Publikace o vojenských památkách v česko-polském pohraničí.

1. Vydala Revitalizace KUKS o.p.s. v roce 2011. Publikace je spolufinancována
z prostředků Evropského fondu pro regionální rozvoj v rámci Operačního
programu přeshraniční spolupráce Česká republika – Polská republika 2007–2013
a ze státního rozpočtu prostřednictvím Euroregionu Glacensis.
Poděkování za laskavé zapůjčení fotografií: Ladislav Čermák, Zdeněk Čermák,
24 25 26 27 28 Vít Číhal, Jiří Dušek, Jaroslav Janoušek, Václav Karabec, Miloš Kopřiva, Filip Košťál,
Pěchotní srub Robert Kuliczkowski, Miroslav Podhrázský, Mirek Vašata, Stanislaw Wilk,
Opevnění Gród w Byczynie Twierdza Nysa Miasto Paczków
MO – S5 Na trati, Luděk Wünsch, Boii o. s., DOT, Fort Křelov, Gmina Bardo, Grund Resort Golf and Ski,
u Opavy- Hrad v Byczyně Pevnost Nisa Město Paczkow
Bohumín IC Kravaře, IC Litomyšl, IC Polička, Královéhradecký kraj, PMM, Podziemne Miasto
-Milostovic
Schron przeciw- Fortyfikacje Osówka Spółka z o.o, Muzeum Gross-Rosen, Muzeum řemesel Letohrad, OROT,
piechotny MO – S5 koło Opavy- Statutární město Liberec, Stowarzyszenie Na Rzecz Zabytków Fortyfikacji Pro
Na Trati, Bohumín -Milostovic Fortalicium, SZM, Twierdza Srebrna Góra, UMWD, Urząd Miasta Kędzierzyn-Koźle,
Województwo Śląskie.
Grafická úprava: Barbora Solperová
Wydawca: Revitalizace KUKS o.p.s. Rok wydania: 2011.
Zbraně, bunkry a pevnosti
Wydawnictwo współfinansowane jest ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej
Republika Czeska – Rzeczpospolita Polska 2007–2013 oraz budżetu państwa
za pośrednictwem Euroregionu Glacensis.
na pomezí
29 30 31 32 33
Podziękowania za uprzejme wypożyczenie zdjęć: Ladislav Čermák, Zdeněk Čermák, Vít Číhal,
Muzeum czynu Muzeum Jeńców Twierdza Koźle Miasto Byczyna Wieża Piastowska Jiří Dušek, Jaroslav Janoušek, Václav Karabec, Miloš Kopřiva, Filip Košťál, Robert Kuliczkowski,
powstańczego Wojennych Pevnost Kožle Město Byczyna i mury miejskie, Miroslav Podhrázský, Mirek Vašata, Stanislaw Wilk, Luděk Wünsch, Boii o. s., DOT, Fort Křelov,
Muzeum Muzeum Opole Gmina Bardo, Grund Resort Golf and Ski, IC Kravaře, IC Litomyšl, IC Polička, Královéhradecký kraj,
povstalců vojenských Piastovská věž PMM, Podziemne Miasto Osówka Spółka z o.o, Muzeum Gross-Rosen, Muzeum řemesel Letohrad,
zajatců a hradby, Opole
Broń, bunkry i twierdze
OROT, Statutární město Liberec, Stowarzyszenie Na Rzecz Zabytków Fortyfikacji Pro Fortalicium,
SZM, Twierdza Srebrna Góra, UMWD, Urząd Miasta Kędzierzyn-Koźle, Województwo Śląskie.
Opracowanie graficzne: Barbora Solperová
34
Niemiecka Pozycja
35
Radiostacja
36
Obszar
37
Twierdza Kłodzko
38
Twierdza www.revitalizacekuks.cz
na pograniczu
Górnośląska Gliwice Warowny Śląsk Pevnost Kladsko Srebrna Góra
Německé opevnění Radiostanice Polské opevnění Pevnost
v Horním Slezsku v Hlivicích v Horním Slezsku Stříbrná Hora
Projekt byl spolufinancován z prostředků ERDF prostřednictvím Euroregionu Glacensis
39 40 41 42 43
Podzemní Muzeum Skansen Uzbrojenia Sztolnie Zamek Chojnik
město Osówka Gross-Rosen, Wojska Polskiego w Kowarach Hrad Chojnik
Podziemne Rogoźnica Skanzen výzbroje Štoly
miasto Osówka Muzeum polské armády v Kowarech
Gross-Rosen,
Rogoźnica

