісі
Комплектінің негізгі элементтері: су жинау багы1 және минералдық ерітінділер
2, басқару пункті 3 автоматты және жҥйенің авариялық қорғанысы; центрабежді сорғы;
қҧбырлар (магистральды 5, суғармалы 6 және қосылатын 7) және гидропневмотивтік
аккумуляторы 8, жаңбырлатқыш форсункалар және суғармалы қҧбырлар-
тамшылатқыштар мен топырақтың ылғалдылық датчиктері 9.
Комплектінің импульстік жұмыс істеу принципі – судың гидроаккумуляторда
кезектесу циклмен есептеу кӛлеміне дейін 2,0-3,0 қысыммен жиналуына негізделген және
оның қысылған ауаның әсерінен тамшылап немесе жаңбырлатқыш форсункалар арқылы
ӛсімдік ӛсір тҧрған ортамен бір мезгілде модульдік участкілерге шашыратылуы (1га).
Ирригациялық комплект «Импульс» - автоматтандырылған суғару жҥйесі
«суғармалы жерлер- суғаруды басқару пульты- суғармалы жерлер».
Ирригациялық комплектінің ерекшелігі – су берудің ең жоғарғы қарқындылығы
ӛсімдіктің тәуліктік су пайдалану мҥмкіншілігіне жақын.
Комплектінің жаңбырлату режімінде жҧмыс істеуі –суғарудың ылғандандыру мен
салқындату тҥрін жасайды. Ыстық кезде импульстік жаңбырлатқыш ауадағы
температураны 2-3 градусқа тӛмендетуге, ал ауадағы ылғалдылықты 10-15% кӛтеруге
мҥмкіндік береді.
Суғармалы судың шығынын азайту – суды жылыту ҥшін кететін газдың
мӛлшерін кемітеді.

16. Суды пайдаланудың импульстік принципі – ҥздіксіз суғаруға қарағанда, сорғыш
станциялардың жҧмысын аз энергиямен пайдалануға мҥмкіндік береді.
Су берудің қатаң тәртібі – топырақтың активті қабатынан судың фильтрацияға
кетуін болдырмайды.
Тамшылатып-жаңбырлатып суғаруды пайдалану топырақ пен ауа ортасына жақсы
әсерін тигізеді, ауадағы шаңдардан тазартады. Топырақтың жоғарғы қабаты қурап
кетпейді, теплицаларда ӛсімдіктер ҥшінде, адамға да жағымды жағдай жасалады.
Синхронды-импульсті жаңбырлатып суғару комплектісі – жеміс – жидектер, кӛк-
ӛніс, техникалық дақылдар, шалғынды және жайылым жерлерді, шай плантацияларын,
жеміс және орман питомниктерін, қиын рельефті және қҧнарлығы тӛмен, еңкілігі 0,3-ке
дейінгі, аз дебиты су кӛздерін қолдану мҥмкіндігі бар жерлерде пайдаланады.
14 Сурет - Синхронды-импульсті жаңбырлатып суғару комплектісі (КСИД-10)
Импульсті суғару жҥйеге автоматты тҥрде әсер етуін ҧсынады, ӛсімдіктердің суды
пайдалану мҥмкіндігін ауа райының ӛзгеруіне және топырақтың активті қабатындағы
қорына байланысты су беруді қамтамасыз етеді.
Техникалық мінездеме
Синхронды-импульсті
Машина тҥрі
жаңбырлату комплектісі
Жҧмыс принципі Импульсті жаңбылатқыш
Жҧмыс тәртібі Автоматты
Су берудің 1 тәулік ішіндегі таза
100 дейін
жҧмысы,м3/га
Жаңбырдың орташа қарқыны,
0,005-0,04
мм/мин
Жҧмыс қысымы, МПа 0,7-1,0
Жаңбырлаткыш импульстар
70
саны, дана
Жерді пайдалану коэффициенті 0,98
Автоматтандыру дәрежесі, % 100
Жҥмыспен қамтамассыз етілетін
адамдар саны 8-10 комплектке,
1
адам

17. ОРОШЕНИЕ, МЕЛИОРАЦИЯ
ЖЕР БЕТІМЕН СУҒАРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖАРТЫЛАЙ
МЕХАНИЗАЦИЯЛАНҒАН ҚҦРАЛ
Суғаруда пайдаланылатын құбырша жҥйектің басын бекітуге және бір қалыпты
мӛлшерде су беруге арналған. Ҧзындығы 35-40 см полимер материалдардан жасалынады.
Жҥйектің басына су келетін арықтық жағасына орналастырылады.
СУ ӨТКІЗУ МҮМКІНДІГІ, л/с
ПРОПУСКНАЯ СПОСОБНОСТЬ, л/с
Тҥтікшенің ішкі
диаметрі, мм
1 2 2 3 4 5
Внутренний
5 0 5 0 0 0
диаметр трубки,
мм
0, 0,
Су өтімі, л/с 0, 0, 1, 1,
1 2
Расход, л/с 1 5 0 5
5 5
Қалқанды су өткізетін құрал жҥйекке суды бір
қалыпты беруге арналған.
Қалқанды су ӛткізгіштер ҥшбҧрышты, тікбҧрышты
және дӛңгелек саңылаулы болып жасалынады.
Жұмыс істеуге 2 комплект қалқанды су өткізетін
құрал қажет, орнатылған 1-ші комплект құрал бойынша
суғар жүргізіліп жатқанда, екінші комплект құралдар
жаңа жүйектерге оның бас жағына 15-20 см аралықта орналастырылады.
СРЕДСТВА МАЛОЙ МЕХАНИЗАЦИИ
ПОВЕРХНОСТНОГО ПОЛИВА
Трубка поливная предназначена для армирования головы поливной борозды и
нормированной подачи воды в нее. Изготавливается из полимерных материалов длиной
35-40 см. Устанавливается в дамбочке выводной борозды.
Щиток поливной предназначен для нормированной
подачи воды в поливную борозду. Изготавливается с
круглыми, треугольными или прямоугольными
отверстиями.
Для работы необходимы два комплекта щитков, из
которых один используют для полива, другой в это время
устанавливают на новой позиции на расстоянии 15-20 см
от входа в поливную борозду.

18. «ҚазСШҒЗИ» барлық меншік түрлеріндегі кәсіпорындар
мен ұжымдарға мынандай негізгі бағыттарда ғылыми зерттеулер мен
қызметтерін ұсынады:
ӛзен әуіттерінде, суарылатын алаптар мен суландырылатын аймақтарда жҥргізілетін
су шаруашылық және мелиорациялық шараларды ғылыми-техникалық, экономикалық
және экологиялық негіздеу;
суландыру, кәріз, тҧздалған жерлерді шаюдың технологияларын дайындау және
суғару мен суды ӛлшеуді механикаландыру мен автоматтандырудың техникалық
қҧралдарын жасау;
суармалы жерлер мен ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етуді дамытудың
жоба-болжамасын, концепцияларын, нормативті-әдістемелі қҧжаттарын дайындау;
ӛндірілетін шаралар бойынша конструкциялық –жобалау, эксплуатациялық-жӛндеу,
іске қосу-реттеу және метрологиялық жҧмыстарды орындау мен сервистік қызмет
кӛрсету.