SlideShare a Scribd company logo
� ? ,
XUNG QUANH CHUYEN DI CUA PIERRE P0IVRE TOI' - ,,.,., ?
DANG-THONG GIU'A THE KY XVIII
Trang bai viet t
_
ru6c day
_
(l), chu�g toi
da c6 dip de c$p den chuyen di
thttong thuye·t buon ban cua Pierre Poivre
trang no llfc cua Cong ty Dong An Phap 6
ViQt Nam giva the ky XVIII. Bai viet nay
muon nghien ctiu them xoay quanh chuyen
di cua Pierre Poivre toi Dang Trang vao
th$p nien 40 theky nay.
*
1. Cho den cuoi theky XVII, nhvng cong
ty Dong An cua cac cudng quoc thudng mq.i
Anh (EIC), Ha Lan (VOC) deu rcJi bo Dang
Ngoai (2), trong khi Phap (CIO) v§n ticp
tuc c6 'di.;ti dien' (3) 6 day. Tren binh dien
. chung, 6 c?i Dang l'goai 'a Dang Trang,
quan he thudng mQ.i v6i cac nuoc phudng
Tay giam di ro rQt, chi con thay nhvng
doan tau tinh cc! den r6i li;ii di. Nguyen
nhan cua slf dinh tre nhu nhieu nha
nghien ctiu cha rbng la do phfa Di;ii Viet.
Theo d6,khi ma long tham, th6i ha li;im cua
quan lq.i dja pht(dng ngay cang V1Qt qua IQi
fch thudng mq.i ma nhvng lai thudng
phudng Tay c6 du<;Jc, cung vdi nhu du
thuong mQ.i kh6ng du<;Jc quan tam dung
muc (tu 1674-1774 la giai doq.n hoa blnh
giva Dang Ngoai 'a Dang Trang) thi tat
yeu d§n den St/ ra di ch6ng vanh cua moi
chuyen hang bu6n. Tuy nhien, cung phai
thay thlfc te la St! n6i len cua gi6i Hoakieu
. Vien Sv hoc
NGUYEN MANH DUNG'
sanh soi 6 Quang Chau (Guangzhou) gay ra
m9t stic hut thj trucJng. Con ban than trang
nuoc, giva ngudi Au voi nhau cung kh6ng
phai la kh6ng c6 chuyen, cung nhu voi
ngu'di ban Xu' (4).
Trang nhung th$p nien d§.u the ky
XVIII, l<;Ji fch thudng mq.i cua Phap du<;Jc
gia co mq.nh den vung Dong An, nhat la
Pondichery - m9t cd scJ d�c biet quan tn;mg
cua Phap 6 Dong Nam An D9. Ngudi sang
L�p thudng diem Francois Martin (1634-
1706) tu dfo theky XVIII cung da rat quan
tam den Batavia (da bi ngudi Ha Lan
chiem) nhung ch�ng "c6 luc nao" c6 thJ dua
ra dJ an thudng mq.i cJ cac xu Dong An nay.
Con ngudi Phap, theo tfnh toan, nam 1721
c9ng dong ngu6i Phap 6 Batavia chi c6
khoang 32 ngudi... (5) Nhin chung, m?c cha
nhvng ngu6i dam trach 6 chfnh quoc Phap
va hai ngoq.i cung gidi thudng nhan c6 quan
tam den tinh hinh cua c6ng ty nhung chua
de rake hoq.ch thlfc slf hieu qua.
Doi voi Dq.i Viet, m�c du ngucJi Phap vbn
dJ nhung 'dq.i dien' 6 Dang Ngoai nhung
trong XU the chung, ngUdi Phap cung da
chuy§n huong mq.nh hdn vao Dang Trang.
Ngoai y nghia tranh gianh anh hu6ng voi
ngucJi Anh, tu cuoi the ky XVII, Phap da
chu y toi cac dja di§m 6 day. Nam 1686,
nhan vien thudng ffiq.l Veret da khuyen
Cong ty nen 'chiem dong' Con Dao. Theo
bao cao, gi'.ti ve thi ngoai y nghia thuong
m?-i, vi tri Con Dao thui).n loi nhu hai eo
bi�n Sonde (Sunda) va Malacca (6). Tuy
nhien, nguc1i Anh da nhanh hon d$t chan
!en dao nay vao nam 1702 (7). Diu th$p
nien 1720, CIO CV Renault di xem xet ]13.i
vi�c c6 th� 11).p m(>t co scJ tren dao hay
kh6ng. Trai ngUQC voi Veret, ban bao cao
gtti ve nam 1723 i?-i cho ding "dang bo hon
la dang chiem" (8). Nam 1744, De Rothe va
Friel! (chau cu.a T6ng tran Pondichery
F.Dupleix) da ph§.n nao thu du9c thanh
cong sau chuyen di thuong thuyet thuong
m?-i cJ Dang Trong (9). Vo vuong Nguy�n
Phuc Khoat (cq: 1739-1765) cho phep cong
ty ho?-t d(>ng buon ban cJ day. Thanh cong
cu.a chuyen di khien De Rothe de nghj xin
Pondichery cap tien cho chuyen di moi toi
Dang Trong. Tuy nhien, CUQC chien tranh 7
nam (1756-1763) da lam ngttcJi Phap mat
mat rat Ion (cJ Dong.� chi con l?-i Yanaon,
Chandernagor, Karikal, Mahe va
Pondichery), khien cho chuyen di den Dang
Trong nhu dv tinh (da dUQC Dupleix tan
thanh) cu.a De Rothe, Friel! bi tri hoan.
Nhu vi).y, trong 4 thi).p nien db.u, cac
thuong nhan Phap to ra rat tfch Cl.JC trong
no Ive tim m(>t dia di�m d�t co scJ cJ Bi�n
Dong, dieu nay ph§.n nao phan anh that
b?-i cu.a Phap cJ Quang Chau, thay vao d6 la
nhu du tim den Dang Trong hong khoa lap
tinh tr13.ng am d?-m nay. Do nhung nguyen
nhan chu quan va khach quan tren, cac df
an thuong m?-i da that b?-i ho$c dinh tr$.
M$c du vi).y, Dupleix cJ Pondichery v§.n ung
h(> va tim each vao Dang Trong. Trong khi
dang chudn bi cho m(>t chuyen di moi, thi
song song voi d6, t?-i Versailles, trieu dinh
Phap cung xuc tien cho m(>t di dinh thuong
m?-i tuong tv den Dang Trong. Nguc1i de
xuong va dUQC CV di sau d6 la Pierre Poivre.
37
2. Pierre Poivre (con c6 tai li$u ghi la Le
Poivre) sinh nam 1719, mat nam 1786,
tror.g m(>t gia dinh buon ban to h,ia giau c6.
Tung h9c trong H(>i Truyen giao nuoc ngoai
Paris (MEP), do tinh thich du hanh cu.a
minh nen Poivre da kh6ng tiep t1,1c con
dUdng tu hanh (Poivre rcJi MEP nam 1747).
Thi.Jc te sau nay cho thay, scJ thich kham
pha du hanh cu.a Poivre la ham muon Ion
nhat cu.a Poivre. M$t khac, ngay nay nguc1i
ta biet nhi6u den Poivre nhu m(>t nha thfc
vi).t voi nhung ghi chep nghien cuu thu. vi
•1a c6 gia tri. Duong thdi Poivre cung da
du9c danh gia tren phuong di$n hi�u biet
chung ve vung Dong An (10).
Tren con tau Dauphin sang Trung Quoc
nam 1741, khi trcJ ve Poivre da bi h?-m d(>i
cu.a ngUdi Anh tan cong va bi gay canh tay
phai. Nhc1 nhung kien thuc ve thfc vi).t
trong thcJi gian bi bllt d Batavia, sau khi trd
ve Phap thang 6-1748, Poivre xuc tien g$p
d?-i di�n lanh d<;10 cu.a CIO. Du<;ic tien cv,
Poivre da dtt<;ic dich than trinh bay du djnh
truoc cac d?-i di$n cao cap trong trieu dinh
Phap. Ket qua la, qua B(> Hang hai, Poivre
dU<;ic CV den Dang Trong voi hai nhi�m v1,1:
1. Xue tien bu6n bcin cJ Dang Trang ua l(ip
m9t chi diem cJ d6; 2. Tim cay hliang li�u
cho ddo Ile de France [tuc Mauritius,
Maurice) ua lam cho Ha Lan ma't d(ic
quyin bu6n bcin ccic hlidng li�u tinh nhli
que; h6 tieu, gung, dinh hliang ua nhl!,c d(iu
khf{u (xin n6i them la dfa an cu.a Poivre
chi la d� tim cay huong lii_lu d� chuyen chcJ
den Ile de France va Bourbon [La Reunion)
chu khong n6i toi vi�c tranh gianh voi
nguc1i Ha Lan9 (11). Theo nhu P.Poivre day
la hai di�m quan tr9ng hi�n ton tu thc1i J.B.
Colbert (cq: 1665-1683) duoi trieu vua
Louis XIV (1638-1715). Xet tren thfc te Jue
d6, dua an thu hai la het sue kh6 khan bcJi
ngudi Ha Lan da cam xuo.'t cang va ph?-t rat
38
ni;t.ng nhvng cay va h1;tt g10ng cu.a thu
huong li�u !iii rat cao va thfch hc;Jp cho tho'
nhuang o Ile de France (12), m9t noi cung
voi Bourbon ma theo tfnh toan duong thc:Ji,
neu mat chung, thuy thu Phap phai ghe
sang Braxin hay Mui Hao Vc,mg thu9c
quyen cai quan cua nuoc khac, va qtc ky
cfin thiet cho nen ngo?i thuong cua Phap cJ
chau A (13).
Ngay tu chuyen di Vi�n Dong (Trung
Quoc) nam 1741, tren duc:Jng tu Trung Quoc
tro ve, Poivre da dung l?i 6 Dang Trong
khoang 2 nam (1742-1743) (14). Sau nay,
Poivre da c6 nhvng mo ta ve XU Dang
Trong n6i rieng (15). Ban ghi chep (thu
nhat nay) duc,Jc giti Jen nhvng nguc:Ji c6
trach nhi�m trong trieu dlnh nam 1744.
Ngoai n9i dung c1.,1 thJ (chung toi se trinh
bay duoi day), ro rang ban bao cao da giup
fch rat 16n cho di,t djnh sau d6 cua Poivre.
Poivre rc:Ji Phap thang 10-1748, tren tau
Montaran (16) toi Ile de France thang 3
nam sau. Poivre rc:Ji Ile de France thang 4-
1749 tren chiec thuyen bu6m "t6i tan"
Sumatra da duc;1c vien To'ng tran o day
chu£n bi cho Poivre. Do khong thJ den
duc,Jc tren m9t chiec tau nho nhu v�y,
Poivre da phai dung !1;ti Pondichery vao
thang 6-1749, khong nhu ke ho�ch vao
Dang Trong som nhu Poivre di,t kien. T?i
Pondichery, do m9t so ly do ve lc,Ji fch
thuong m?i cung nhu m9t chuyen ghe
tham khong duc,Jc bao truoc, Dupleix (17)
(vi d?i vuong quyen uy nhat An D9) to thai
d9 khong hai long, ngay sau d6 giti m9t td
khieu l?i ve Phap. Luc nay, Friell la uy
vien H9i d6ng Toi cao cua Cong ty m9t m�t
khong cho Poivre bie't ve tc:J don kia, mi;t.t
khac khong dua l:;ii cho Poivre giay phep
ma Vo vuong truoc day, hay dung ra Poivre
phai tra m9t khoan tien trong mo dJ c6
duc,Jc giay phep d6 (18). Rot CUQC, Dupleix
cung phai cap cho Poivre chiec Machault
(19), khcJi hanh tu Pondichery thang 7-
1749, den Da Niing thang 8-1749 (20).
T:;ii Dang Trong, truoc he't Poivre xm
tri,tc tie'p gi}.p Vo vuong va duc,Jc d6n tie'p
n6ng nhi�t. Nhung thi,tc te bu6n ban phu
phang da phu bong den Jen di,t djnh ky
vc;mg cu.a Poivre, nhi�t huyet dfin tan bien
Bang 1
Thai
1742-1743gian
· M6 vang: tru lui;mg 16-n, 16-n nhat
thu(lc tinh Cham, each H(li An 8 d('lm.
Thi thoang nh{it duo-c CJC vang n{ing
khoang 2 onces. Duo-c thu gom du6'i
d1;Ulg vang VJn ho{ic tung CJC nh6
(vang cat), n§u thanh th6i (d6ng thanh
Tai
g6i) dem ra cho- ban nhu hang h6a
nguyen
binh thucmg.
+ san
- Trai cay: Tham, vai, xoai, mit, dua,
v�t + cam, chanh, chu6i. H6i tieu, cau, trau
hai r§t nhitu. Nhi�u vai bong, nhung
cang khong bi�t_ d�t thanh vai ct�p. Tr6ng
dau nuoi tarn, nhung Iva d�t chua d�p.
- Ducmg t6t nh§t cua An Do, lili
400%.
. Hai cang l&n nh§t la Hoi An. Cang
Nu6'c Man cling t6t, thu� ti�n cho
vi�c mua l11a va cau.
8/1749 - 2/1750
- Hang h6a dM nhu vang, trfun huong-ky nam, nga voi, I11a
kh11ng duo-c b6n c11ng khai.
· KM khan lam m6'i tim duo-c vai tfun l11a lo(li hai. 300 hay
400 ll ducmg lo(li hai phai tra dilt hon
- La XU' s6' cua vang, nhung kh11ng cun th§y vang CJ d<'ly
mra, tni ducmg va h6 tieu. M6 16-n nh§t a Fououserac [Phu
Au (sach) g&n Hue] (25) nguyen ch§t nh§t the gi&i.
· To I11a t6t nh§t 6' tinh Quang Ngili, gia thay d6i theo san
lui;mg.
- Go h6ng m()c, go lim, sapan, que, dan huong...
- Trfun huong: huong tham hon CJ Xiem, eo Malacca. C6 3
lo(li: hao h1;U1g nh§t la kl nam [r§t dill, r§t nhieu nhva], thu
hai la trfun huong [mau trilng, nhieu d6m den nh6, nhi;,
cung c6 lili 16-n], thu ba la tien huong [c6 mau trilng, nh�
va it nhva hon hai lo(li tren]. Ngoai ra con c6 4 lo(li khac:
xanh huO'ng, Lao? huO'ng, nhdt? huO'ng, nhj? huO'ng.
. Hue la Kinh do. H(li An la thuong cang sfun u§t nh§t.
Yinh Da Nang la noi b6 neo an toan.
- Chi buon ban voi nguoi Trung Qu6c hoac
Nh�l !3an.