2. Svědectví válek napříč stoletími najdeme všude kolem.
Obří památníky bitev i malé pomníčky rozeseté na bojištích.
Hradby, palisády, příkopy, bunkry a pevnosti, labyrinty
podzemních chodeb a štol pro výrobu tajných zbraní a munice. 1 2 3 4 5 6
Co mají společného? Důkladně projektované zdi, které Pevnost Josefov Památník bitvy Běloveský Dělostřelecká Dělostřelecká Pevnostní
Twierdza Josefov 1866 pevnostní tvrz Stachelberg tvrz Hanička systém
vymezovaly prostor mezi tam a tady. Místo pro úkryt, Miejsce pamięci skanzen Twierdza Twierdza Dobrošov
Skansen artyleryjska artyleryjska System
32
bitwy 1866
obranu a bezpečí před vnějším nepřítelem v čase ohrožení,
26
40
umocnień Stachelberg Hanička fortyfikacji
w Bělovsi Dobrošov
ale také vězení pro ty, kterým bylo bráněno odejít. 41
43
42
18 17
16
Navštivte místa v pomezí Česka a Polska, kde dříve řinčely zbraně, 4
39 33
a překročte spolu s námi již zaniklé hranice. V této publikaci vám 8 38
30
nabízíme putování za zbraněmi, které už neničí.
27 29
3 28
36
6
37 34 7 8 9 10
1 9 31 35 Město Památník generála Dělostřelecká Vojenské
2 Hradec Králové Gablence tvrz Skutina muzeum Králíky
7 5 Miasto Miejsce pamięci Twierdza Muzeum
Hradec Králové generała Gablenca artyleryjska Wojskowości
21
Na każdym kroku można znaleźć świadectwa wojen prowadzonych 11
15
10 14
Skutina Králíky
w minionych wiekach. To ogromne pomniki bitew, jak również małe mogiły 25
23
24
rozsiane na dawnych polach bitewnych. Mury, palisady, fosy, bunkry 13 22
i twierdze, labirynty podziemnych korytarzy i sztolni do produkcji tajnej 12
broni i amunicji. Co je łączy? Dokładnie zaprojektowane mury, które 11 12 13 14 15
20
19
Dělostřelecká Město Polička Keltský archeo- Dělostřelecká Pěchotní srub
stanowiły granicę między tam i tu. Miejsce zapewniające schronienie, tvrz Bouda Miasto Polička park Nasavrky tvrz Hůrka K – S 14 U cihelny
Twierdza arty- Archeopark Twierdza arty- Schron przeciwpie-
bezpieczeństwo i ochronę przed zewnętrznym wrogiem w czasie leryjska Bouda celtycki Nasavrky leryjska ą Hůrka chotny K – S 14
zagrożenia, ale też więzienie dla tych, którym nie wolno było odejść. U cihelny
Zapraszamy do tych miejsc na pograniczu Czech i Polski, w których
dawniej słychać było dźwięk broni, przekroczmy wspólnie nieistniejące już
16 17 18 19 20 21 22 23
granice. W niniejszym wydawnictwie prezentujemy wędrówki śladami Muzeum Opevnění Liberecké Město Fort XVII Opevnění Památník Areál čs. opevnění
broni, która nie niesie już zniszczenia. obrněné techniky v Jizerských podzemí Olomouc
Miasto
Křelov u Starého
Města
II. svět. války, Hlučín-Darkovičky
Smržovka horách Libereckie u Olomouce Hrabyně (SZM) (SZM)
Muzeum Sprzętu Fortyfikacje podziemia Ołomuniec Fort XVII Fortyfikacje Miejsce pamięci Zespół fortyfikacji
Pancernego w Górach Křelov k. Starego II. wojny światowej, czechosłowackich
Smržovka Izerskich k. Ołomuńca Města Hrabyně (SZM) Hlučín-Darkovičky
(SZM)

3. Pevnost Josefov Twierdza Josefov
Doporučujeme Polecamy
Pevnostní město
Naučná stezka Ścieżka edukacyjna
s unikátním labyrintem Po stopách války 1866 Śladami wojny 1866
obranných podzemních www.1866.cz/Stezky/skalice/ www.1866.cz/Stezky/skalice/
uvodni.php uvodni.php
chodeb. Miasto forteczne
z unikatowym labiryntem Barokní areál Kuks – barokní
komplex s unikátní sochařskou
Zespół barokowy Kuks – zespół
barokowy z unikatowymi rzeźbami
obronnych podziemnych výzdobou www.kuks.cz
korytarzy. www.kuks.cz
Golf Resort Nová Amerika
Golf Resort Nová Amerika www.novagolf.cz
www.novagolf.cz
Szlak Łabski – międzynarodowa
Labská stezka – mezinárodní ścieżka rowerowa wzdłuż rzeki
cyklostezka podél řeky www.labskastezka.cz
www.labskastezka.cz
Muzeum Kolejnictwa Výtopna,
Železniční muzeum Výtopna, Jaroměř
Jaroměř www.spolecnost-zeleznicni.cz
www.spolecnost-zeleznicni.cz
Wycieczki parostatkiem po Łabie
Výlety parníkem po Labi www.paroplavba.wz.cz
www.paroplavba.wz.cz
www.pevnostjosefov.cz
Tel.: +420 491 812 731 E-mail: pevnost.josefov-zajezdy@seznam.cz
GPS: N 50.337737, E 15.924575

4. Památník bitvy 1866
Miejsce pamięci
bitwy 1866 Unikátní soubor zrekonstruova-
ných objektů československého
Moderní muzeum největší bitvy opevnění z let 1935–38.
prusko-rakouské války a rozhledna Unikatowy zespół zrekonstruowa-
s výhledem na bojiště a město nych umocnień czechosłowackich
Hradec Králové. Nowoczesne z lat 1935–38.
muzeum największej bitwy z czasów
wojny prusko-austriackiej oraz wieża
widokowa z widokiem na pole Běloveský pevnostní skanzen
bitwy i miasto Hradec Králové. Skansen umocnień w Bělovsi
Doporučujeme Polecamy Doporučujeme Polecamy
Naučná stezka Centrální bojiště Chlum Ścieżka edukacyjna Centralne Pole Zámek Náchod Zamek Náchod
www.chlum1866.cz Bitwy pod Sadową www.zameknachod.cz www.zameknachod.cz
www.chlum1866.cz
Naučná stezka Les Svíb – procházka Naučná stezka Po stopách války 1866 Ścieżka edukacyjna Śladami wojny 1866
místem tuhých bojů Ścieżka edukacyjna Las Svíb – spacer www.1866.cz/Stezky/nachod/uvodni.php www.1866.cz/Stezky/nachod/uvodni.php
www.chlum1866.cz po miejscach zaciekłych walk
Regionální muzeum v Náchodě Muzeum Regionalne w Nachodzie
www.chlum1866.cz
Archeopark Všestary rmn.wz.cz rmn.wz.cz
www.zivaarcheologie.cz/vsestary.html Archeopark Všestary
Muzeum Boženy Němcové Muzeum Boženy Němcovej
www.zivaarcheologie.cz/vsestary.html
Zámek Hrádek u Nechanic www.bozenanemcova.cz www.bozenanemcova.cz
www.hradekunechanic.cz Pałac Hrádek u Nechanic Adršpašsko-teplické skály Skały Adršpašsko-Teplickie
www.hradekunechanic.cz www.adrspach.cz/skaly www.adrspach.cz/skaly
Rodný dům Václava Hanky, Hořiněves
www.horineves.cz Dom rodzinny Václava Hanki, Hořiněves Peklo, kaňon řeky Metuje – cyklostezky, Peklo, kanion rzeki Metuje – ścieżki rowerowe,
www.horineves.cz pěší turistika turystyka piesza
Lanové a zábavní centrum
Stříbrný rybník Centrum linowe i centrum rozrywki Stříbrný rybník www.peklo-nemecek.cz www.peklo-nemecek.cz
www.lanovyparkhradec.cz www.lanovyparkhradec.cz Lázně Kudowa-Zdrój Uzdrowisko Kudowa-Zdrój
www.kudowa.pl www.kudowa.pl
www.chlum1866.cz www.brezinka.cz
Tel.: +420 495 447 058 E-mail: chlum@muzeumhk.cz Tel.: +420 731 886 069 E-mail: museum@brezinka.cz
GPS: N 50.278672, E 15.739932 GPS: N 50.421676, E 16.1900428