- Nguoi Trung Qubc mang d�n: d6ng d<i,
d6ng b(l.ch, tra, d6 SLI, lla theu, duqc lieu
(cay d(li hoang, mc)c huang, nhan sam, hoang
lien, huang lieu, r� cay, gi�y, sanh SLI...)
nuon
- Trung Qu6c thuo-ng mang hang mua tu
Dang Trang vt vang, nga ,·oi, trfun hm:mg,
ban v<ri duong phen, cau, g6 nhuc)m, h6 tieu, g(lc (xs1)
nu6c huau, ca mubi, (t6) y€n sao, vj thu6c, sung
trong te, dfulg ho�g, d�u son.
khu VlfC
- Cach thuc mua ban: thuy�n truong Trung
Qu6c n◊p len tri�u dinh danh sach hang h6a,
cung qua bieu (tuy theo de xet thu�). sau d6
do hang chuyen len so thuang chinh. Chi khi
vien quan thu theu den m6i duqc tien hanh
buon ban. Phai c6 qua len quan thuang
chinh, gQi la On/aibotao (Ong cai be) tau?)
- Nguoi Cochinchine rat ua chuc)ng hang Au;
chi nen cho it den ban.
- Mat hang d� ban: d6ng, sill, pha le, vai
m6ng mau sac so, kiem, da quy, chi kim
tuyen, luu huynh, duqc li¢u, y te, sam
Canada, viii hong di�u, tham k1eu Ba Tu, viii
lluon Anh, vong tay, khuyen tai.
ban v<ri - Hang bi€u vua: guang soi, dong h6 qua lie,
nguoi da quy, gfun theu, den ao thu�t, lang kinh,
phuang kinh vi�n vQng, tham len, khi11 trai ban...
Tay Cung phai co qua bieu qu:'lll.
- "Xucft khcfu nh6n !;re": C6 the mang di
nguoi lao done, thq n§u duo-ng, det lla, dy
ru(>ng, xay nha...
- Thong tin can thiet de tien hanh buon ban 6
Nh�n
Dang Trang
xet
chung
thay vao d6 la chu6i ngay am dl;l,m tuy�t
v9ng. Chi thang 2 nam sau (tuc chi nva
nam 6 Dang Trong), tau Machault rcJi Dang
Trong, va c6 ve nhtt Poivre khong di;it ll;l,i
van M tr6 l�i Dang Trong nua (21)1
3. Nhu chu.ng t6i di'i trinh bay 6 tren,
Poivre viet hoi ky ve xu Dang Trong sau
chuyen di den Quang Chau nam 1741.
Tren ducJng tr6 vi£ nuoc, theo nhu nghien
cuu sau nay, Poivre c6 qua Dang Trong va
39
- Hang h6a nguai Hoa mang den: kcm dong thiec
gi�y, tril, chi, g6m SLI (xanh tho)... llan'g h6a �ang,
vt vang, ta s6ng, nga voi. duo-ng (trfulg va phcn),
h6 lieu, cau, gb lam mc)c. Duong trfulg nha,p tu HOi
An m6i nam, thu 400% lqi nhuan. Thuy�n Trung
Qubc d0n Dilllg Trang vao khoang thang I, 2. Mua
buon ban keo dai dfn thang 9.
- Nguai Chan L(l.p ti�n hanh buon ban 6 khu vvc
Dong Nai
- KM khrui voi .:ac mat hang nhu vang, g6 tdm
huang, nga voi, ta. Mu6n c6 duqc nhCmg hang h6a
tren phili dung muu m�o va quan he bi mat, hbi lo
quan ls1i neu khong st'! gap tro ng(li hay bi cu6p
- Nha chua keo kiet, d6t nat. Dan chung s6ng trang
tam tbi, tlm each chon gi�u ti�n cung do quy tranh
bi lung, bi cu6p.
- Buon ban cua nguoi !36 6 Dang Trang: hang nam
cu tau 500-600 lfui d0n day. C6 mot chi di€m, 6 d6
nguoi 136 n6i tieng ban ngil'. HQ mang den Dang
Trong: b(l.ch dong, che, su tu Trung Qu6c; xu§t
cang duo-ng, trfun huang, to s6ng. Ho(lt dong h(l.n
che, khong chic ch�. hay bi phi�n nhi�u.
- Nam 1747 c6 mot nguoi Anh ten la Douff di! den
Dang Trang va c6 gap chua Nguy�n. ket qua c6 ve
t6t d�p.
- Cong ty gap kh6 khrui k.hong khic phlC n6i: l�p
chi diem va dµ an buon ban.
- N�n cai trj 6 Dang Trang khong t6t.
- C� thiet phai c6 ca s6 (phao dai chfulg h(l.n) 6
day. Dan chung nhut nhat. Phili hi�u biet chinh xac
ve XLI nay,
dung l�i tl;li day trong 2 nam (22). N9i dung
ban ghi chep kha da dl;l,ng (khong tranh
khoi Vl.D vi;it, thong tin tr,Jc quan), Hon
nua, day chi la 'ghe' sau khi r2Ji Trung
Quoc, chu dinh hay tinh ccJ ghi chep
"nghien cuu lich S11 ti nhicn n6 cung cap
cho toi m9t Be) Su'll t§.m Ion" (23), thoa man
trf to mo cu.a m9t thanh nien tre, say me
khoa h9c 1§.n d§.u ra nuoc ngoai (xem them
phJ llC).
40
H6i ky ue' xu Dang Trang niim 1744 da
dvQc dich va xuat ban b�ng tieng Viet (24)
va cJ day chung t6i xin hrQc qua nhtrng diJm
chfnh cua ban m6 ta (description) nam
1749-1750 ve xu Dang Trong, nQi dung
g6:n 46 ph§.n:
Khcii hide lich su' Dang Trang; Vua Dang
Trang [tuc chua Nguyen); Trie'u dinh
[chfnh quyen chua Nguyen); Quye'n Luc cua
nha uua Dang Trang; Cung dien cua uua;
Quan d6i, Phcio binh; Hai quan; Thanh tri;
Lu(l.t le; To'ng trci'n (iinh trlicJng); Lu(l.t
phcip; Phcip lu(l.t ua m¢nh l¢nh, Nghe thu(l.t;
Tranh; Am nhac; Y h9c; Ky thua.t cd khi;
Kinh thdnh; Phong tuc ua ta.p qucin; An
m¢ic; Nghe' nghiep; Dja hinh; Dong u(l.t;
Thien chua gicio ua gicio si; Thi:J bie'u tli<;ing;
Bu6n bcin cue nglidi Hoa ucti Dang Trang;
Br;i.ch do'ng; Vang; Lua; Hat tieu; Nga uoi;
Bong; Seit; G6 lam !7.hd; Dlii:Jng; Cay chdm;
Thu6c nhu6m; Mua mau dich; Bu6n ban
cua nglidi B6 cl Dang Trang; Nglii'ii Anh;
Nglidi Ha Lan; Nglidi Chan Lap, Champa,
thli<;tng uc ha Lao hay Lao; Tieng Dang
Trang.
Vc'Ji ghi chep ve tht!dng m?i, tren Cd scJ
thtrc te bu6n ban nam 1749-1750 vc'Ji ban
h6i ky 1742-1743 c6 thJ dua ra m(>t so so
sanh (Xem Bang 1).
So vc'Ji cac du ky khac (m(>t so sach da
dtrQc djch va xuat ban b�ng tieng Viet (26),
ban ghi chep cua Pierre Poivre kh6ng phai
la dai, chi tiet. Nhtrng trong thdi di&m gitra
the ky XVIII, ghi ch�p cua Poivre i?i c6 gia
tri, nhat la cho nhung ngu6i Phap dtrong
thdi trong n6 h,rc xuc tien thtrdng m?i a til.m
nha ntroc, cung nhtr ph§.n nao cho thay cac
m?t dcti song cua Dang Trong hien t6n. Hon
nua, trong ghi chep nam 1749-1750 ngoai
nhung van de lien. quan den buon ban,
Poi,·re da n6i ve tinh hlnh tin nguang ban
dia va tlnh hinh Thien chua giao, giao si
cung nhu m(>t so thong tin khac ma ban ghi
chep nam 1744 chua c6.
Poivre Jen tau rcti Dang Trong mang
theo "buc thu" cu.a chua Nguyen. Poivre
viet cho cong ty tu Ile de France m(>t m?t
ttrctng trinh ve chuyen di, cung voi d6 la
"ban d;ch buc thu" tren gui den vua Phap.
Poivre nMn duqc ban sao buc thu tu
Noelene, von truoc d6 da dtr<;Jc m(>t giao si
dich tu tieng Annam sang tieng Phap voi
lcti cam ket het sue dam bao tinh nguyen
ban. D6 cung la dieu ma sau nay cac nha
nghien cuu con nghi ngct ve tfnh xac th1,1c
cua n6. N(>i dung buc thu da du9c cong bo,
con nhieu van de cfo phai ban. C6 le do
muc d9 than thiet nong nhiet mcii gQi cua
chua Dang Trong cho nen thuong mai vc'Ji
Phap quoc, cung nhu tj tri cua Dang Trong
trong khu vi.,rc BiJn Dong nen "ucti Poiure,
tlidng Lai cua Phcip qu6c phdn lon ndm d
Inda-chine" (27). Phai doan rcii khoi Dang
Trong ma khong cl& l?i m(>t ai dJ thong bao
tinh hinh 6 day cung nhtr khu vi.,rc va viec
tiep tlc nghien cuu tinh hinh xu d6. Theo
nhu Poivre hanh d(mg d6 cu.a cong ty la
dung dfo! (28)
Khu vi,i.y, ve du ky nam 1742-1743 va
1749-1750 c6 th& thay chuyen di lfo thu
nhat khong mang su menh chinh thuc, nhtr
tac gia sau nay n6i la muon viet l?i hong c6
dtrQc m(>t danh gia nao d6 khi CIO muon
tien hanh bu6n ban 6 day. Cho nen, ghi
chep ciia Poivre cung kha phong phu, da
d?ng, tn,rc quan cho du chtra di sau vao ban
chat th1,1c te va ch?m buon ban. Trong khi
d6, chuyen di thu hai da d?t dtr9c m(>t giay
phep dtrQc bu6n ban vc'Ji ngu<Ji dan cua
vuong quoc Dang Trong (29), dieu d6 khien
cho "Da.'t nzi(/c Phcip la nllclc clau tien dc;zt
dur;c tit Chinh quye'n Dang Trang m9t giay
phep loai nay" ma vai nam sau d6 ngubi Ha
Lan cung chi dam xin XO dieu tt!dng t,( (30);
dii mang ve duqc cay giong c6 ich, nhieu
giong thtfc v�t, trung dim, coi xay g::io,
trong d6 la lo::ii lua trong duqc tren doi nui
cao - Lua nitdng hay Lua kh6 d Dang Trang -
le riz sec a la Cochinchine ma chau Au
dung ph6 bien (31). Con stf "thieu thanh
cong" (32) cung dii duqc Poivre k& ra sau
d6. Ro rang, thtfc te buon ban dii lam nan
long nhung thuong thuyet gia nhu Poivre.
M�c du sau Poivre, CIO a Pondichery cung
dii ctt cac doan thuong luqng den Dang
Trang, nhung vai nhiing ngucJi duqc ctt di,
vi$c tham nh�p vao thi trt12Jng se dien ra
nhu the nao, P.Poivre c6 vai tro gi?
4. Sau chuyen di khong thanh cua
Poivre, CIO (d Pondichery) dii stp xep m9t
chuyen di Dang Trang vai mi;t trang hai
m1,1c dich (nh� nhang hon): ho¢,c l(j,p dit(/c
m¢t chi diem d H¢i An, hay chi xin ditc;Jc
giuy phep giao dich thitiJng nien ma kh6ng
ccin c6 chi diem. Theo d6, niim 1752 (?),
Edmond Bennetat (giao si MEP) dii xin duqc
Dupleix den Dang Trang va dii g$p duqc Vo
vuong xu nay. Nhung ngay sau d6 bi tr1,1c
xuat. Dupleix ctt tiep (De) Rabec (tren chiec
tau Fleury) sang Dang Trang. Theo nhv kho
luu trii d Pondichery hi$n vfo chva tim duqc
tu li�u ve ket qua cua chuyen di tren (33).
C6 th& n6i, day Ia no ltfc rat tao b::io va
quyet tam cua Dupleix b<Ji chi vi�c cam d::io
niim 1750 cung dii khien ngucJi phuong Tay
phai rat th{m tr9ng.
Nhu chung ta deu biet CIO tan rii sau
niim 1769. Con doi voi xu Dong An thi tu
nam 1761-1765 CIO von dii hoan toan bien
milt d day (34). Dv2Jng nhv dt! an thuong
m::ii se di den hoi ket. Nhung Jue nay trieu
dinh Phap btt dfo c6 nhiing d9ng thai tfch
eve hon cha xu Dong An. Chinh sv Ian luot
cua ngucJi Anh dii kich d9ng moi lo cua trieu
dinh Phap, den noi mi;t uy ban duqc ra d2Ji
d& ban ve vi$c phai l�p duqc Cd sd d chau A.
4-1
NgucJi ta nghien cuu I::ii ho so cua CIO,
tham van y kien ca nhan va di/,c bi�t c6 tfnh
ca phuong an vu trang (35). Theo d6, sau
khi hoi y kien va duqc gqi y hoi "ngucJi am
hi�u nhat" (le plus apte) xu Dang Trang,
Thuqng thu Qu�n cong De Praslin dii viet
buc thv tu Versailles de ngay 29-2-1768
cha Poivre, buc thv c6 do::in:
"Li¢u vi¢c thiet l(),p cd sci nay [d Dang
Trang] ccin phai bj thlt thcich bdng con
dit&ng thuyet phuc, thit<tng litc;Jng va d<tn
gian chi vcti m9t m6n dciu cd bu6n bcin tit
mot vai nha buon, hay tot hdn het la ph6
tritdng lite lit<;1ng hai qu{in nao d6 Va quan
c!9i de'thiet l(l.p m¢t cd sd ch&c ch&n".
Ngay 1-8-1768, tu Ile de France,
P.Poivre, khi d6 49 tu6i, gui thv phuc clap
vj quan cong tren, sau m9t lo::it nhung mo
ta ve tinh hinh Dang Trang (kha ky ve Ive
luqng vu trang), buc thu c6 do:;m:
"Con dit&ng thuyet phµ,c va thitdng lit<tng
se khong dem Lai ldi ich gi; con neu ph6
tritdng lite litc;Jng hai quan 19,i XU nay thi
phai lam the' nizo de'ch&c ch&n thanh cong;
phai scin sang hanh d9ng khi ph6 tritdng.
Phai d(!t ngot chiem lay Hoang cung va b6.t
giii nha vua di lay ditc;Jc kho tang cua ngai
ho6.c dilng ph6 trit<tng ll/c lit(/ng gi ed... "
"Neu tim mi;t noi d6 bi; thi d6 la ctta
song Hue vi Hue la kinh do. Tct ctta song
nay, ngucJi ta c6 th& nguqc Jen bflng sa !up
va mat 5 hay 6 tieng d& vao ctta hoang cung
duqc xii.y ben bcJ con song nay va phai baa
vay lay n6" (36).
N6i chung, trong n9i dung phuc dap,
P.Poivre 'khong chut m�p mcJ' (37) nhan
m�nh nhieu l�n den sue m::inh quan d9i,
chi c6 n6 moi dam baa thanh cong.
Xin n6i them sau d6 (niim 1775), ke·
hoach 7 di&m (khong thanh) cua De Rothe
trinh Jen B9 t.rttdng (Thuqng thu) Hang hai
42
De Sartine trong d6 c6 hai diJm rat dang
luu y: J. S11 dung quan slj: nha vua (Louis
XVI) cho stt dmg chien h�m Nourrice du
cho mQt chien dtch 20 thang; 2. Muc dich
buon ban: xin vua Dang Trong cho tt,t do
buon ban va thi hanh l�i hi$p dnh cu (38).
Nhu vfl.y, c6 le can cu tren nhvng hanh
hanh d9ng cua Poivre ke·t hqp voi boi canh
trong va ngoai mroc Phap c6 y kien cho
r�ng neu nhvng dt,t an thuong m?i thanh
cong thi nuoc Phap se thiet l�p duqc 'cd sd
an toan'='thu()c dia' (colonie) cJ Dong Duong
giva the ky XVIII thay vi giva the ky XIX
(1858) nhu sau nay. Cach danh gia nhu v$.y
nhin chung can cu nhieu vao d9ng thai n9i
cac cua chinh quyen Choiseul-Praslin doi
voi "diJm tt,ta" Dang Trong i'J chau A. Rieng
trong trudng hqp Poivre, chung toi cho r�ng
khong c6 can cu khi de c�p den vi$c xam
luqc cua Phap trong thc,i gian nay neu dV
an buon ban cua P.Poivre thanh cong vao
giva the ky XVIII:
- Thu nha't: Ngay tu d&u, nhi$m Vl cua
Poivre chi g6i g9n trong 2 m1,1c tieu thtWng
m�i thu&n tuy. Thfc te chuye·n di cua
Poivre cung khong n�m ngoai hai m1,1c tieu
tren. Vi vfl.y, se khong thay bat ngd khi
Poivre toan tam cho nhi�m Vl thu hai, bi'Ji
dich than vi Bi? trui'Jng Hang hai da tung
nhan m�nh Poivre se luu danh muon thua
neu ong dJ lie de France c6 thJ canh tranh
duqc voi qu&n dao Moluques ve nhvng m$t
hang tinh nay. M�t khac, thdi di�m nam
1750 chung kien sv bvt pha cua EIC doi voi
hai mi;it hang d9c quyen tuy�t doi cua VOC
la dinh huong va nhl,lc d?u khau. Phap
cang c6 ly do dJ chen chan vao qua trinh
gianh gi?t tren (39).
Ghi chep l&n thv hai ve kh6 khan cua
chuyen di cho thay tinh tr�ng kinh te - xa
h9i ban xv, chinh quyen trung uong dang
tren dudng suy thoai, th6i ha 1�m cua quan
l�i Dang Trong duqc nhung thuong nhan
nuoc ngoai phan anh va dudng nhu <;leu c6
m9t nh?n xet chung la khong th& duy tri
m9t nen thuong mai 'dung nghi:a' voi chinh
quyen Dang Trong.
- Thu hai: Ngudi ta thay r�ng tu dftu
dudng nhu c6 di? venh dang k& giua ban
lanh d�o CIO i'J hai ngo�i vdi chfnh quoc.
Ban than CIO i'J hai ngo�i cung chia thanh
hai phfo, theo hai khuynh huong phat
tri�n khac bi$t luc d6 (40). Nhin chung, m9i
ho?t d9ng cho vung Vi�n Dong (Dong An)
duqc 'khoan td.ng' cho ban lanh d�o CIO i'J
Pondichery, m$c du CIO trong thdi gian
d§u mang tfnh chat Cl.la mQt cong ty nha
nuoc (etatique). Chuyen di "thieu thanh
cong" cua Poivre khong biet c6 n�m trong
tfnh toan cua Pondichery hay khong?
Nhung dudng nhu voi hai m1,1c tieu cu.a
chuyen di nam 1749 Pondichery da mudng
tuqng ket qua cu.a chuyen di r6i. Hon nGa,
cung phai thay la CIO i'J Pondichery, m$c
du dang phai doi ph6 voi ngudi Anh i'J day,
cung da c6 nhftng no lfc lien tiep sau
chuyen di cua Poivre. Trong khi chua c6 s1,1
thong nhat thi nhftng dV an thuong m�i se
chi dung l�i i'J "tren giay", cung nhu thieu
tfnh kha thi, bat Ive! Nhu tac gia
J.Buttinger cho r�ng tu nam 1720-1780 c6
toi 12 !fin ki&u df an "trenve danh nghia"
(on paper) nhu V?Y (41).
Sau chuyen di gftn 20 nam, khi duqc hoi
ve vi¢c 'tri'J l�i Dang Trong', Poivre nhan
m�nh phai dung den 'l(c lt19ng vu trang'.
Xin nhan m?nh Ia phfin nao chu truong d6
da duqc ba tuoc Estaing (Charles Hector,
1729-1794, ngudi chua lfin nao d?t chan
den Dang Trong) g9i y trong nhftng nam
1758-1759, gfin nhat trong m9t buc thu de
ngay 10-4-1768, We hon 4 thang truoc khi
c6 phuc dap cua Poivre len Qu�n cong De
Praslin (42). Neu can cl! tren th(c te, xet
den tfnh th,lc thi cua d1 an, danh gia cua
Poivre nam 1768 du9c coi la s§c sao (43). 0
thcJi di§m hi$n t6n, ngoai vi$c phai C1C ky
tMn tr9ng khi nhln nMn boi canh dvong
thoi, mi;i.t khac cung "cdn phdi litu y cJ day
la Poivre chi g<;Ji y de'n vi¢c su' d1"ng vii, lite
vi nhitng n6i tha't v9ng cua minh trong
chuyen di den Dang Trang nam 1749-1750"
(44), trong hai thoi di§m khac nhau. Va v6i
y nhv vi).y "Poivre da nghieng ve vi$c bo
qua l9i fch rieng ma minh phai ganh vac
trv6c !Qi fch cao ca cua dan t9c" (45).
- Thu ba: Tren blnh di$n khu vtJc, theo
nhln nhi).n cua hoc gia Milton Osborne, the
ky XVIII tren het la the' ky cuoi cung ma
trong d6 the gi6i Dong Nam A truyen thong
chi phoi hay mang tfnh ph6 quat, Jue d6
h§u nhv si,r hi$n di$n cua Au chau (ngo1;1i
trit phfa b§c Philippin va Java) con het sue
h1;1n chc (46).
Trang ni'ta d§u the ky XVIII, nhin chung
quan h� Dang Trang va Dang Ngoai dang
trong tlnh tr1;1ng hoa blnh. Nhu cfiu thuong
mai da thoai trao cJ ca hai mien, thi thoang
v§.n con dau d6 cac chuyen di thvong thuyet
va nha chua cung khong man ma cha ]§m
trong bo'i canh tuong doi binh yen nhv vi).y.
Si,r bat 6n chfnh tri dien ra ngay cang
m!).nh me dv6i thoi chua Vo vvong, trflm
tr9ng dv6i tay phe dang cua Truong Phuc
Loan, tu giua the ky XVIII hi$n tuQng
"tr9m cudp n6i di).y tu tung" cJ Dang Trang...
Va sau nay, day cung la dja ban cha CUQC
khcti nghTa nong clan 16n nhat, m1;1nh me
nhat la phong trao nong clan Tay Son clien
ra vao thi).p nien 70. Cu9c n9i chien ket
thuc, gianh gi6i Dang Ngoai - Dang Trang
bi x6a bo, trong thoi gian d§u, trieu
Nguyen (1802-1945) dVQc coi la m9t trong
nhung th§ che m1;1nh, m9t cucJng quoc trong
khu vtJc.
43
Neu nhv dfiu the ky XVIII, vi tri cua
Dang Trang da s6m du<;Jc nhin nhi).n nhvng
S1 thieu thong nhat hay lvang 11 qua
nhung baa ca.a rat ngt!QC nhau thi).m chf
tuong phan, tat yeu se trci thanh ke di sau.
Bv6c ngoi;i.t chi thi,rc St! xay ra khi ngvcJi
Anh d§y Phap den nguy co phai tlm ngay
m9t 'di§m t)Ja', li).p m9t co sci m6i ci Vien
Dong (tu thi).p nien 60). "Neu hQ [ngucJi
Anh) quyet dinh trv6c chung ta, chung ta
se mai mai bi loc,1i; chung ta se mat m9t
di§m t)Ja quan tr9ng cJ phfin nay cu.a chau
A, [neu c6) n6 se cha chung ta trci thanh
nhung ba chu d� ngan chi;i.n ngttcJi Anh
trong thoi chien ho1;1t d9ng thvcmg m1;1i cua
h9 v6i Trung Quoc, btng each baa v$ ph§n
dat cua chung ta ci An D9 va se khien h9
luon phai lo !§ng khong nguoi" (47). C6
dt!QC co sci Cochinchine, Phap se t1;10 thanh
the chan kieng: hai C!).nh la An D9 (v6i cac
thuong diem) va Cochinchine, con d1nh se
la Mascareignes (48).
*
Nhtt vi).y, cac chuyen di cu.a Poivre vao
khoang giua the' ky XVIII, tren co scJ so
sanh v6i nhung phai doan khac, c6 th§
du<;Jc coi la kha diJn hlnh. Tu m9t chang
trai tre tu6i, sang Dang Trang dflu tien khi
m6i 22 tu6'i, v6i tam thuc cu.a m9t nha khoa
h9c, th6y tu, ham muon di dJ kham pha,
tlm hi§u ve cac xv ci Vien Dong, nen nhung
ghi chep cua Poivre nhln chung kha phong
phu, ccii mcJ, tr,lc quan va phfln nao khach
quan ve XU Dang Trang. Trai qua nhung
thi't thach va mat mat sau chuyen di nam
1741, Poivre dV<;JC phai sang Dang Trang
nam 1749 (Jue d6 30 tu6i, rcJi MEP nam
1747) v6i tu each cua m9t chinh khdch, nha
bu6n, v6i m1,lc dfch tim m9t co sci thuong
mc,1i, thu !<;Ji nhui).n c0nh tranh, 'hq,t tieu
(49) di tim hitdng lieu!'. C6 th§ n6i, Poivre
44
la mot ng.1dl giau kinh nghi¢m, tung trai,
phuc t9p, cung d§y tham vong. Cho den
truoc khi c6 phai doan chfnh thuc tu Phap
den Dai Vi�t dfo the ky XIX, thi day la n6
h,tc Ion nhat cua trieu dinh Versailles cho
m9t chuyen di den Dang Trong, trong khi
ph§n nhicu ngucJi khcJi xuong chi la nh6m
hay nhung ca nhan ddn le.
nhung ghi chep va danh gia cua Poivre
(sau nam 1750) voi chu ngh'ia thl,tc clan
Phap. Hin nhien cac bao cao, gb chep, mo
ta... sau d6 nhu Rabec, Estaing... duQc dl,ta
tren nhfrng tai li�u truoc, nhat la trong thcJi
di�m hien t9i, nhung di�n bien chinh tri -
kinh te tu nva sau the ky XVIII da thay d6i
va khac rat nhieu. Ke ho9ch d6 da du<;Jc
cung co bcJi quyet tam cua chfnh quyen moi,
cung nhu con ngudi moi tren Cd Sd nhung
nh�n thuc cua thcJi d9i. Luc nay m1,1c tieu
kinh te (buon ban song phudng) da nhucJng
cha cho nhung tfnh toan ch?t che voi
nhung bi�n phap hieu qua, quyet liet hon.
Sl,t thay d6i d6, cung nhu vi�c md r9ng
banh truong cua Phap tu giua the ky XVIII
la qua trinh lich sv phuc t9p, doi hoi nhung
cong trinh nghien cuu tiep theo.
Th,tc te· ljch sv sau nay cho thay da c6
n"it nhieu chuyen di, d9i di�n thuong
thuyet den Dang Trong, tu m1,1c tieu
thudng m9i den tim m9t cho dung roi thu9c
dia. Chuyen di cua Poivre cung nbm trong
chuoi lien t1,1c nhu v$.y. Neu chuyen di cua
Poivre duQc nghien cuu (khai thac) c1,1 th�
va duQc quan tam hdn thi nhieu kha nang
CIO d Pondichery se th,tc hien nhung du an
tiep theo. Nhung cung d� di den danh dong
Phu luc
Cac chuycn di cua Poivre tu nam 17-H-1757
(Tu n�m 1741 - 10/1748 chung tOi dlIJ v:'lo loi ke trong h6i ky cua Poivre. Cle chuye·n di tlfngay 23/10/1748-1757 da
duqc Henri Cordier trong Voyages de Pierre Poi,-re de 1748 j11sq11'ci 1757, pp. 56-59 nghien CIJ'U va liet ke.
:-;�m ; i Khoi h n h tl! Pon Louis tri!n tau Man de j :: 21 .•_ ·' j Roi Manila tren tau Cheval Marin
..17-l1..; -··-·--·- i..den Trung_Q'!_6c. ···--·-···. ···---··-···-i '.····--·---:···--·-----·-- -----
17➔
2 ! i Khoi h�nh tl! Quang C h�u qua Dang i i 7-4 ! Toi Pondichery
········-: _ :..Trong·-·-·-·---·-·---·-···---··--··-··--� 1753 ;•----·----+·------·--------- --------'
l7-l5 i ! Tv.Quitng Chau tren tau Dauphin tro ,.� ! [ 20.10 i Tau Rouille, cung Lys nhO neo 6 Pondichery
-·-······: __:..Ph,1p ······-··---··-···-···-···-·--··-·-·-: , -·-·-·---·' ··-··--··-·------------- -----
1746 t : Dtn Pondichery ! : 2.12 : T6iIledeFrance