5. Dělostřelecká
tvrz Hanička
Twierdza
artyleryjska
Hanička
Jedna z největších
Dělostřelecká tvrz Stachelberg předválečných česko-
Twierdza artyleryjska Stachelberg slovenských pevností.
Posádku mělo tvo-
řit přes 400 mužů.
Doporučujeme Polecamy Doporučujeme Polecamy
Největší dělostřelecká Jedna z największych
tvrz budovaná v předvá- Naučná stezka Opevněné
Trutnovsko
Ścieżka edukacyjna Fortyfikacje
Ziemi Trutnovskiej przedwojennych twie-
Muzeum lokálky, Rokytnice
v Orlických horách
Muzeum Linii Kolejowej, Rokytnice
v Orlických horách
lečném Československu www.stachelberg.cz/naucna-stezka www.stachelberg.cz/naucna-stezka rdzy czechosłowackich. www.lzkclub.estranky.cz www.lzkclub.estranky.cz
na úpatí Krkonoš. Relaxpark Pec pod Sněžkou – letní Relaxpark Pec pod Sněžkou – Załoga miała liczyć Neratov, poutní místo Neratov, miejsce pielgrzymkowe
Dnes muzeum. bobová dráha letni tor saneczkowy
ponad 400 mężczyzn.
www.neratov.cz/poutni-misto www.neratov.cz/poutni-misto
www.relaxpark.cz www.relaxpark.cz
Największa twierdza Sportovní areál a akvapark, Ośrodek sportu i aquapark, Žamberk
Skiareál Prkenný Důl, Žacléř Ośrodek Sportów Zimowych Žamberk
artyleryjska budowana www.skizacler.com Prkenný Důl, Žacléř www.autocamping.cz
www.autocamping.cz
w przedwojennej Czecho- Hvězdárna v Úpici
www.skizacler.com
Lanový park, Říčky
Park linowy, Říčky
v Orlických horách
słowacji u podnóża Kar- www.obsupice.cz Obserwatorium Astronomiczne v Orlických horách www.lanovyparkricky.cz
www.lanovyparkricky.cz
konoszy. Dziś muzeum. Golfové hřiště Mladé Buky
w Úpicy
www.obsupice.cz Po grzbietach Gór Orlickich –
www.mladebuky.com Po hřebenech Orlických hor –
turystyka rowerowa
Pole golfowe Mladé Buky cykloturistika
www.orlickehory-cz.info
Paintballové hřiště, Lubawka www.mladebuky.com www.orlickehory-cz.info
speedball.net.pl Muzeum Rzemiosł, Letohrad
Boisko do paintballa, Lubawka Muzeum řemesel, Letohrad
www.muzeumremesel.cz
speedball.net.pl www.muzeumremesel.cz
www.stachelberg.cz www.hanicka.cz
Tel.: +420 731 629 531 E-mail: stachelberg@post.cz Tel.: +420 491 616 998 E-mail: tvrzhanicka@seznam.cz
GPS: N 50.630531, E 15.911964 GPS: N 50.19678, E 16.50892

6. Město Hradec Králové
Pevnostní systém Miasto Hradec Králové
Dobrošov Bývalé pevnostní město na soutoku Labe a Orlice.
System fortyfikacji Díky moderní architektuře nazývané Salon republiky.
Dawne miasto forteczne u zbiegu Łaby i Orlicy.Dzięki
Dobrošov nowoczesnej architekturze nazywane Salonem Republiki.
www.hradecko.eu
Tel.: +420 495 534 482 E-mail: icko@ic-hk.cz
Pevnost byla součástí řetězu československé-
GPS: N 50.20914, E 15.83212
ho opevnění proti hitlerovskému Německu.
Twierdza stanowiła element linii fortyfikacji
czechosłowackich zbudowanych w obronie Památník generála Gablence
przed hitlerowskimi Niemcami. Miejsce pamięci generała Gablenca
Památník bitvy u Trutnova (1866) a zároveň ojedinělá
Doporučujeme Polecamy rozhledna s výhledem na hřebeny Krkonoš a město Trutnov.
Srub Kahan III – muzeum studené války Schron Kahan III – Muzeum Zimnej Wojny
Miejsce pamięci bitwy pod Trutnovem (1866) a jednocześnie
kahan3.wz.cz kahan3.wz.cz wyjątkowa wieża widokowa, z której roztaczają się widoki
Jiráskova chata s rozhlednou, Dobrošov Schronisko Jiráskova chata z wieżą widokową,
na szczyty Karkonoszy i miasto Trutnov.
www.orlickehory.net/mista/dobrosov.htm Dobrošov www.trutnov.cz
www.orlickehory.net/mista/dobrosov.htm Tel.: +420 499 818 245 E-mail: vesely@trutnov.cz
Vodní nádrž Rozkoš
www.atcrozkos.cz GPS: N 50.555901, E 15.906044
Zbiornik wodny Rozkoš
www.atcrozkos.cz
Zámek Ratibořice
www.zamek-ratiborice.cz Pałac Ratibořice Dělostřelecká tvrz Skutina
Naučná stezka Po stopách války 1866
www.zamek-ratiborice.cz
Twierdza artyleryjska Skutina
www.1866.cz/Stezky/nachod/uvodni.php Ścieżka edukacyjna Śladami wojny 1866
www.1866.cz/Stezky/nachod/uvodni.php Citlivě rekonstruovaný pevnostní objekt
Muzeum výroby papíru, Duszniki-Zdrój
www.muzpap.pl československého opevnění z let 1935–1938
Muzeum Papiernictwa, Duszniki-Zdrój
v Orlických Horách. Z wyczuciem wyremontowany
www.muzpap.pl
obiekt fortyfikacji czechosłowackich pochodzący z lat
1935–1938 leżący na terenie Gór Orlickich.
www.pevnost-dobrosov.kvalitne.cz www.skutina.cz
Tel.: +420 491 426 047 E-mail: pevnost.dobrosov@seznam.cz Tel.: +420 603 521 468 E-mail: –
GPS: N 50.402541, E 16.202452 GPS: N 50.35285, E 16.29659