..!.��-?...:..._.___j__Q.c,1_1_1_�.d.':.!°'?.���.�'.(���.P.._...-..······-···-[ L..1-5_Jiren chien thue.:
:
y:.:::.fo_C_o_
_
/_on-,h-,-r-bi_l_le_d_e_F_ra_nc_e_
1
j Thang i D · h : 1754 i Thfog i T6i Manila: 6 : en P 5p ! ; 9 ;17-l8 f-----,···-···-····---···-···-···-···-···--·-··-····--+··--·t··--········-r----------------------1
··········�-tj�_j__:�:.���.���.���:�.��h
���.���.'.�.�'.�.�--·· ! :....
2.2
____l�0
1:�:�1�:�?iMinda nao (Caldeira). Qua
f-- I J-�J. Den _1.1!:.��X_r:��ce··-·--···-···-···-··-----� 1
__1.1·2....l_.Eo Basilan _______ _
_
.! ....16•-l _:..Tren_tau.Suniarra.roi khoi_Ile de Fronce ..._ I ! 26•2 I Eo XuIla . Celebes . Boeton . Solor
I7-l9 l_.I(2.:�_;..:r..:e.n.(�.u3!'.'.'.'.'!!�::.9.�..�.'?�.d�c��.'.L..
_
·-- i
I
755 c·1·9:3···
rE.;-L;
-
����
.
l��;
··-··-·······-·-----··-·····-·---
i 7 7 i Tren tau Maclw11/1 � c" hanh tl! j I j Eo Lamaker
::,�·��mr·j�[���filf1i�i"=i'.t�:: ::1__ �-�:iilt�:;:::::"=--·----'----....
···-·····Et�1� JJ���}�nt���;��:::,;�:;:�;=:=::J I
756
l�}L��!�:����fi���-·�··--·-------·--··-·-1751
1i
25·5 i Dfn "-1anila [Philippin] � --i...23·12..-!.Bing_uoi.A!'_�.?.�!JlLg.�_g_i_�_:1.�!!...<;_c>,.�------
. : 1757 i 22-4 I Trove Phao
CHUTHiCH
(1). Ho(!./ dqng cu a Cong ty Dong An Phd.p vai
DQ.i Vi¢/ (nu'a sau th{ hy X11/-giita th{ ky XfIII)
Tap chi Nghien cuu L_ich stt, so 9 (365)-2006, tr.
51-64.
45
(10). Luc d6 2J Phap c6 y tap hdp nhung ghi
chep cua nhung nhil du hanh, vii Poivre, ngubi
ho.;it d9ng suot 2 the ky qua dut;ic nh&c den trong
qua trinh chuftn bj cho Phap c6 dude cho d11ng
(2) N · · Anh · · D' N
·
697 chiin vung chiic 2J lndo-Pacifique. Madeleine Ly-. gud1 rd1 ang goi:11 niim l ,
ng't(di Hi:l Lan niim 1700. Ngudi Bo vfo con di lai
giua Macao vii Di:lng Ngoai nhung cuug rat han
che.
(3). 'Dai di�n thudng mai' do la nhung giao si.
(4). Cac cu(>c tiu da giua m9t ngi.tdi Phap voi
m9t nguiii Bo Di:lo Nha, thu tu cua Anh va Hi:l Lan
cung de cap difr: cu(>c tranh cai tham chi voi nhung
ngubi cung thudng diem.
(5). Denys Lombard, Voyageurs (rancais dans
l'Archipel insulindien, X1/Ieme, Xfl/leme,
XJXeme s. Archipel, vol 1, No 1,1971, p. 150.
(6). Trong m9t buc thu g{ti tu Xiem de ngi:ly 5-
11-1686. Doc doan thlt d6 noi chung Veret danh
gia rat cao ve Con Dao tren ca hai phudng di�n !di
ich kinh te (ngu6n hang bu6n ban) vi:l vi tri dia ly.
Xem Memoire sur l'lsle de Poulo Condor,
surnommee Isle d·Orlec.ns en Chine. Revue
d'Extreme-Orient, 1883,pp. 305-306.
(7). Gaide, Notice historique sur Paulo Condore.
BAVH,avril-juin,1925, pp. 87-103.
(8). Bue thu cua Renault de nay 25-7-1723 ket
lu�n: "une isle a abondonner plut6t qu'i:l occuper".
Henri Cordier, Melanges d.histoire et de
geographie orientale. Tome III. Jean Maisonneuve
& fils, Paris, 1922. Voyages de Pierre Poivre de
1748jusqu·a 1757. p. 68.
(9). une autorisation de libre commerce (licence
de commerce). Theo nhu Malleret thi chi tim thay
dut;ic ban dich buc thu ma Friel! g{ti cho Godeheu
(de ngay 26-2-1747) tu Quoc ngu, vi:l cua m9t ban
dicb tieng Latin. Van ban ni:ly de ngi:ly 3-11-1744.
Louis Malleret, Une tentative ignoree
d'etablissement (rancais en /ndochine au X1Ille
siecle. Les vues de l'Amiral d'Estaing. Bulletin de
la Societe des etudes Indochinoises. Tome XV11,
N°
1,J.942, Sai Gon, p. 37.
Tio-Fane, Pierre Poit>re et /'expansion (ran(aise
dans l'lndo-Pacifique. BEFEO, vol 53, N°
2, 1967,
pp. 453-512.
(II). Voyages de Pierre Poit-re de 1748 jusqu·a
1757. D3. d;in, p. 66: "L'autre [dV an thu hail avait
pour objet !'acquisition des plants d'epiceries fines
pour !es transporter dans nos Isles de France et de
Bourbon".
(12), (21), (27), (35), (38). Charles Maybon,
Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820).
Etude sur !es premiers rapports des europeens et
des Annamites et sur l'etablissement de la
C:ynastie Annamite des Nguy�n. Paris, Librairie
Pion, 1919, tr. 159,166,164, 171-172, 170-172.
(13, (39), (44). Mad�leine Ly-Tio-Fane,Pierre
Poivre et /'expansion (rancaise dans l'/ndo­
Pacifique. BEFEO, vol 53, N 2, 1967, p. 460, 461-
462,471.
(14). Oeuvres complettes de P.Poiure. Intendant
des Isles de France et de Bourbon, correspondant
de l'academie des sciences, etc; Paris. 1797. Notice
sur la vie de P.Poivre, Ancient intendant des Isles
de France et de Bourbon. In niim 1786. p. 5
(15). Nhung tu li�u ve Poivre dut;ic H.Cordier
c6ng bo liln dilu tren Revue d'Extreme-Orient (Tap
chi Vien Dong - REO): Voyage de Pierre Poivre en
Cochinchine. REO, vol 3, n I, 1885, pp. 81-121.
Memoire sur la Cochinchine. 1744. REO, vol 2,
juil-sept, 1884, pp. 324-327. Cac nghien cuu ve
Poivre cc thJ tra cuu cac tac gia: Henri Cordier,
Louis Malleret, M.Ly-Tio-Fane, Yves Laissus..
(16). Tr9ng tai 900 tan, trang bi 22 khilu dai
bac, 181 ngubi,thuyen t,u2Jng Jolif du Colombier,
kh2Ji hanh tu Orient ngily 23-10, tau giai giap 7-
1750. V0yages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'a
1757. Da d�n, p. 72.
46
( I 7) Joseph-Fm n,ois Dupleix (1697-1763) 'Cependant je suis porte a croire qu 'elle a bien agi,
thay Dunias tll' cuo'i 11:im 17-l l.
(18) Theo ttr li�u con ghi lai thi Friel d6i 5.000
pagoda ("' 17 500 rupi) thay vi 3.000 pagoda mil
H(li dong cho Friel. Charles Maybon, Histoire
moderne du Pays d'/nnam (1592-1820) . p. 160.
(19J Tr9ng tai GOO tan, trang bi 300 kh11u dai
bile, chci 180 11gt10i. thuyen tn1011g Christy de la
Palticrc. giai giilp 7-1751. Voyages de Pierre Poil're
de 1718jusqu·a 1757. Dii d::ln, p. 75.
(20) Trong hoi ky CLW minh Poivrc 116i Iii den
ccing Faifo (le port de Faifo) mil chu11g ta viin g9i
lil H(li An. nhtrng trcu thuc ti'i tilu cua Poivre dii
viio vinh Da N::lng ngily 29-18-17-19. Dicu nily dii
dttQc II.Cordier dinh chinh trong Voyages de Pierre
Poil're de 1748 jusqu·a 1757. Dii diin, p. 75. Ve
lhili d(l cua Duplcix dii cluoc C.lfoybon n6i ro trong
tile phllm cua 111i11h. Charles Maybon, Hisloire
moderne du Pays d'Annam (1592-1820) .. p. 160.
(22), (23), (30). Voyages de Pierre Poivre de
1748jusqu·a 1757. Dii d::ln, pp. 58, 59, 56-57.
(2-1). !guyen Phan Quang licJi kj t·e' XU
Cochinchine nam 17-11. T:;ip chi Nghien cuu Lich
su. so I (25-l)-1991, tr. 75-79. Mot philn trong silch
Charles Maybon, Hisloire moderne du Pays
d'Annam (1592-1820/.. Chu·ong: "Nhii'ng nguoi
chilu Aud 11/Qc An Nam" dii dtrc;ic dich sa11g tiifog
Vi�t. Nxb. The giQi, Ha !(Ji, 2006.
(25). Chu cua Kristine Alilunas-Rodgers trong
pbdn Description of Cochinchina, 1749-50. In
trong Southern Vietnam under the Nguyen.
Documents on the Economic History of
Cochinchina Wang Trang), 1602-1777. Edited by
Li Tana, Anthony Reid. Institute of Southeast
Asian Studies, Singapore, 1993, pp. 61-97.
(26). Tieu bi<3u nht( CUOll lvf6t chuyen du ho.nh
den Dang Ngoai nam 1688 CUD W.Dompier, M(il
ch11yJn du hanh den xu Nam I-la (1792-1793) cua
J.:Sarrow..
(28) Charles lfoybon, Hisloire moderne du
Pc,_,·s d'Annam (1592-1820/ Dii db11, p. L65. Philo
nily tile gia 11hi111 111:;inh (in nghieng) nhtr sau:
puisqu'elle n·a pasjuge a propos de le faire'.
(29). le chappe, "la permission de faire le
commerce dans toute J'etendue de son Royaume,
avec !'exemption de toutes sortes de droits...".
Voyages de Pierre Poivre de 1748jusqu·a 1757. Dii
dbn, p. 79
(31) Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient
intendant des lsles de France et de Bourbon. In
nom 1786. D5 d5n, pp. 17-18. Ve sau (1787),
Thomos Jefferson, nh5n chuyen sang Phap, sau
khi d9c cuon sach cua Poivre, c6 nh�c t6i 6 loai Ilia
(3 lua mtQc, 3 lua nuong) mil Poivre n6i den o
Dang Trong.
(32). "dcfout de reussite". Charles Maybon,
Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820)..
Dii d5.n, p. 165.
(33). Gaudort, Les archives de Pondichery et les
en/reprises de la compagnie francaise des lndes en
lndochine au XV!lle siecle. BAVH, N°
4, Oct-Dec,
1937, tr. 357.
(34). Khong ch1 rieng gi nguoi Phap mil sau
Thoa u6c Lally (1-1761) toiin b6 cac khu ngttoi Au
o d:5.y bi ph:'l huy, thuong mai cua Phap dinh don.
Gaudart, Les archives de Pondichery et les
en/reprises de la compagnie francaise des !ndes en
lndochine au XV//l' siecle. BAVH, N°
4, Oct-Dec.
1937, tr. 357.
(36). Georges Taboulet, La gesle Francaise en
lndochine. Hisloire par /es lex/es de la France en
lndochine des origines a 1914. Tome 1, Adrien­
maisonoeuve, Paris, 1955, pp. 151-153. Charles
Maybon, Hisloire moderne du Pays d'Annam
(1592-1820) .. D5. d5.n, p. 170.
(37). Alastair Lamb, The Mandarin Road to
Old Hue, Archon Books, 1970. pp. 64-65.
(-10). Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient
intendant des lsles de France et de Bourbon. Dii
d5.n. p. 21.
(41) Joseph Buttinger, The Smaller Dragon - A
Political History of Vietnam, Praeger Publishers,
1957, p. 227.
(42). Louis Malleret, Une tentative ignoree
d'etablissement francais en lndochine au XVI/le
siecle. Les uues de /'Amira! d'Estaing Da d§.n.
Georges Taboulet, La geste Francaise en
/ndochine .. p. 146
(43). "une preuve de plus c!e la perspicacite de
Poivre". Charles Maybon, Histoire moderne du
Pays d'Annam (1592-1820) .. p. 170, note 2
(45) Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poiure et
/'expansion franc-aise dans l'/ndo-Pacifique.
BEFEO, vol 53, N°
2, 1967, pp. 453-512. Georges
Taboulct, La geste Francaise en lndochine... pp.
153-154.
47
(46). Milton Osborne, Southeast Asia-An
Introductory History. Ninth edition. Allen&Unwin,
Australia, 2004, pp. 41-43.
(47). Louis Malleret, Une tentatil'e ignoree
d'etablissement franr:ais en lndochine au XVI/le
siecle. Les vues de !'Amira! d'Estaing. Dii dan. p.
57
(48) Mascareignes n&m cJ An D6 Duong.
Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poiure et
/'expansion francaise dans /'lndo-Pacifique.
BEFEO, vol 53, N°
2, 1967, p. 472.
(49). poivre (m) trong tieng Philp la hr;it (h6)
tieu (= pepper trong ticng Anh)

More Related Content

Featured

PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
Neil Kimberley
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
contently
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
Albert Qian
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Kurio // The Social Media Age(ncy)
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Search Engine Journal
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
SpeakerHub
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next
Tessa Mero
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Lily Ray
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations
Rajiv Jayarajah, MAppComm, ACC
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data Science
Christy Abraham Joy
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity -  Best PracticesTime Management & Productivity -  Best Practices
Time Management & Productivity - Best Practices
Vit Horky
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project management
MindGenius
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
RachelPearson36
 
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
Applitools
 
12 Ways to Increase Your Influence at Work
12 Ways to Increase Your Influence at Work12 Ways to Increase Your Influence at Work
12 Ways to Increase Your Influence at Work
GetSmarter
 
ChatGPT webinar slides
ChatGPT webinar slidesChatGPT webinar slides
ChatGPT webinar slides
Alireza Esmikhani
 
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike RoutesMore than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
Project for Public Spaces & National Center for Biking and Walking
 
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
DevGAMM Conference
 
Barbie - Brand Strategy Presentation
Barbie - Brand Strategy PresentationBarbie - Brand Strategy Presentation
Barbie - Brand Strategy Presentation
Erica Santiago
 

Featured (20)

PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data Science
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity -  Best PracticesTime Management & Productivity -  Best Practices
Time Management & Productivity - Best Practices
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project management
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
 
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
 
12 Ways to Increase Your Influence at Work
12 Ways to Increase Your Influence at Work12 Ways to Increase Your Influence at Work
12 Ways to Increase Your Influence at Work
 
ChatGPT webinar slides
ChatGPT webinar slidesChatGPT webinar slides
ChatGPT webinar slides
 
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike RoutesMore than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
 
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
 
Barbie - Brand Strategy Presentation
Barbie - Brand Strategy PresentationBarbie - Brand Strategy Presentation
Barbie - Brand Strategy Presentation
 

Xung quanh chuyen di cua pierre poivre toi dang trong the ky 18 duonglap.blogspot.com