7. Vojenské muzeum Králíky Dělostřelecká
Muzeum Wojskowości tvrz Bouda
Králíky Twierdza
Muzeum s expozicemi bojové techniky, artyleryjska
zbraní, munice, uniforem. Expozice historie Bouda
československé armády. Muzeum z ekspo-
zycjami sprzętu bojowego, broni, amunicji
i mundurów. Ekspozycja Historii Armii
Czechosłowackiej. Doporučujeme Polecamy Unikát vojenského sta-
Muzeum Vysoký kámen – Muzeum Vysoký kámen – schron vitelství. Nejzachovalej-
pěchotní srub K – S 25 Na sedle przeciwpiechotny K – S 25 Na sedle
www.kpo1938.com/ www.kpo1938.com/vysoky_kamen.php
ší dokončená stavba
Doporučujeme Polecamy vysoky_kamen.php své kategorie. 1,5 km
Muzeum Wojskowości Lichkov
Pěchotní srub K – S 5 Schron przeciwpiechotny
Vojenské muzeum Lichkov www.kpo1938.com/vm_lichkov.php chodeb, 6 prohlídko-
U potoka K – S 5 U potoka
www.ks5.cz www.ks5.cz
www.kpo1938.com/
vm_lichkov.php Wieża widokowa Suchý Vrch vých tras. Unikat bu-
Dělostřelecká pozorovatelna Obserwatorium artyleryjskie
www.suchyvrch.com downictwa wojskowego.
Rozhledna Suchý Vrch
K – S 12b Utržený K – S 12b Utržený www.suchyvrch.com Zbiornik wodny Pastviny – Najlepiej zachowana
www.pozorovatelna.net www.pozorovatelna.net
Vodní nádrž Pastviny – vodní
sporty wodne, rekreacja, paintball
pastviny.ceskehory.cz
dokończona budow-
Památník obránců vlasti – Pomnik Obrońców Ojczyzny –
sporty, rekreace, paintball www.acpastviny.cz la tego typu. 1,5 km
pěchotní srub K – S 8 U nádraží schron przeciwpiechotny
www.kpo1938.com/k_s_8.php K – S 8 U nádraží
pastviny.ceskehory.cz
www.acpastviny.cz Paintball Arena Bystřec korytarzy, 6 tras
Resort Dolní Morava – relax,
www.kpo1938.com/k_s_8.php www.planters.cz zwiedzania.
Paintball Aréna Bystřec
sport, lanové centrum, Resort Dolní Morava – relaks, sport, www.planters.cz Góra Matki Boskiej –
bobová dráha centrum linowe, tor saneczkowy miejsce pielgrzymkowe
www.sneznik.as www.sneznik.as Hora Matky Boží – i klasztor
poutní místo a klášter www.kraliky-klaster.cz
Rozhledna na Křížové Hoře Wieża widokowa Křížová hora www.kraliky-klaster.cz
www.cervenavoda.cz/rozhledna www.cervenavoda.cz/rozhledna
www.armyfort.com www.boudamuseum.com
Tel.: +420 465 632 466 E-mail: muzeum@armyfort.com Tel.: +420 777 647 114 E-mail: tvrz@boudamuseum.com
GPS: N 50.0948831, E 16.7569939 GPS: N 50.0693581, E 16.6772419

8. Keltský archeopark Nasavrky
Město Polička Archeopark celtycki Nasavrky
Miasto Polička Keltové kam dohlédnete. Muzeum Keltů, rozhledna
a keltská stezka. Keltský archeoskanzen (od 2013).
Celtowie, dokąd dojrzycie. Muzeum Celtów, wieża
Historické město widokowa i ścieżka celtycka. Archeoskansen celtycki
obklopené zachovalým (od 2013).
prstencem středově- www.boii.cz
kých hradeb s devate- Tel.: +420 731 202 981 E-mail: boii@boii.cz
nácti věžemi. GPS: N 49.845068, E 15.803179
Historyczne miasto
Dělostřelecká tvrz Hůrka
otoczone zachowanym
pierścieniem średni- Twierdza artyleryjska Hůrka
owiecznych murów Jeden z pilířů československého opevnění. Rozsáhlý
Doporučujeme Polecamy
obronnych z dziewięt- systém chodeb a sálů s funkční podzemní železnicí.
nastoma wieżami.
Hrad Svojanov Zamek Svojanov Jeden z filarów fortyfikacji czechosłowackich. Rozległy
www.svojanov.cz www.svojanov.cz
system korytarzy z czynną koleją podziemną.
Centrum Bohuslava Martinů Centrum Bohuslava Martinů www.boudamuseum.cz
www.cbmpolicka.cz www.cbmpolicka.cz Tel.: +420 606 669 888 E-mail: hurka@boudamuseum.cz
Historie praní a prací techniky, Historia prania i urządzeń GPS: N 50.0886150, E 16.7697969
Svitavy pralniczych, Svitavy
www.muzeum.svitavy.cz www.muzeum.svitavy.cz
Město a zámek Litomyšl (UNESCO)
www.litomysl.cz
Miasto i pałac Litomyšl (UNESCO)
www.litomysl.cz Pěchotní srub K – S 14 U cihelny
Rezervace Toulcovy maštale – Rezerwat Toulcovy maštale – Schron przeciwpiechotny K – S 14 U cihelny
skalní labyrinty, rozhledny labirynty skalne, wieże widokowe
www.mastale.cz www.mastale.cz Muzeum československého opevnění z let 1935–1938.
Tři prohlídkové okruhy. Místo pravidelných bojových ukázek.
Mladějovská průmyslová dráha Mladějovska przemysłowa
www.mladejov.cz linia kolejowa
Muzeum fortyfikacji czechosłowackich z lat 1935–1938.
www.mladejov.cz Trzy trasy zwiedzania. Miejsce regularnych pokazów walk.
www.cihelna.militaryclub.info
www.ceskomoravskepomezi.cz/policka Tel.: +420 603 517 932 E-mail: ks14muzeum@seznam.cz
Tel.: +420 461 724 326 E-mail: info@ic.policka.org GPS: N 50.0958411, E 16.7551253
GPS: N 49.7145517, E 16.2655753

9. Muzeum obrněné techniky Smržovka Město Olomouc
Muzeum Sprzętu Pancernego Smržovka Miasto Ołomuniec
Expozice vojenské techniky. Ukázkové jízdy tankem Korunní pevnůstka je poslední ucelenou částí, která
v areálu muzea a rekonstrukce bojových operací. se dochovala z bývalé mohutné bastionové pevnosti
Ekspozycja czołgów i sprzętu wojskowego. Pokazowe Olomouc. Fort Koronny stanowi ostatnią kompleksową
przejażdżki czołgiem na terenie muzeum oraz pokazy część, jaka pozostała z dawnej potężnej twierdzy
działań bojowych. bastionowej w Ołomuńcu.
tankysmrzovka.webgarden.cz www.pevnostolomouc.cz
Tel.: +420 602 370 575 E-mail: tankysmrzovka@seznam.cz Tel.: +420 603 553 933 E-mail: mop.os@seznam.cz
GPS: N 50.7258328, E 15.2322219 GPS: N 49.592454, E 17.258084
Opevnění v Jizerských horách Fort XVII Křelov u Olomouce
Fortyfikacje w Górach Izerskich Fort XVII Křelov k. Ołomuńca
12km výlet s průvodcem za bunkry na pomezí Muzeum v bývalém fortu – jedné z mnoha předsunu-
Jizerských hor a Krkonoš. Wędrówka na trasie tých pevnůstek kolem pevnosti Olomouc. Muzeum
o długości 12km z przewodnikiem śladami bunkrów i restauracja w dawnym forcie – jednym z wielu fortów
na pograniczu Gór Izerskich i Karkonoszy. zbudowanych wokół twierdzy ołomunieckiej.
www.jizerkyprovas.cz/opevneni.htm www.forty.cz
Tel.: +420 737 376 238 E-mail: ic@jizerkyprovas.cz Tel.: +420 603 444 010, E-mail: info@forty.cz
GPS: N 50.7550175, E 15.3592369 GPS: N 49.6089108N, E 17.1935397
Liberecké podzemí Opevnění u Starého Města
Libereckie podziemia Fortyfikacje k. Starego Města
Expozice v největším krytu v Liberci věnovaná historii Vojenské muzeum a Staroměstská pevnostní stezka
a současnosti civilní obrany. Původní vybavení. Ekspozycja představují československé opevnění v podhůří
w największym schronie w Libercu poświęcona historii Jeseníků. Muzeum Wojskowości oraz Staromiejska
i współczesności obrony cywilnej. Oryginalne wyposażenie. Ścieżka Fortyfikacyjna prezentują fortyfikacje
www.infolbc.cz/cz/liberec/atraktiv1.html czechosłowackie na przedgórzu Jesioników.
Tel.: +420 485 243 149 E-mail: mic@infolbc.cz www.opevneni-stm.cz
GPS: N 50.7693889, E 15.0546394 Tel.: +420 732 530 774, E-mail: bbck@opevneni-stm.cz
GPS: N 50.1539239, E 16.9509719

10. Památník II. svět. války, Areál čs. opevnění Hlučín-Darkovičky (SZM)
Zespół fortyfikacji czechosłowackich
Hrabyně (SZM) Hlučín-Darkovičky (SZM)
Miejsce pamięci II. wojny Naučná stezka a expozice československého opev-
światowej, Hrabyně (SZM) nění na Hlučínsku. Ścieżka edukacyjna i ekspozycja
fortyfikacji czechosłowackich na Ziemi Hlučínskiej.
Pietní místo a muzeum, jehož expozice Doba www.szmo.cz
zmaru a naděje přibližuje válečné dějiny a civilní Tel.: +420 595 051 110 E-mail: opevneni@szmo.cz
GPS: N 49.927881, E 18.215933
život za války. Miejsce pamięci oraz muzeum,
którego ekspozycja pn. “Czas krzywd i nadziei”
przedstawia historię wojny oraz życie ludności Pěchotní srub MO – S5 Na trati, Bohumín
cywilnej w czasie wojny.
Schron przeciwpiechotny MO – S5 Na trati, Bohumín
Unikátní železobetonový objekt, nad jehož středem procházela
Doporučujeme Polecamy
železniční trať. Dnes muzeum v těsném sousedství dálnice.
Zámek Kravaře – barokní perla Slezska Zamek Kravaře – barokowa perła Śląska Unikatowy obiekt z żelbetu, nad którego środkiem prowadziła linia
www.kravare.cz/o-meste/zamek-a-muzeum
www.kravare.cz/o-meste/zamek-a-muzeum
kolejowa. Dziś muzeum zlokalizowane w pobliżu autostrady.
Zoo Ostrava Zoo w Ostrawie www.mos-5.wz.cz/first.php
www.zoo-ostrava.cz www.zoo-ostrava.cz
Tel.: +420 604 148 470 E-mail: promin.mo5@seznam.cz
Hřebčín Albertovec – hotel, restaurace, Stadnina Albertovec – hotel, restauracja, GPS: N 49.911015, E 18.331257
jízdy na koni jazda konna
www.albertovec.cz www.albertovec.cz
Z Opavy magickým údolím Moravice –
cyklostezka č. 551
Z Opawy przez magiczną dolinę Morawicy –
ścieżka rowerowa nr 551
Opevnění u Opavy-Milostovic
Obserwatorium astronomiczne
Fortyfikacje koło Opavy-Milostovic
Hvězdárna a planetárium Ostrava
planetarium.vsb.cz i planetarium w Ostrawie Soubor těžkých a lehkých objektů předválečného opevně-
planetarium.vsb.cz
ní u Opavy. V jednom z nich je vojenské muzeum. Zespół
Hlučínské jezero – vodní sporty
sra-hlucin.cz
Jezioro Hlučínskie – sporty wodne ciężkich i lekkich obiektów fortyfikacji przedwojennych koło
sra-hlucin.cz
Opawy. W jednym z nich mieści się muzeum wojskowości.
www.opevneni-milostovice.com
www.szmo.cz Tel.: +420 603 733 737 E-mail: info@opevneni-milostovice.com
Tel.: +420 553 775 091 E-mail: pamatnik-valky@szmo.cz GPS: N 49.951869, E 17.838085
GPS: N 49.887557, E 18.049636