  • 1. � ? , XUNG QUANH CHUYEN DI CUA PIERRE P0IVRE TOI' - ,,.,., ? DANG-THONG GIU'A THE KY XVIII Trang bai viet t _ ru6c day _ (l), chu�g toi da c6 dip de c$p den chuyen di thttong thuye·t buon ban cua Pierre Poivre trang no llfc cua Cong ty Dong An Phap 6 ViQt Nam giva the ky XVIII. Bai viet nay muon nghien ctiu them xoay quanh chuyen di cua Pierre Poivre toi Dang Trang vao th$p nien 40 theky nay. * 1. Cho den cuoi theky XVII, nhvng cong ty Dong An cua cac cudng quoc thudng mq.i Anh (EIC), Ha Lan (VOC) deu rcJi bo Dang Ngoai (2), trong khi Phap (CIO) v§n ticp tuc c6 'di.;ti dien' (3) 6 day. Tren binh dien . chung, 6 c?i Dang l'goai 'a Dang Trang, quan he thudng mQ.i v6i cac nuoc phudng Tay giam di ro rQt, chi con thay nhvng doan tau tinh cc! den r6i li;ii di. Nguyen nhan cua slf dinh tre nhu nhieu nha nghien ctiu cha rbng la do phfa Di;ii Viet. Theo d6,khi ma long tham, th6i ha li;im cua quan lq.i dja pht(dng ngay cang V1Qt qua IQi fch thudng mq.i ma nhvng lai thudng phudng Tay c6 du<;Jc, cung vdi nhu du thuong mQ.i kh6ng du<;Jc quan tam dung muc (tu 1674-1774 la giai doq.n hoa blnh giva Dang Ngoai 'a Dang Trang) thi tat yeu d§n den St/ ra di ch6ng vanh cua moi chuyen hang bu6n. Tuy nhien, cung phai thay thlfc te la St! n6i len cua gi6i Hoakieu . Vien Sv hoc NGUYEN MANH DUNG' sanh soi 6 Quang Chau (Guangzhou) gay ra m9t stic hut thj trucJng. Con ban than trang nuoc, giva ngudi Au voi nhau cung kh6ng phai la kh6ng c6 chuyen, cung nhu voi ngu'di ban Xu' (4). Trang nhung th$p nien d§.u the ky XVIII, l<;Ji fch thudng mq.i cua Phap du<;Jc gia co mq.nh den vung Dong An, nhat la Pondichery - m9t cd scJ d�c biet quan tn;mg cua Phap 6 Dong Nam An D9. Ngudi sang L�p thudng diem Francois Martin (1634- 1706) tu dfo theky XVIII cung da rat quan tam den Batavia (da bi ngudi Ha Lan chiem) nhung ch�ng "c6 luc nao" c6 thJ dua ra dJ an thudng mq.i cJ cac xu Dong An nay. Con ngudi Phap, theo tfnh toan, nam 1721 c9ng dong ngu6i Phap 6 Batavia chi c6 khoang 32 ngudi... (5) Nhin chung, m?c cha nhvng ngu6i dam trach 6 chfnh quoc Phap va hai ngoq.i cung gidi thudng nhan c6 quan tam den tinh hinh cua c6ng ty nhung chua de rake hoq.ch thlfc slf hieu qua. Doi voi Dq.i Viet, m�c du ngucJi Phap vbn dJ nhung 'dq.i dien' 6 Dang Ngoai nhung trong XU the chung, ngUdi Phap cung da chuy§n huong mq.nh hdn vao Dang Trang. Ngoai y nghia tranh gianh anh hu6ng voi ngucJi Anh, tu cuoi the ky XVII, Phap da chu y toi cac dja di§m 6 day. Nam 1686, nhan vien thudng ffiq.l Veret da khuyen
  • 2. Cong ty nen 'chiem dong' Con Dao. Theo bao cao, gi'.ti ve thi ngoai y nghia thuong m?-i, vi tri Con Dao thui).n loi nhu hai eo bi�n Sonde (Sunda) va Malacca (6). Tuy nhien, nguc1i Anh da nhanh hon d$t chan !en dao nay vao nam 1702 (7). Diu th$p nien 1720, CIO CV Renault di xem xet ]13.i vi�c c6 th� 11).p m(>t co scJ tren dao hay kh6ng. Trai ngUQC voi Veret, ban bao cao gtti ve nam 1723 i?-i cho ding "dang bo hon la dang chiem" (8). Nam 1744, De Rothe va Friel! (chau cu.a T6ng tran Pondichery F.Dupleix) da ph§.n nao thu du9c thanh cong sau chuyen di thuong thuyet thuong m?-i cJ Dang Trong (9). Vo vuong Nguy�n Phuc Khoat (cq: 1739-1765) cho phep cong ty ho?-t d(>ng buon ban cJ day. Thanh cong cu.a chuyen di khien De Rothe de nghj xin Pondichery cap tien cho chuyen di moi toi Dang Trong. Tuy nhien, CUQC chien tranh 7 nam (1756-1763) da lam ngttcJi Phap mat mat rat Ion (cJ Dong.� chi con l?-i Yanaon, Chandernagor, Karikal, Mahe va Pondichery), khien cho chuyen di den Dang Trong nhu dv tinh (da dUQC Dupleix tan thanh) cu.a De Rothe, Friel! bi tri hoan. Nhu vi).y, trong 4 thi).p nien db.u, cac thuong nhan Phap to ra rat tfch Cl.JC trong no Ive tim m(>t dia di�m d�t co scJ cJ Bi�n Dong, dieu nay ph§.n nao phan anh that b?-i cu.a Phap cJ Quang Chau, thay vao d6 la nhu du tim den Dang Trong hong khoa lap tinh tr13.ng am d?-m nay. Do nhung nguyen nhan chu quan va khach quan tren, cac df an thuong m?-i da that b?-i ho$c dinh tr$. M$c du vi).y, Dupleix cJ Pondichery v§.n ung h(> va tim each vao Dang Trong. Trong khi dang chudn bi cho m(>t chuyen di moi, thi song song voi d6, t?-i Versailles, trieu dinh Phap cung xuc tien cho m(>t di dinh thuong m?-i tuong tv den Dang Trong. Nguc1i de xuong va dUQC CV di sau d6 la Pierre Poivre. 37 2. Pierre Poivre (con c6 tai li$u ghi la Le Poivre) sinh nam 1719, mat nam 1786, tror.g m(>t gia dinh buon ban to h,ia giau c6. Tung h9c trong H(>i Truyen giao nuoc ngoai Paris (MEP), do tinh thich du hanh cu.a minh nen Poivre da kh6ng tiep t1,1c con dUdng tu hanh (Poivre rcJi MEP nam 1747). Thi.Jc te sau nay cho thay, scJ thich kham pha du hanh cu.a Poivre la ham muon Ion nhat cu.a Poivre. M$t khac, ngay nay nguc1i ta biet nhi6u den Poivre nhu m(>t nha thfc vi).t voi nhung ghi chep nghien cuu thu. vi •1a c6 gia tri. Duong thdi Poivre cung da du9c danh gia tren phuong di$n hi�u biet chung ve vung Dong An (10). Tren con tau Dauphin sang Trung Quoc nam 1741, khi trcJ ve Poivre da bi h?-m d(>i cu.a ngUdi Anh tan cong va bi gay canh tay phai. Nhc1 nhung kien thuc ve thfc vi).t trong thcJi gian bi bllt d Batavia, sau khi trd ve Phap thang 6-1748, Poivre xuc tien g$p d?-i di�n lanh d<;10 cu.a CIO. Du<;ic tien cv, Poivre da dtt<;ic dich than trinh bay du djnh truoc cac d?-i di$n cao cap trong trieu dinh Phap. Ket qua la, qua B(> Hang hai, Poivre dU<;ic CV den Dang Trong voi hai nhi�m v1,1: 1. Xue tien bu6n bcin cJ Dang Trang ua l(ip m9t chi diem cJ d6; 2. Tim cay hliang li�u cho ddo Ile de France [tuc Mauritius, Maurice) ua lam cho Ha Lan ma't d(ic quyin bu6n bcin ccic hlidng li�u tinh nhli que; h6 tieu, gung, dinh hliang ua nhl!,c d(iu khf{u (xin n6i them la dfa an cu.a Poivre chi la d� tim cay huong lii_lu d� chuyen chcJ den Ile de France va Bourbon [La Reunion) chu khong n6i toi vi�c tranh gianh voi nguc1i Ha Lan9 (11). Theo nhu P.Poivre day la hai di�m quan tr9ng hi�n ton tu thc1i J.B. Colbert (cq: 1665-1683) duoi trieu vua Louis XIV (1638-1715). Xet tren thfc te Jue d6, dua an thu hai la het sue kh6 khan bcJi ngudi Ha Lan da cam xuo.'t cang va ph?-t rat
  • 3. 38 ni;t.ng nhvng cay va h1;tt g10ng cu.a thu huong li�u !iii rat cao va thfch hc;Jp cho tho' nhuang o Ile de France (12), m9t noi cung voi Bourbon ma theo tfnh toan duong thc:Ji, neu mat chung, thuy thu Phap phai ghe sang Braxin hay Mui Hao Vc,mg thu9c quyen cai quan cua nuoc khac, va qtc ky cfin thiet cho nen ngo?i thuong cua Phap cJ chau A (13). Ngay tu chuyen di Vi�n Dong (Trung Quoc) nam 1741, tren duc:Jng tu Trung Quoc tro ve, Poivre da dung l?i 6 Dang Trong khoang 2 nam (1742-1743) (14). Sau nay, Poivre da c6 nhvng mo ta ve XU Dang Trong n6i rieng (15). Ban ghi chep (thu nhat nay) duc,Jc giti Jen nhvng nguc:Ji c6 trach nhi�m trong trieu dlnh nam 1744. Ngoai n9i dung c1.,1 thJ (chung toi se trinh bay duoi day), ro rang ban bao cao da giup fch rat 16n cho di,t djnh sau d6 cua Poivre. Poivre rc:Ji Phap thang 10-1748, tren tau Montaran (16) toi Ile de France thang 3 nam sau. Poivre rc:Ji Ile de France thang 4- 1749 tren chiec thuyen bu6m "t6i tan" Sumatra da duc;1c vien To'ng tran o day chu£n bi cho Poivre. Do khong thJ den duc,Jc tren m9t chiec tau nho nhu v�y, Poivre da phai dung !1;ti Pondichery vao thang 6-1749, khong nhu ke ho�ch vao Dang Trong som nhu Poivre di,t kien. T?i Pondichery, do m9t so ly do ve lc,Ji fch thuong m?i cung nhu m9t chuyen ghe tham khong duc,Jc bao truoc, Dupleix (17) (vi d?i vuong quyen uy nhat An D9) to thai d9 khong hai long, ngay sau d6 giti m9t td khieu l?i ve Phap. Luc nay, Friell la uy vien H9i d6ng Toi cao cua Cong ty m9t m�t khong cho Poivre bie't ve tc:J don kia, mi;t.t khac khong dua l:;ii cho Poivre giay phep ma Vo vuong truoc day, hay dung ra Poivre phai tra m9t khoan tien trong mo dJ c6 duc,Jc giay phep d6 (18). Rot CUQC, Dupleix cung phai cap cho Poivre chiec Machault (19), khcJi hanh tu Pondichery thang 7- 1749, den Da Niing thang 8-1749 (20). T:;ii Dang Trong, truoc he't Poivre xm tri,tc tie'p gi}.p Vo vuong va duc,Jc d6n tie'p n6ng nhi�t. Nhung thi,tc te bu6n ban phu phang da phu bong den Jen di,t djnh ky vc;mg cu.a Poivre, nhi�t huyet dfin tan bien Bang 1 Thai 1742-1743gian · M6 vang: tru lui;mg 16-n, 16-n nhat thu(lc tinh Cham, each H(li An 8 d('lm. Thi thoang nh{it duo-c CJC vang n{ing khoang 2 onces. Duo-c thu gom du6'i d1;Ulg vang VJn ho{ic tung CJC nh6 (vang cat), n§u thanh th6i (d6ng thanh Tai g6i) dem ra cho- ban nhu hang h6a nguyen binh thucmg. + san - Trai cay: Tham, vai, xoai, mit, dua, v�t + cam, chanh, chu6i. H6i tieu, cau, trau hai r§t nhitu. Nhi�u vai bong, nhung cang khong bi�t_ d�t thanh vai ct�p. Tr6ng dau nuoi tarn, nhung Iva d�t chua d�p. - Ducmg t6t nh§t cua An Do, lili 400%. . Hai cang l&n nh§t la Hoi An. Cang Nu6'c Man cling t6t, thu� ti�n cho vi�c mua l11a va cau. 8/1749 - 2/1750 - Hang h6a dM nhu vang, trfun huong-ky nam, nga voi, I11a kh11ng duo-c b6n c11ng khai. · KM khan lam m6'i tim duo-c vai tfun l11a lo(li hai. 300 hay 400 ll ducmg lo(li hai phai tra dilt hon - La XU' s6' cua vang, nhung kh11ng cun th§y vang CJ d<'ly mra, tni ducmg va h6 tieu. M6 16-n nh§t a Fououserac [Phu Au (sach) g&n Hue] (25) nguyen ch§t nh§t the gi&i. · To I11a t6t nh§t 6' tinh Quang Ngili, gia thay d6i theo san lui;mg. - Go h6ng m()c, go lim, sapan, que, dan huong... - Trfun huong: huong tham hon CJ Xiem, eo Malacca. C6 3 lo(li: hao h1;U1g nh§t la kl nam [r§t dill, r§t nhieu nhva], thu hai la trfun huong [mau trilng, nhieu d6m den nh6, nhi;, cung c6 lili 16-n], thu ba la tien huong [c6 mau trilng, nh� va it nhva hon hai lo(li tren]. Ngoai ra con c6 4 lo(li khac: xanh huO'ng, Lao? huO'ng, nhdt? huO'ng, nhj? huO'ng. . Hue la Kinh do. H(li An la thuong cang sfun u§t nh§t. Yinh Da Nang la noi b6 neo an toan.
  • 4. - Chi buon ban voi nguoi Trung Qu6c hoac Nh�l !3an. - Nguoi Trung Qubc mang d�n: d6ng d<i, d6ng b(l.ch, tra, d6 SLI, lla theu, duqc lieu (cay d(li hoang, mc)c huang, nhan sam, hoang lien, huang lieu, r� cay, gi�y, sanh SLI...) nuon - Trung Qu6c thuo-ng mang hang mua tu Dang Trang vt vang, nga ,·oi, trfun hm:mg, ban v<ri duong phen, cau, g6 nhuc)m, h6 tieu, g(lc (xs1) nu6c huau, ca mubi, (t6) y€n sao, vj thu6c, sung trong te, dfulg ho�g, d�u son. khu VlfC - Cach thuc mua ban: thuy�n truong Trung Qu6c n◊p len tri�u dinh danh sach hang h6a, cung qua bieu (tuy theo de xet thu�). sau d6 do hang chuyen len so thuang chinh. Chi khi vien quan thu theu den m6i duqc tien hanh buon ban. Phai c6 qua len quan thuang chinh, gQi la On/aibotao (Ong cai be) tau?) - Nguoi Cochinchine rat ua chuc)ng hang Au; chi nen cho it den ban. - Mat hang d� ban: d6ng, sill, pha le, vai m6ng mau sac so, kiem, da quy, chi kim tuyen, luu huynh, duqc li¢u, y te, sam Canada, viii hong di�u, tham k1eu Ba Tu, viii lluon Anh, vong tay, khuyen tai. ban v<ri - Hang bi€u vua: guang soi, dong h6 qua lie, nguoi da quy, gfun theu, den ao thu�t, lang kinh, phuang kinh vi�n vQng, tham len, khi11 trai ban... Tay Cung phai co qua bieu qu:'lll. - "Xucft khcfu nh6n !;re": C6 the mang di nguoi lao done, thq n§u duo-ng, det lla, dy ru(>ng, xay nha... - Thong tin can thiet de tien hanh buon ban 6 Nh�n Dang Trang xet chung thay vao d6 la chu6i ngay am dl;l,m tuy�t v9ng. Chi thang 2 nam sau (tuc chi nva nam 6 Dang Trong), tau Machault rcJi Dang Trong, va c6 ve nhtt Poivre khong di;it ll;l,i van M tr6 l�i Dang Trong nua (21)1 3. Nhu chu.ng t6i di'i trinh bay 6 tren, Poivre viet hoi ky ve xu Dang Trong sau chuyen di den Quang Chau nam 1741. Tren ducJng tr6 vi£ nuoc, theo nhu nghien cuu sau nay, Poivre c6 qua Dang Trong va 39 - Hang h6a nguai Hoa mang den: kcm dong thiec gi�y, tril, chi, g6m SLI (xanh tho)... llan'g h6a �ang, vt vang, ta s6ng, nga voi. duo-ng (trfulg va phcn), h6 lieu, cau, gb lam mc)c. Duong trfulg nha,p tu HOi An m6i nam, thu 400% lqi nhuan. Thuy�n Trung Qubc d0n Dilllg Trang vao khoang thang I, 2. Mua buon ban keo dai dfn thang 9. - Nguai Chan L(l.p ti�n hanh buon ban 6 khu vvc Dong Nai - KM khrui voi .:ac mat hang nhu vang, g6 tdm huang, nga voi, ta. Mu6n c6 duqc nhCmg hang h6a tren phili dung muu m�o va quan he bi mat, hbi lo quan ls1i neu khong st'! gap tro ng(li hay bi cu6p - Nha chua keo kiet, d6t nat. Dan chung s6ng trang tam tbi, tlm each chon gi�u ti�n cung do quy tranh bi lung, bi cu6p. - Buon ban cua nguoi !36 6 Dang Trang: hang nam cu tau 500-600 lfui d0n day. C6 mot chi di€m, 6 d6 nguoi 136 n6i tieng ban ngil'. HQ mang den Dang Trong: b(l.ch dong, che, su tu Trung Qu6c; xu§t cang duo-ng, trfun huang, to s6ng. Ho(lt dong h(l.n che, khong chic ch�. hay bi phi�n nhi�u. - Nam 1747 c6 mot nguoi Anh ten la Douff di! den Dang Trang va c6 gap chua Nguy�n. ket qua c6 ve t6t d�p. - Cong ty gap kh6 khrui k.hong khic phlC n6i: l�p chi diem va dµ an buon ban. - N�n cai trj 6 Dang Trang khong t6t. - C� thiet phai c6 ca s6 (phao dai chfulg h(l.n) 6 day. Dan chung nhut nhat. Phili hi�u biet chinh xac ve XLI nay, dung l�i tl;li day trong 2 nam (22). N9i dung ban ghi chep kha da dl;l,ng (khong tranh khoi Vl.D vi;it, thong tin tr,Jc quan), Hon nua, day chi la 'ghe' sau khi r2Ji Trung Quoc, chu dinh hay tinh ccJ ghi chep "nghien cuu lich S11 ti nhicn n6 cung cap cho toi m9t Be) Su'll t§.m Ion" (23), thoa man trf to mo cu.a m9t thanh nien tre, say me khoa h9c 1§.n d§.u ra nuoc ngoai (xem them phJ llC).