11. Twierdza
Nysa
Pevnost Nisa
Jeden z najlepiej
zachowanych systemów
fortyfikacyjnych
pochodzący z XVIII
wieku, zbudowany
Gród w Byczynie Hrad v Byczyně po wojnie prusko-
austriackiej.
Polecamy Doporučujeme Jeden z nejlépe Polecamy Doporučujeme
Stylizowany
zachovaných
Szlak Kościołów Drewnianych Stezka dřevěných kostelů
średniowieczny gród. Nysa – śląski Rzym Nisa – slezský Řím
http://www.kolot.republika.pl/mapa_ http://www.kolot.republika. pevnostních systémů www.um.nysa.pl www.um.nysa.pl
kluczbork/koscioly_kluczbork.htm pl/mapa_kluczbork/koscioly_ Siedzibą Polsko-
z 18. století vybu- Muzeum w Nysie – ekspozycja Muzeum v Nise – expozice
kluczbork.htm
Czeskiego Centrum
Karczma Spichlerz, Byczyna
dovaný po prusko- procesów czarownic čarodějnických procesů
www.karczma-spichlerz.pl Krčma Spichlerz, Byczyna
Szkolenia Rycerstwa. muzeum.nysa.pl muzeum.nysa.pl
www.karczma-spichlerz.pl rakouské válce.
Obiekt pałacowo-parkowy Międzynarodowe Nyska Droga Świętego Jakuba Niská stezka svatého Jakuba
w Gołkowicach – hotel, hipoterapia, Zámek a park v Golkowicích
przejażdżki bryczką, jazda konna – hotel, hipoterapie, jízdy turnieje rycerskie. http://um.nysa.pl/portal/download/
file_id/3247/pid/1060.html
http://um.nysa.pl/portal/download/
file_id/3247/pid/1060.html
oppgolkowice.e-meteor.pl v kočárech i na koních. Stylizovaný středověký
oppgolkowice.e-meteor.pl Bastion św. Jadwigi Bastion Sv. Hedviky
Muzeum im. J. Dzierżona, muzeum hrad. Sídlo Polsko- www.informacja-turystyczna.nysa.pl www.informacja-turystyczna.nysa.pl
pszczelarstwa, Kluczbork Muzeum J. Dzierżona,
www.muzeum.kluczbork.pl muzeum včelařství, Kluczbork českého centra Jezioro Nyskie – piaszczysta plaża,
Niské jezero – písečná pláž, vodní
sporty
Barokowy zamek Proślice z hotelem,
www.muzeum.kluczbork.pl školení rytířství. sporty wodne www.nor.nysa.pl
www.nor.nysa.pl
w pobliżu “Dolina słowików”. Barokní zámek Prošlice s hotelem Mezinárodní rytířské Stezka zlatých horníků
a parkem plným slavíků.
www.hrbyczyna.pl
www.hrbyczyna.pl turnaje. Szlak Złotych Górników
www.glucholazy.info
www.glucholazy.info
www.grod.pl.tl www.twierdzanysa.com
Tel.: +48 602 613 386 E-mail: andrzej.kosciuk@wp.pl Tel.: +48 774 334 971 E-mail: bastion@twierdzanysa.com
GPS: N 51.144894, E 18.198853 GPS: N 50.465809, E 17.321105

12. Miasto Muzeum czynu
Paczków powstańczego
Město Muzeum povstalců
Paczkow Muzeum wyzwolenia narodowego Górnego
Śląska. Przypomina trzy powstania zbrojne
Paczków nazywany Polaków przeciwko władzy niemieckiej w latach
polskim Carcassonne 1919–1921. Muzeum národního osvobození
z doskonale zachowa- Horního Slezska. Připomíná tři ozbrojená
nymi średniowiecznymi Polecamy Doporučujeme
povstání Poláků proti německé nadvládě
murami miejskimi Muzeum Gazownictwa Plynárenské muzeum v letech 1919–1921.
z wieżami i bramami
www.muzeumgazownictwa.pl www.muzeumgazownictwa.pl
obronnymi. Paczkow je Smażalnia ryb Na Łowisku,
Trzeboszowice
Smažírna ryb Na Lovišti,
Trzeboszowice Polecamy Doporučujeme
polským Carcassonne lowiskoryb.w.interia.pl lowiskoryb.w.interia.pl
Klasztor franciszkanów, sanktuarium i muzeum Františkánský klášter s bazilikou a muzeem
s dokonale dochova- Gminne Centrum Sportu i Rekreacji Obecní sportovní www.swanna.pl www.swanna.pl
nými středověkými www.gcsirpaczkow.vot.pl a rekreační centrum
www.gcsirpaczkow.vot.pl Amfiteatr i Pomnik Czynu Powstańczego Amfiteátr a pomník povstání na Hoře
městskými hradbami Jezioro Paczkowskie, na Górze Świętej Anny svaté Anny
Otmuchowskie i Nyskie Paczkowské, Otmuchowské http://www.goraswanny.yoyo.pl/
včetně obranných www.otmuchow.info a Niské jezero
http://www.goraswanny.yoyo.pl/i_amfiteatr_
pomnik.htm i_amfiteatr_pomnik.htm
věží a bran. Dom Kata
www.otmuchow.info
Chráněná krajinná oblast Hora sv. Anny –
www.paczkow.pl Katův dům Park Krajobrazowy Góra św. Anny – szlaki
vycházkové okruhy vzácnými původními lesy,
www.paczkow.pl spacerowe, geologiczna ścieżka dydaktyczna
naučná stezka geologickou rezervací
Szlak czarownic www.gsa.zopk.pl
www.gsa.zopk.pl
po polsko-czeskim pograniczu Čarodějnická cyklotrasa
www.powiat.nysa.pl po česko-polském příhraničí Jezioro Srebrne w Januszkowicach – najdłuższa
Stříbrné jezero v Januszkowicích – obří
www.strednimorava-tourism.cz www.powiat.nysa.pl zjeżdzalnia w regionie, skutery wodne
tobogán, vodní skútry
www.strednimorava-tourism.cz www.jeziorosrebrne.pl
Zamek w Otmuchowie www.jeziorosrebrne.pl
www.zamek.otmuchow.pl Otmuchowský zámek JuraPark w Krasiejowie
JuraPark Krasiejów
www.zamek.otmuchow.pl www.juraparkkrasiejow.pl
www.juraparkkrasiejow.pl
www.paczkow.pl www.mso.opole.pl/index.php?id=6
Tel.: +48 775 418 661 E-mail: cit@paczkow.pl Tel.: +48 774 615 466 E-mail: oddzial@muzeum.opole.pl
GPS: N 50.464375, E 17.0066 GPS: N 50.449856, E 18.174176

13. Twierdza Koźle Pevnost Kožle
Wieża Montalemberta z XVIII wieku będąca pozos-
Ł ambinowice były w latach tałością twierdzy pruskiej, “ostatni krzyk” ówczesnego
1870–1946 miejscem cierpienia budownictwa wojskowego. Montalembertova věž
kilkuset tysięcy ludzi w jednym z 18. stol. je pozůstatkem pruské pevnosti, výkřiku
z największych obozów jenieckich tehdejšího vojenského stavitelství.
w Europie. Dziś miejsce pamięci www.kedzierzynkozle.pl
i muzeum. Lambinowice byly v letech Tel.: +48 774 034 453 E-mail: promocja@kedzierzynkozle.pl
GPS: N 50.335819, E 18.144436
1870–1946 místem utrpení mnoha
set tisíc lidí v jednom z největších
Muzeum Jeńców Wojennych zajateckých táborů v Evropě. Miasto Byczyna Město Byczyna
Muzeum vojenských zajatců Dnes památník a muzeum.
Jedne z najlepiej zachowanych w Polsce średniowie-
Polecamy Doporučujeme cznych ceglanych murów miejskich okalających całe
Zielona Zatoka w Łączniku Zelená zátoka, Lacznik
miasto. Jedny z nejlépe dochovaných cihlových stře-
www.zielonazatoka.pl www.zielonazatoka.pl dověkých hradeb v Polsku. Obepínají celé město.
Ogród dendrologiczny Lipno Dendrologická zahrada Lipno www.byczyna.pl
www.niemodlin.kgb.pl/podstrony/lipno.htm www.niemodlin.kgb.pl/podstrony/lipno.htm Tel.: +48 774 134 150 E-mail: wp@byczyna.pl
GPS: N 51.114784, E 18.211298
Pałac w Tułowicach Zámek v Tułowicích
www.tltulowice.pl www.tltulowice.pl
Hotel, motel i restauracja Domino Hotel, motel a restaurace Domino
www.hoteldomino.eu www.hoteldomino.eu
Szlaki rowerowe na Obszarze Chronionego Cyklostezky na území přírodního parku
Wieża Piastowska i mury miejskie, Opole
Krajobrazu Borów Niemodlińskich Bory Niemodlińskie Piastovská věž a hradby, Opole
www.tulowice.pl www.tulowice.pl
Antoniówka Stadnina Koni – Hřebčín Antoniówka – jízdy na koních Symbol miasta, pozostałość po zamku. Punkt widokowy
jazdy z instruktorem s instruktorem na murach miejskich z basztą artyleryjską. Symbol města
www.antoniowka.masternet.pl www.antoniowka.masternet.pl a pozůstatek zámku. Vyhlídka z ochozu městských hradeb
s dělostřeleckou baštou.
www.opole.pl
www.cmjw.pl
Tel.: +48 774 511 987 E-mail: mit@um.opole.pl
Tel.: +48 774 537 872 E-mail: cmjw@cmjw.pl
GPS: N 50.667151, E 17.91942
GPS: N 50.53929, E 17.563362

14. Niemiecka Pozycja Górnośląska
Německé opevnění v Horním Slezsku
Na wiosnę 1939 roku Niemcy rozpoczęli budowę
schronów bojowych. Mimo że planowano już agresję
na Polskę. Na jaře 1939 začali Němci budovat svoje
bunkry, přestože už naplánovali útok na Polsko.
www.profort.org.pl/index.php?page=izby&pod2=zbr
Tel.: +48 516 037 775 E-mail: dariusz.pietrucha@interia.pl
GPS: N 50.421705, E 18.764032
Radiostacja Gliwice
Radiostanice v Hlivicích Twierdza Kłodzko Pevnost Kladsko
Tu wszystko się rozpoczęło. Od napadu Niemców przebranych
za polskich powstańców na radiostację nadawczą w nocy Początkowo czeski gród Polecamy Doporučujeme
na 1.9.1939 r. Tady vše začalo. Přepadením německého vysílače i ważny zamek królewski. Błędne Skały – miasto skalne Bludné skály – skalní město
Němci převlečenými za polské povstalce v noci na 1. 9. 1939. Później austriacka twierdza pl.wikipedia.org/wiki/Błędne_Skały pl.wikipedia.org/wiki/Błędne_Skały
www.muzeum.gliwice.pl rozbudowana przez Turystyka wodna – spływy Vodní turistika – sjezdy Kladské Nisy
Tel.: +48 323 000 404 E-mail: info@muzeum.gliwice.pl pontonowe Nysą Kłodzką na raftech
Prusaków w XVIII wieku. www.ski-raft.pl www.ski-raft.pl
GPS: N 50.312503, E 18.690898
Původně české hradiště Źródła Romanowskie w Żelaźnie Romanowské prameny Żelaźno
a důležitý český královský pl.wikipedia.org/wiki/Źródła_ pl.wikipedia.org/wiki/Źródła_
Romanowskie
hrad. Později rakouská Romanowskie
Obszar Warowny Śląsk pevnost rozšířená Muzeum Ziemi Kłodzkiej Muzeum Kladska
muzeum.klodzko.pl
Polské opevnění v Horním Slezsku
muzeum.klodzko.pl
v 18. století Prusy. Národní park Stolové hory
Park Narodowy Gór Stołowych
Największa polska linia obronna zabepieczająca www.pngs.com.pl www.pngs.com.pl
najważniejszy przemysłowy rejon przedwojennej Polski. Łowisko a smażalnia ryb Loviště a smažírna ryb v Boguszyně
www.zlotypstrag.pl
Největší polská obranná linie budovaná k ochraně v Boguszynie
průmyslového srdce předválečného Polska. www.zlotypstrag.pl
www.profort.org.pl/index.php?page=izby&pod2=dobl
Tel.: +48 501 313 257 E-mail: dobieszowice@profort.org.pl
www.klodzko.pl
GPS: N 50.398523, E 18.978576
Tel.: +48 748 654 600 Email: umklod@um.klodzko.pl
GPS: N 50.441204, E 16.653342