  • 5. 40 H6i ky ue' xu Dang Trang niim 1744 da dvQc dich va xuat ban b�ng tieng Viet (24) va cJ day chung t6i xin hrQc qua nhtrng diJm chfnh cua ban m6 ta (description) nam 1749-1750 ve xu Dang Trong, nQi dung g6:n 46 ph§.n: Khcii hide lich su' Dang Trang; Vua Dang Trang [tuc chua Nguyen); Trie'u dinh [chfnh quyen chua Nguyen); Quye'n Luc cua nha uua Dang Trang; Cung dien cua uua; Quan d6i, Phcio binh; Hai quan; Thanh tri; Lu(l.t le; To'ng trci'n (iinh trlicJng); Lu(l.t phcip; Phcip lu(l.t ua m¢nh l¢nh, Nghe thu(l.t; Tranh; Am nhac; Y h9c; Ky thua.t cd khi; Kinh thdnh; Phong tuc ua ta.p qucin; An m¢ic; Nghe' nghiep; Dja hinh; Dong u(l.t; Thien chua gicio ua gicio si; Thi:J bie'u tli<;ing; Bu6n bcin cue nglidi Hoa ucti Dang Trang; Br;i.ch do'ng; Vang; Lua; Hat tieu; Nga uoi; Bong; Seit; G6 lam !7.hd; Dlii:Jng; Cay chdm; Thu6c nhu6m; Mua mau dich; Bu6n ban cua nglidi B6 cl Dang Trang; Nglii'ii Anh; Nglidi Ha Lan; Nglidi Chan Lap, Champa, thli<;tng uc ha Lao hay Lao; Tieng Dang Trang. Vc'Ji ghi chep ve tht!dng m?i, tren Cd scJ thtrc te bu6n ban nam 1749-1750 vc'Ji ban h6i ky 1742-1743 c6 thJ dua ra m(>t so so sanh (Xem Bang 1). So vc'Ji cac du ky khac (m(>t so sach da dtrQc djch va xuat ban b�ng tieng Viet (26), ban ghi chep cua Pierre Poivre kh6ng phai la dai, chi tiet. Nhtrng trong thdi di&m gitra the ky XVIII, ghi ch�p cua Poivre i?i c6 gia tri, nhat la cho nhung ngu6i Phap dtrong thdi trong n6 h,rc xuc tien thtrdng m?i a til.m nha ntroc, cung nhtr ph§.n nao cho thay cac m?t dcti song cua Dang Trong hien t6n. Hon nua, trong ghi chep nam 1749-1750 ngoai nhung van de lien. quan den buon ban, Poi,·re da n6i ve tinh hlnh tin nguang ban dia va tlnh hinh Thien chua giao, giao si cung nhu m(>t so thong tin khac ma ban ghi chep nam 1744 chua c6. Poivre Jen tau rcti Dang Trong mang theo "buc thu" cu.a chua Nguyen. Poivre viet cho cong ty tu Ile de France m(>t m?t ttrctng trinh ve chuyen di, cung voi d6 la "ban d;ch buc thu" tren gui den vua Phap. Poivre nMn duqc ban sao buc thu tu Noelene, von truoc d6 da dtr<;Jc m(>t giao si dich tu tieng Annam sang tieng Phap voi lcti cam ket het sue dam bao tinh nguyen ban. D6 cung la dieu ma sau nay cac nha nghien cuu con nghi ngct ve tfnh xac th1,1c cua n6. N(>i dung buc thu da du9c cong bo, con nhieu van de cfo phai ban. C6 le do muc d9 than thiet nong nhiet mcii gQi cua chua Dang Trong cho nen thuong mai vc'Ji Phap quoc, cung nhu tj tri cua Dang Trong trong khu vi.,rc BiJn Dong nen "ucti Poiure, tlidng Lai cua Phcip qu6c phdn lon ndm d Inda-chine" (27). Phai doan rcii khoi Dang Trong ma khong cl& l?i m(>t ai dJ thong bao tinh hinh 6 day cung nhtr khu vi.,rc va viec tiep tlc nghien cuu tinh hinh xu d6. Theo nhu Poivre hanh d(mg d6 cu.a cong ty la dung dfo! (28) Khu vi,i.y, ve du ky nam 1742-1743 va 1749-1750 c6 th& thay chuyen di lfo thu nhat khong mang su menh chinh thuc, nhtr tac gia sau nay n6i la muon viet l?i hong c6 dtrQc m(>t danh gia nao d6 khi CIO muon tien hanh bu6n ban 6 day. Cho nen, ghi chep ciia Poivre cung kha phong phu, da d?ng, tn,rc quan cho du chtra di sau vao ban chat th1,1c te va ch?m buon ban. Trong khi d6, chuyen di thu hai da d?t dtr9c m(>t giay phep dtrQc bu6n ban vc'Ji ngu<Ji dan cua vuong quoc Dang Trong (29), dieu d6 khien cho "Da.'t nzi(/c Phcip la nllclc clau tien dc;zt dur;c tit Chinh quye'n Dang Trang m9t giay phep loai nay" ma vai nam sau d6 ngubi Ha Lan cung chi dam xin XO dieu tt!dng t,( (30);
  • 6. dii mang ve duqc cay giong c6 ich, nhieu giong thtfc v�t, trung dim, coi xay g::io, trong d6 la lo::ii lua trong duqc tren doi nui cao - Lua nitdng hay Lua kh6 d Dang Trang - le riz sec a la Cochinchine ma chau Au dung ph6 bien (31). Con stf "thieu thanh cong" (32) cung dii duqc Poivre k& ra sau d6. Ro rang, thtfc te buon ban dii lam nan long nhung thuong thuyet gia nhu Poivre. M�c du sau Poivre, CIO a Pondichery cung dii ctt cac doan thuong luqng den Dang Trang, nhung vai nhiing ngucJi duqc ctt di, vi$c tham nh�p vao thi trt12Jng se dien ra nhu the nao, P.Poivre c6 vai tro gi? 4. Sau chuyen di khong thanh cua Poivre, CIO (d Pondichery) dii stp xep m9t chuyen di Dang Trang vai mi;t trang hai m1,1c dich (nh� nhang hon): ho¢,c l(j,p dit(/c m¢t chi diem d H¢i An, hay chi xin ditc;Jc giuy phep giao dich thitiJng nien ma kh6ng ccin c6 chi diem. Theo d6, niim 1752 (?), Edmond Bennetat (giao si MEP) dii xin duqc Dupleix den Dang Trang va dii g$p duqc Vo vuong xu nay. Nhung ngay sau d6 bi tr1,1c xuat. Dupleix ctt tiep (De) Rabec (tren chiec tau Fleury) sang Dang Trang. Theo nhv kho luu trii d Pondichery hi$n vfo chva tim duqc tu li�u ve ket qua cua chuyen di tren (33). C6 th& n6i, day Ia no ltfc rat tao b::io va quyet tam cua Dupleix b<Ji chi vi�c cam d::io niim 1750 cung dii khien ngucJi phuong Tay phai rat th{m tr9ng. Nhu chung ta deu biet CIO tan rii sau niim 1769. Con doi voi xu Dong An thi tu nam 1761-1765 CIO von dii hoan toan bien milt d day (34). Dv2Jng nhv dt! an thuong m::ii se di den hoi ket. Nhung Jue nay trieu dinh Phap btt dfo c6 nhiing d9ng thai tfch eve hon cha xu Dong An. Chinh sv Ian luot cua ngucJi Anh dii kich d9ng moi lo cua trieu dinh Phap, den noi mi;t uy ban duqc ra d2Ji d& ban ve vi$c phai l�p duqc Cd sd d chau A. 4-1 NgucJi ta nghien cuu I::ii ho so cua CIO, tham van y kien ca nhan va di/,c bi�t c6 tfnh ca phuong an vu trang (35). Theo d6, sau khi hoi y kien va duqc gqi y hoi "ngucJi am hi�u nhat" (le plus apte) xu Dang Trang, Thuqng thu Qu�n cong De Praslin dii viet buc thv tu Versailles de ngay 29-2-1768 cha Poivre, buc thv c6 do::in: "Li¢u vi¢c thiet l(),p cd sci nay [d Dang Trang] ccin phai bj thlt thcich bdng con dit&ng thuyet phuc, thit<tng litc;Jng va d<tn gian chi vcti m9t m6n dciu cd bu6n bcin tit mot vai nha buon, hay tot hdn het la ph6 tritdng lite lit<;1ng hai qu{in nao d6 Va quan c!9i de'thiet l(l.p m¢t cd sd ch&c ch&n". Ngay 1-8-1768, tu Ile de France, P.Poivre, khi d6 49 tu6i, gui thv phuc clap vj quan cong tren, sau m9t lo::it nhung mo ta ve tinh hinh Dang Trang (kha ky ve Ive luqng vu trang), buc thu c6 do:;m: "Con dit&ng thuyet phµ,c va thitdng lit<tng se khong dem Lai ldi ich gi; con neu ph6 tritdng lite litc;Jng hai quan 19,i XU nay thi phai lam the' nizo de'ch&c ch&n thanh cong; phai scin sang hanh d9ng khi ph6 tritdng. Phai d(!t ngot chiem lay Hoang cung va b6.t giii nha vua di lay ditc;Jc kho tang cua ngai ho6.c dilng ph6 trit<tng ll/c lit(/ng gi ed... " "Neu tim mi;t noi d6 bi; thi d6 la ctta song Hue vi Hue la kinh do. Tct ctta song nay, ngucJi ta c6 th& nguqc Jen bflng sa !up va mat 5 hay 6 tieng d& vao ctta hoang cung duqc xii.y ben bcJ con song nay va phai baa vay lay n6" (36). N6i chung, trong n9i dung phuc dap, P.Poivre 'khong chut m�p mcJ' (37) nhan m�nh nhieu l�n den sue m::inh quan d9i, chi c6 n6 moi dam baa thanh cong. Xin n6i them sau d6 (niim 1775), ke· hoach 7 di&m (khong thanh) cua De Rothe trinh Jen B9 t.rttdng (Thuqng thu) Hang hai
  • 7. 42 De Sartine trong d6 c6 hai diJm rat dang luu y: J. S11 dung quan slj: nha vua (Louis XVI) cho stt dmg chien h�m Nourrice du cho mQt chien dtch 20 thang; 2. Muc dich buon ban: xin vua Dang Trong cho tt,t do buon ban va thi hanh l�i hi$p dnh cu (38). Nhu vfl.y, c6 le can cu tren nhvng hanh hanh d9ng cua Poivre ke·t hqp voi boi canh trong va ngoai mroc Phap c6 y kien cho r�ng neu nhvng dt,t an thuong m?i thanh cong thi nuoc Phap se thiet l�p duqc 'cd sd an toan'='thu()c dia' (colonie) cJ Dong Duong giva the ky XVIII thay vi giva the ky XIX (1858) nhu sau nay. Cach danh gia nhu v$.y nhin chung can cu nhieu vao d9ng thai n9i cac cua chinh quyen Choiseul-Praslin doi voi "diJm tt,ta" Dang Trong i'J chau A. Rieng trong trudng hqp Poivre, chung toi cho r�ng khong c6 can cu khi de c�p den vi$c xam luqc cua Phap trong thc,i gian nay neu dV an buon ban cua P.Poivre thanh cong vao giva the ky XVIII: - Thu nha't: Ngay tu d&u, nhi$m Vl cua Poivre chi g6i g9n trong 2 m1,1c tieu thtWng m�i thu&n tuy. Thfc te chuye·n di cua Poivre cung khong n�m ngoai hai m1,1c tieu tren. Vi vfl.y, se khong thay bat ngd khi Poivre toan tam cho nhi�m Vl thu hai, bi'Ji dich than vi Bi? trui'Jng Hang hai da tung nhan m�nh Poivre se luu danh muon thua neu ong dJ lie de France c6 thJ canh tranh duqc voi qu&n dao Moluques ve nhvng m$t hang tinh nay. M�t khac, thdi di�m nam 1750 chung kien sv bvt pha cua EIC doi voi hai mi;it hang d9c quyen tuy�t doi cua VOC la dinh huong va nhl,lc d?u khau. Phap cang c6 ly do dJ chen chan vao qua trinh gianh gi?t tren (39). Ghi chep l&n thv hai ve kh6 khan cua chuyen di cho thay tinh tr�ng kinh te - xa h9i ban xv, chinh quyen trung uong dang tren dudng suy thoai, th6i ha 1�m cua quan l�i Dang Trong duqc nhung thuong nhan nuoc ngoai phan anh va dudng nhu <;leu c6 m9t nh?n xet chung la khong th& duy tri m9t nen thuong mai 'dung nghi:a' voi chinh quyen Dang Trong. - Thu hai: Ngudi ta thay r�ng tu dftu dudng nhu c6 di? venh dang k& giua ban lanh d�o CIO i'J hai ngo�i vdi chfnh quoc. Ban than CIO i'J hai ngo�i cung chia thanh hai phfo, theo hai khuynh huong phat tri�n khac bi$t luc d6 (40). Nhin chung, m9i ho?t d9ng cho vung Vi�n Dong (Dong An) duqc 'khoan td.ng' cho ban lanh d�o CIO i'J Pondichery, m$c du CIO trong thdi gian d§u mang tfnh chat Cl.la mQt cong ty nha nuoc (etatique). Chuyen di "thieu thanh cong" cua Poivre khong biet c6 n�m trong tfnh toan cua Pondichery hay khong? Nhung dudng nhu voi hai m1,1c tieu cu.a chuyen di nam 1749 Pondichery da mudng tuqng ket qua cu.a chuyen di r6i. Hon nGa, cung phai thay la CIO i'J Pondichery, m$c du dang phai doi ph6 voi ngudi Anh i'J day, cung da c6 nhftng no lfc lien tiep sau chuyen di cua Poivre. Trong khi chua c6 s1,1 thong nhat thi nhftng dV an thuong m�i se chi dung l�i i'J "tren giay", cung nhu thieu tfnh kha thi, bat Ive! Nhu tac gia J.Buttinger cho r�ng tu nam 1720-1780 c6 toi 12 !fin ki&u df an "trenve danh nghia" (on paper) nhu V?Y (41). Sau chuyen di gftn 20 nam, khi duqc hoi ve vi¢c 'tri'J l�i Dang Trong', Poivre nhan m�nh phai dung den 'l(c lt19ng vu trang'. Xin nhan m?nh Ia phfin nao chu truong d6 da duqc ba tuoc Estaing (Charles Hector, 1729-1794, ngudi chua lfin nao d?t chan den Dang Trong) g9i y trong nhftng nam 1758-1759, gfin nhat trong m9t buc thu de ngay 10-4-1768, We hon 4 thang truoc khi c6 phuc dap cua Poivre len Qu�n cong De Praslin (42). Neu can cl! tren th(c te, xet
  • 8. den tfnh th,lc thi cua d1 an, danh gia cua Poivre nam 1768 du9c coi la s§c sao (43). 0 thcJi di§m hi$n t6n, ngoai vi$c phai C1C ky tMn tr9ng khi nhln nMn boi canh dvong thoi, mi;i.t khac cung "cdn phdi litu y cJ day la Poivre chi g<;Ji y de'n vi¢c su' d1"ng vii, lite vi nhitng n6i tha't v9ng cua minh trong chuyen di den Dang Trang nam 1749-1750" (44), trong hai thoi di§m khac nhau. Va v6i y nhv vi).y "Poivre da nghieng ve vi$c bo qua l9i fch rieng ma minh phai ganh vac trv6c !Qi fch cao ca cua dan t9c" (45). - Thu ba: Tren blnh di$n khu vtJc, theo nhln nhi).n cua hoc gia Milton Osborne, the ky XVIII tren het la the' ky cuoi cung ma trong d6 the gi6i Dong Nam A truyen thong chi phoi hay mang tfnh ph6 quat, Jue d6 h§u nhv si,r hi$n di$n cua Au chau (ngo1;1i trit phfa b§c Philippin va Java) con het sue h1;1n chc (46). Trang ni'ta d§u the ky XVIII, nhin chung quan h� Dang Trang va Dang Ngoai dang trong tlnh tr1;1ng hoa blnh. Nhu cfiu thuong mai da thoai trao cJ ca hai mien, thi thoang v§.n con dau d6 cac chuyen di thvong thuyet va nha chua cung khong man ma cha ]§m trong bo'i canh tuong doi binh yen nhv vi).y. Si,r bat 6n chfnh tri dien ra ngay cang m!).nh me dv6i thoi chua Vo vvong, trflm tr9ng dv6i tay phe dang cua Truong Phuc Loan, tu giua the ky XVIII hi$n tuQng "tr9m cudp n6i di).y tu tung" cJ Dang Trang... Va sau nay, day cung la dja ban cha CUQC khcti nghTa nong clan 16n nhat, m1;1nh me nhat la phong trao nong clan Tay Son clien ra vao thi).p nien 70. Cu9c n9i chien ket thuc, gianh gi6i Dang Ngoai - Dang Trang bi x6a bo, trong thoi gian d§u, trieu Nguyen (1802-1945) dVQc coi la m9t trong nhung th§ che m1;1nh, m9t cucJng quoc trong khu vtJc. 43 Neu nhv dfiu the ky XVIII, vi tri cua Dang Trang da s6m du<;Jc nhin nhi).n nhvng S1 thieu thong nhat hay lvang 11 qua nhung baa ca.a rat ngt!QC nhau thi).m chf tuong phan, tat yeu se trci thanh ke di sau. Bv6c ngoi;i.t chi thi,rc St! xay ra khi ngvcJi Anh d§y Phap den nguy co phai tlm ngay m9t 'di§m t)Ja', li).p m9t co sci m6i ci Vien Dong (tu thi).p nien 60). "Neu hQ [ngucJi Anh) quyet dinh trv6c chung ta, chung ta se mai mai bi loc,1i; chung ta se mat m9t di§m t)Ja quan tr9ng cJ phfin nay cu.a chau A, [neu c6) n6 se cha chung ta trci thanh nhung ba chu d� ngan chi;i.n ngttcJi Anh trong thoi chien ho1;1t d9ng thvcmg m1;1i cua h9 v6i Trung Quoc, btng each baa v$ ph§n dat cua chung ta ci An D9 va se khien h9 luon phai lo !§ng khong nguoi" (47). C6 dt!QC co sci Cochinchine, Phap se t1;10 thanh the chan kieng: hai C!).nh la An D9 (v6i cac thuong diem) va Cochinchine, con d1nh se la Mascareignes (48). * Nhtt vi).y, cac chuyen di cu.a Poivre vao khoang giua the' ky XVIII, tren co scJ so sanh v6i nhung phai doan khac, c6 th§ du<;Jc coi la kha diJn hlnh. Tu m9t chang trai tre tu6i, sang Dang Trang dflu tien khi m6i 22 tu6'i, v6i tam thuc cu.a m9t nha khoa h9c, th6y tu, ham muon di dJ kham pha, tlm hi§u ve cac xv ci Vien Dong, nen nhung ghi chep cua Poivre nhln chung kha phong phu, ccii mcJ, tr,lc quan va phfln nao khach quan ve XU Dang Trang. Trai qua nhung thi't thach va mat mat sau chuyen di nam 1741, Poivre dV<;JC phai sang Dang Trang nam 1749 (Jue d6 30 tu6i, rcJi MEP nam 1747) v6i tu each cua m9t chinh khdch, nha bu6n, v6i m1,lc dfch tim m9t co sci thuong mc,1i, thu !<;Ji nhui).n c0nh tranh, 'hq,t tieu (49) di tim hitdng lieu!'. C6 th§ n6i, Poivre