15. Twierdza
Srebrna Góra
Pevnost Podziemne
Stříbrná Hora miasto
Osówka
Śląski Gibraltar. Podzemní
Pruska twierdza
bastionowa zbudowana
Polecamy Doporučujeme
město
Osówka
Miasto Bardo – klasztor cystersów Město Bardo – cisterciácký klášter
i Droga Krzyżowa a křížová cesta
przez króla Fryderyka II www.bardo.pl www.bardo.pl
w górach wysoko Park Krajobrazowy Gór Sowich Chráněná krajinná oblast Soví hory
nad przełęczą. www.dzpk.pl www.dzpk.pl Niemcy od 1943 roku Polecamy Doporučujeme
Slezský Gibraltar. Przełom Nysy Kłodzkiej w Górach Kaňon Kladské Nisy v Bardských budowali w Górach Kompleks Rzeczka, Walim – część Komplex Rzeczka, Walim – součást
Pruská bastionová Bardzkich
sudety.wroclaw.pl/gory-bardzkie.html
horách
sudety.wroclaw.pl/gory-bardzkie.html Sowich potężny system
projektu Riese
www.sztolnie.pl
projektu Riese
www.sztolnie.pl
pevnost postavená podziemnych hal
Ząbkowice Śląskie – mury obronne Ząbkowice Śląskie – městské hradby Podziemia zamku Książ – część Podzemí zámku Książ – součást
králem Friedrichem II. i zamek a zámek (Projekt Riese) prze- projektu Riese projektu Riese
vysoko nad horským www.zabkowiceslaskie.pl www.zabkowiceslaskie.pl
znaczonych na fabryki www.ksiaz.walbrzych.pl www.ksiaz.walbrzych.pl
průsmykem. Kopalnia Złota w Złotym Stoku Zlatý důl ve Złotém Stoku
tajnej broni. V Sovích Kompleks Włodarz, Jugowice – Komplex Włodarz, Jugowice –
www.kopalniazlota.pl www.kopalniazlota.pl część projektu Riese součást projektu Riese
horách budovali www.wlodarz.pl www.wlodarz.pl
Rancho Vaquera, Chocieszów – Ranč Vaquera, Chocieszów – jízdy
jazda konna, western na koních, western od roku 1943 Němci Muzeum Technicki, Wałbrzych Technické muzeum, Valbřich
www.vaquera.yoyo.pl www.vaquera.yoyo.pl obří systém pod- www.muzeum.walbrzych.pl www.muzeum.walbrzych.pl
Zamek Grodno Hrad Grodno zemních hal (Projekt Palmarnia, Wałbrzych Skleník exotických rostlin, Valbřich
www.grodnozamek.pl www.grodnozamek.pl +48 746 663 315 +48 746 663 315
Riese) pro továrny
Park miniatur zabytków Dolnego Park miniatur památek Dolního Stado Ogierów Książ, Wałbrzych – Hřebčín Książ, Valbřich – jízdy
Śląska, Kowary Slezska, Kowary tajných zbraní. jazda konna, przejażdżki bryczką na koních a kočáry
www.park-miniatur.com www.park-miniatur.com www.stadoksiaz.pl www.stadoksiaz.pl
www.forty.pl www.osowka.pl
Tel.: +48 748 180 099 E-mail: info@forty.pl Tel.: +48 748 456 220 E-mail: biuro@osowka.pl
GPS: N 50.573903, E 16.64227 GPS: N 50.669484, E 16.418638

16. Muzeum Gross-Rosen, Skansen Uzbrojenia Wojska Polskiego
Skanzen výzbroje polské armády
Rogoźnica
Największe na Dolnym Śląsku muzeum sprzętu wojskowego.
Muzeum Gross-Rosen, Ekspozycja plenerowa broni ciężkiej i stacji radiolokacyjnych.
Rogoźnica Největší muzeum vojenské techniky v Dolním Slezsku.
Expozice těžkých zbraní a radarových stanic.
Dawny nazistowski obóz koncentracyjny, www.militaria-muzeum.pl
Tel.: +48 756 429 222 E-mail: biuro@militaria-muzeum.pl
w którym więziono łącznie 125 000 osób. GPS: N 50.890252, E 15.751224
Jedna trzecia z nich nie przeżyła. Dziś miejsce
pamięci i muzeum. Bývalý nacistický koncen-
trační tábor, kterým prošlo 125 000 věznů.
Sztolnie w Kowarach
Třetina nepřežila. Dnes památník a muzeum. Štoly v Kowarech
W dawnych kopalniach żelaza Niemcy znaleźli uran,
Polecamy Doporučujeme który podczas 2. wojny światowej wykorzystywano
Kościół Pokoju pw. Ducha Świętego w Jaworze Kostel Míru Svatého Ducha v Jaworu (UNESCO) do wojskowych badań jądrowych. Ve starých
(UNESCO) www.jawor.pl železných dolech nalezli Němci uran, který
www.jawor.pl
Historické město Svídnice (UNESCO) za 2. svět. války sloužil pro zbrojní jaderný výzkum.
Historyczne miasto Świdnica (UNESCO) www.um.swidnica.pl www.kowarskiekopalnie.pl
www.um.swidnica.pl
Skanzen parních lokomotiv, Jaworzyna Śląska Tel.: +48 757 528 458 E-mail: biuro@kowarskiekopalnie.pl
Skansen Lokomotyw Parowych, www.muzeumtechniki.pl GPS: N 50.755118, E 15.835177
Jaworzyna Śląska
Kačavské hory a podhůří (Chráněná krajinná
www.muzeumtechniki.pl
oblast Chełmy) – pěší a cykloturistika
Góry i Pogórze Kaczawskie (Park Krajobrazowy zemiajaworska.pl, www.dzpk.pl Zamek Chojnik Hrad Chojnik
Chełmy) – trasy piesze i rowerowe
zemiajaworska.pl, www.dzpk.pl
Hrad Bolków Nigdy nie zdobyta XIII-wieczna warownia usytuowana
www.zamek-bolkow.info.pl
Zamek Bolków na Górze Chojnik w Jeleniej Górze. Niepowtarzalne
www.zamek-bolkow.info.pl
Akvapark Świebodzice
widoki. Nikdy nedobytý strážní hrad ze 13. stol.
www.osirswiebodzice.hb.pl
Aquapark Świebodzice na hoře Chojník u Jelení Hory. Jedinečný výhled.
www.osirswiebodzice.hb.pl www.chojnik.pl
Tel.: +48 757 556 394 E-mail: kontakt@chojnik.pl
www.gross-rosen.eu GPS: N 50.833837, E 15.644059
Tel.: +48 748 559 007 E-mail: muzeum@gross-rosen.eu
GPS: N 51.009408, E 16.289291