  • 9. 44 la mot ng.1dl giau kinh nghi¢m, tung trai, phuc t9p, cung d§y tham vong. Cho den truoc khi c6 phai doan chfnh thuc tu Phap den Dai Vi�t dfo the ky XIX, thi day la n6 h,tc Ion nhat cua trieu dinh Versailles cho m9t chuyen di den Dang Trong, trong khi ph§n nhicu ngucJi khcJi xuong chi la nh6m hay nhung ca nhan ddn le. nhung ghi chep va danh gia cua Poivre (sau nam 1750) voi chu ngh'ia thl,tc clan Phap. Hin nhien cac bao cao, gb chep, mo ta... sau d6 nhu Rabec, Estaing... duQc dl,ta tren nhfrng tai li�u truoc, nhat la trong thcJi di�m hien t9i, nhung di�n bien chinh tri - kinh te tu nva sau the ky XVIII da thay d6i va khac rat nhieu. Ke ho9ch d6 da du<;Jc cung co bcJi quyet tam cua chfnh quyen moi, cung nhu con ngudi moi tren Cd Sd nhung nh�n thuc cua thcJi d9i. Luc nay m1,1c tieu kinh te (buon ban song phudng) da nhucJng cha cho nhung tfnh toan ch?t che voi nhung bi�n phap hieu qua, quyet liet hon. Sl,t thay d6i d6, cung nhu vi�c md r9ng banh truong cua Phap tu giua the ky XVIII la qua trinh lich sv phuc t9p, doi hoi nhung cong trinh nghien cuu tiep theo. Th,tc te· ljch sv sau nay cho thay da c6 n"it nhieu chuyen di, d9i di�n thuong thuyet den Dang Trong, tu m1,1c tieu thudng m9i den tim m9t cho dung roi thu9c dia. Chuyen di cua Poivre cung nbm trong chuoi lien t1,1c nhu v$.y. Neu chuyen di cua Poivre duQc nghien cuu (khai thac) c1,1 th� va duQc quan tam hdn thi nhieu kha nang CIO d Pondichery se th,tc hien nhung du an tiep theo. Nhung cung d� di den danh dong Phu luc Cac chuycn di cua Poivre tu nam 17-H-1757 (Tu n�m 1741 - 10/1748 chung tOi dlIJ v:'lo loi ke trong h6i ky cua Poivre. Cle chuye·n di tlfngay 23/10/1748-1757 da duqc Henri Cordier trong Voyages de Pierre Poi,-re de 1748 j11sq11'ci 1757, pp. 56-59 nghien CIJ'U va liet ke. :-;�m ; i Khoi h n h tl! Pon Louis tri!n tau Man de j :: 21 .•_ ·' j Roi Manila tren tau Cheval Marin ..17-l1..; -··-·--·- i..den Trung_Q'!_6c. ···--·-···. ···---··-···-i '.····--·---:···--·-----·-- ----- 17➔ 2 ! i Khoi h�nh tl! Quang C h�u qua Dang i i 7-4 ! Toi Pondichery ········-: _ :..Trong·-·-·-·---·-·---·-···---··--··-··--� 1753 ;•----·----+·------·--------- --------' l7-l5 i ! Tv.Quitng Chau tren tau Dauphin tro ,.� ! [ 20.10 i Tau Rouille, cung Lys nhO neo 6 Pondichery -·-······: __:..Ph,1p ······-··---··-···-···-···-·--··-·-·-: , -·-·-·---·' ··-··--··-·------------- ----- 1746 t : Dtn Pondichery ! : 2.12 : T6iIledeFrance ..!.��-?...:..._.___j__Q.c,1_1_1_�.d.':.!°'?.���.�'.(���.P.._...-..······-···-[ L..1-5_Jiren chien thue.: : y:.:::.fo_C_o_ _ /_on-,h-,-r-bi_l_le_d_e_F_ra_nc_e_ 1 j Thang i D · h : 1754 i Thfog i T6i Manila: 6 : en P 5p ! ; 9 ;17-l8 f-----,···-···-····---···-···-···-···-···--·-··-····--+··--·t··--········-r----------------------1 ··········�-tj�_j__:�:.���.���.���:�.��h ���.���.'.�.�'.�.�--·· ! :.... 2.2 ____l�0 1:�:�1�:�?iMinda nao (Caldeira). Qua f-- I J-�J. Den _1.1!:.��X_r:��ce··-·--···-···-···-··-----� 1 __1.1·2....l_.Eo Basilan _______ _ _ .! ....16•-l _:..Tren_tau.Suniarra.roi khoi_Ile de Fronce ..._ I ! 26•2 I Eo XuIla . Celebes . Boeton . Solor I7-l9 l_.I(2.:�_;..:r..:e.n.(�.u3!'.'.'.'.'!!�::.9.�..�.'?�.d�c��.'.L.. _ ·-- i I 755 c·1·9:3··· rE.;-L; - ���� . l��; ··-··-·······-·-----··-·····-·--- i 7 7 i Tren tau Maclw11/1 � c" hanh tl! j I j Eo Lamaker ::,�·��mr·j�[���filf1i�i"=i'.t�:: ::1__ �-�:iilt�:;:::::"=--·----'----.... ···-·····Et�1� JJ���}�nt���;��:::,;�:;:�;=:=::J I 756 l�}L��!�:����fi���-·�··--·-------·--··-·-1751 1i 25·5 i Dfn "-1anila [Philippin] � --i...23·12..-!.Bing_uoi.A!'_�.?.�!JlLg.�_g_i_�_:1.�!!...<;_c>,.�------ . : 1757 i 22-4 I Trove Phao
  • 10. CHUTHiCH (1). Ho(!./ dqng cu a Cong ty Dong An Phd.p vai DQ.i Vi¢/ (nu'a sau th{ hy X11/-giita th{ ky XfIII) Tap chi Nghien cuu L_ich stt, so 9 (365)-2006, tr. 51-64. 45 (10). Luc d6 2J Phap c6 y tap hdp nhung ghi chep cua nhung nhil du hanh, vii Poivre, ngubi ho.;it d9ng suot 2 the ky qua dut;ic nh&c den trong qua trinh chuftn bj cho Phap c6 dude cho d11ng (2) N · · Anh · · D' N · 697 chiin vung chiic 2J lndo-Pacifique. Madeleine Ly-. gud1 rd1 ang goi:11 niim l , ng't(di Hi:l Lan niim 1700. Ngudi Bo vfo con di lai giua Macao vii Di:lng Ngoai nhung cuug rat han che. (3). 'Dai di�n thudng mai' do la nhung giao si. (4). Cac cu(>c tiu da giua m9t ngi.tdi Phap voi m9t nguiii Bo Di:lo Nha, thu tu cua Anh va Hi:l Lan cung de cap difr: cu(>c tranh cai tham chi voi nhung ngubi cung thudng diem. (5). Denys Lombard, Voyageurs (rancais dans l'Archipel insulindien, X1/Ieme, Xfl/leme, XJXeme s. Archipel, vol 1, No 1,1971, p. 150. (6). Trong m9t buc thu g{ti tu Xiem de ngi:ly 5- 11-1686. Doc doan thlt d6 noi chung Veret danh gia rat cao ve Con Dao tren ca hai phudng di�n !di ich kinh te (ngu6n hang bu6n ban) vi:l vi tri dia ly. Xem Memoire sur l'lsle de Poulo Condor, surnommee Isle d·Orlec.ns en Chine. Revue d'Extreme-Orient, 1883,pp. 305-306. (7). Gaide, Notice historique sur Paulo Condore. BAVH,avril-juin,1925, pp. 87-103. (8). Bue thu cua Renault de nay 25-7-1723 ket lu�n: "une isle a abondonner plut6t qu'i:l occuper". Henri Cordier, Melanges d.histoire et de geographie orientale. Tome III. Jean Maisonneuve & fils, Paris, 1922. Voyages de Pierre Poivre de 1748jusqu·a 1757. p. 68. (9). une autorisation de libre commerce (licence de commerce). Theo nhu Malleret thi chi tim thay dut;ic ban dich buc thu ma Friel! g{ti cho Godeheu (de ngay 26-2-1747) tu Quoc ngu, vi:l cua m9t ban dicb tieng Latin. Van ban ni:ly de ngi:ly 3-11-1744. Louis Malleret, Une tentative ignoree d'etablissement (rancais en /ndochine au X1Ille siecle. Les vues de l'Amiral d'Estaing. Bulletin de la Societe des etudes Indochinoises. Tome XV11, N° 1,J.942, Sai Gon, p. 37. Tio-Fane, Pierre Poit>re et /'expansion (ran(aise dans l'lndo-Pacifique. BEFEO, vol 53, N° 2, 1967, pp. 453-512. (II). Voyages de Pierre Poit-re de 1748 jusqu·a 1757. D3. d;in, p. 66: "L'autre [dV an thu hail avait pour objet !'acquisition des plants d'epiceries fines pour !es transporter dans nos Isles de France et de Bourbon". (12), (21), (27), (35), (38). Charles Maybon, Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820). Etude sur !es premiers rapports des europeens et des Annamites et sur l'etablissement de la C:ynastie Annamite des Nguy�n. Paris, Librairie Pion, 1919, tr. 159,166,164, 171-172, 170-172. (13, (39), (44). Mad�leine Ly-Tio-Fane,Pierre Poivre et /'expansion (rancaise dans l'/ndo­ Pacifique. BEFEO, vol 53, N 2, 1967, p. 460, 461- 462,471. (14). Oeuvres complettes de P.Poiure. Intendant des Isles de France et de Bourbon, correspondant de l'academie des sciences, etc; Paris. 1797. Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient intendant des Isles de France et de Bourbon. In niim 1786. p. 5 (15). Nhung tu li�u ve Poivre dut;ic H.Cordier c6ng bo liln dilu tren Revue d'Extreme-Orient (Tap chi Vien Dong - REO): Voyage de Pierre Poivre en Cochinchine. REO, vol 3, n I, 1885, pp. 81-121. Memoire sur la Cochinchine. 1744. REO, vol 2, juil-sept, 1884, pp. 324-327. Cac nghien cuu ve Poivre cc thJ tra cuu cac tac gia: Henri Cordier, Louis Malleret, M.Ly-Tio-Fane, Yves Laissus.. (16). Tr9ng tai 900 tan, trang bi 22 khilu dai bac, 181 ngubi,thuyen t,u2Jng Jolif du Colombier, kh2Ji hanh tu Orient ngily 23-10, tau giai giap 7- 1750. V0yages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'a 1757. Da d�n, p. 72.
  • 11. 46 ( I 7) Joseph-Fm n,ois Dupleix (1697-1763) 'Cependant je suis porte a croire qu 'elle a bien agi, thay Dunias tll' cuo'i 11:im 17-l l. (18) Theo ttr li�u con ghi lai thi Friel d6i 5.000 pagoda ("' 17 500 rupi) thay vi 3.000 pagoda mil H(li dong cho Friel. Charles Maybon, Histoire moderne du Pays d'/nnam (1592-1820) . p. 160. (19J Tr9ng tai GOO tan, trang bi 300 kh11u dai bile, chci 180 11gt10i. thuyen tn1011g Christy de la Palticrc. giai giilp 7-1751. Voyages de Pierre Poil're de 1718jusqu·a 1757. Dii d::ln, p. 75. (20) Trong hoi ky CLW minh Poivrc 116i Iii den ccing Faifo (le port de Faifo) mil chu11g ta viin g9i lil H(li An. nhtrng trcu thuc ti'i tilu cua Poivre dii viio vinh Da N::lng ngily 29-18-17-19. Dicu nily dii dttQc II.Cordier dinh chinh trong Voyages de Pierre Poil're de 1748 jusqu·a 1757. Dii diin, p. 75. Ve lhili d(l cua Duplcix dii cluoc C.lfoybon n6i ro trong tile phllm cua 111i11h. Charles Maybon, Hisloire moderne du Pays d'Annam (1592-1820) .. p. 160. (22), (23), (30). Voyages de Pierre Poivre de 1748jusqu·a 1757. Dii d::ln, pp. 58, 59, 56-57. (2-1). !guyen Phan Quang licJi kj t·e' XU Cochinchine nam 17-11. T:;ip chi Nghien cuu Lich su. so I (25-l)-1991, tr. 75-79. Mot philn trong silch Charles Maybon, Hisloire moderne du Pays d'Annam (1592-1820/.. Chu·ong: "Nhii'ng nguoi chilu Aud 11/Qc An Nam" dii dtrc;ic dich sa11g tiifog Vi�t. Nxb. The giQi, Ha !(Ji, 2006. (25). Chu cua Kristine Alilunas-Rodgers trong pbdn Description of Cochinchina, 1749-50. In trong Southern Vietnam under the Nguyen. Documents on the Economic History of Cochinchina Wang Trang), 1602-1777. Edited by Li Tana, Anthony Reid. Institute of Southeast Asian Studies, Singapore, 1993, pp. 61-97. (26). Tieu bi<3u nht( CUOll lvf6t chuyen du ho.nh den Dang Ngoai nam 1688 CUD W.Dompier, M(il ch11yJn du hanh den xu Nam I-la (1792-1793) cua J.:Sarrow.. (28) Charles lfoybon, Hisloire moderne du Pc,_,·s d'Annam (1592-1820/ Dii db11, p. L65. Philo nily tile gia 11hi111 111:;inh (in nghieng) nhtr sau: puisqu'elle n·a pasjuge a propos de le faire'. (29). le chappe, "la permission de faire le commerce dans toute J'etendue de son Royaume, avec !'exemption de toutes sortes de droits...". Voyages de Pierre Poivre de 1748jusqu·a 1757. Dii dbn, p. 79 (31) Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient intendant des lsles de France et de Bourbon. In nom 1786. D5 d5n, pp. 17-18. Ve sau (1787), Thomos Jefferson, nh5n chuyen sang Phap, sau khi d9c cuon sach cua Poivre, c6 nh�c t6i 6 loai Ilia (3 lua mtQc, 3 lua nuong) mil Poivre n6i den o Dang Trong. (32). "dcfout de reussite". Charles Maybon, Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820).. Dii d5.n, p. 165. (33). Gaudort, Les archives de Pondichery et les en/reprises de la compagnie francaise des lndes en lndochine au XV!lle siecle. BAVH, N° 4, Oct-Dec, 1937, tr. 357. (34). Khong ch1 rieng gi nguoi Phap mil sau Thoa u6c Lally (1-1761) toiin b6 cac khu ngttoi Au o d:5.y bi ph:'l huy, thuong mai cua Phap dinh don. Gaudart, Les archives de Pondichery et les en/reprises de la compagnie francaise des !ndes en lndochine au XV//l' siecle. BAVH, N° 4, Oct-Dec. 1937, tr. 357. (36). Georges Taboulet, La gesle Francaise en lndochine. Hisloire par /es lex/es de la France en lndochine des origines a 1914. Tome 1, Adrien­ maisonoeuve, Paris, 1955, pp. 151-153. Charles Maybon, Hisloire moderne du Pays d'Annam (1592-1820) .. D5. d5.n, p. 170. (37). Alastair Lamb, The Mandarin Road to Old Hue, Archon Books, 1970. pp. 64-65. (-10). Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient intendant des lsles de France et de Bourbon. Dii d5.n. p. 21. (41) Joseph Buttinger, The Smaller Dragon - A Political History of Vietnam, Praeger Publishers, 1957, p. 227.
  • 12. (42). Louis Malleret, Une tentative ignoree d'etablissement francais en lndochine au XVI/le siecle. Les uues de /'Amira! d'Estaing Da d§.n. Georges Taboulet, La geste Francaise en /ndochine .. p. 146 (43). "une preuve de plus c!e la perspicacite de Poivre". Charles Maybon, Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820) .. p. 170, note 2 (45) Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poiure et /'expansion franc-aise dans l'/ndo-Pacifique. BEFEO, vol 53, N° 2, 1967, pp. 453-512. Georges Taboulct, La geste Francaise en lndochine... pp. 153-154. 47 (46). Milton Osborne, Southeast Asia-An Introductory History. Ninth edition. Allen&Unwin, Australia, 2004, pp. 41-43. (47). Louis Malleret, Une tentatil'e ignoree d'etablissement franr:ais en lndochine au XVI/le siecle. Les vues de !'Amira! d'Estaing. Dii dan. p. 57 (48) Mascareignes n&m cJ An D6 Duong. Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poiure et /'expansion francaise dans /'lndo-Pacifique. BEFEO, vol 53, N° 2, 1967, p. 472. (49). poivre (m) trong tieng Philp la hr;it (h6) tieu (= pepper trong ticng Anh)