![jesień 2017 3 [669]
Indeks 381489
Cena 24,99 zł [w tym 5% vat]
Polityka społeczna po 500+
Za życiem — ale jak konkretnie
Reformacja 500+
Lutrowi podobałby się Kościół w Polsce
Teatr — estetyka a polityka
Gajos, Radziwiłowicz, Łysak, Majcherek
Hall: Przesilenie lipcowe
Friszke: Wałęsa pod sąd?
Dlaczego wy, biali, jesteście bogaci?
W poszukiwaniu miliona Ukraińców
Teologia narodu bez teologii
256 stron!](https://image.slidesharecdn.com/wiez-2017-3-www-181129154108/85/Wiez-2017-3-1-320.jpg)
![Kwartalnik Warszawa rok LX nr 3 [669]
Drodzy Państwo!
Na okładce jesiennej „Więzi” powtarza się hasło „500+”. Kojarzy
się ono dziś przede wszystkim z rządowym programem polityki
rodzinnej. Dokonujemy bowiem w tym numerze naszego pisma
bilansu polityki społecznej w ponad rok po wprowadzeniu świad‑
czeń wychowawczych. Sam nieco szerzej komentuję tę kwestię
w artykule I polityczna, i społeczna.
Tu chciałbym natomiast zachęcić Państwa do lektury innych
tekstów. W bloku religijnym — zatytułowanym Reformacja 500+ —
dokładnie pięć wieków po wystąpieniu Marcina Lutra przyglądamy
się głównemu nurtowi protestantyzmu, który właśnie dawnego au‑
gustianina przyjął za swego przewodnika. Analizujemy motywacje
samego Reformatora, głęboko zakorzenione w ówczesnej wizji
Boga i pobożności. Pytamy o wzajemne przenikanie się katolicy‑
zmu i luteranizmu na płaszczyźnie duchowości. Zastanawiamy się
też nad dzisiejszymi relacjami katolicko‑luterańskimi.
Dla mnie osobiście praca nad tymi materiałami wiązała się
z ekumenicznym odkrywaniem, jak bardzo pewne sposoby my‑
ślenia, postawy czy zachowania uznawane dawniej za typowe dla
protestantyzmu, są dziś głęboko katolickie. I nie jest to bynajmniej
przejaw protestantyzacji katolicyzmu. To raczej dowód, że Pan
Bóg pisze prosto nawet po liniach krzywych.
Dział kulturalny „Więzi” przynosi natomiast refleksję o współ‑
czesnym polskim teatrze i jego balansowaniu między estetyką a po‑
lityką. Nasi znakomici autorzy i rozmówcy zastanawiają się, o co
właściwie chodzi w dzisiejszych sporach wokół teatru: o kwestie
ideowe, artystyczne czy personalne. Czy teatr ma być barykadą?
Czy winien raczej stać ponad sporami politycznymi? Zapraszam
do lektury.
Zbigniew Nosowski]()
More Related Content
What's hot
What's hot (20)
Similar to Wiez 2017-3
Similar to Wiez 2017-3 (16)
Wiez 2017-3
- 1. jesień 2017 3 [669] Indeks 381489 Cena 24,99 zł [w tym 5% vat] Polityka społeczna po 500+ Za życiem — ale jak konkretnie Reformacja 500+ Lutrowi podobałby się Kościół w Polsce Teatr — estetyka a polityka Gajos, Radziwiłowicz, Łysak, Majcherek Hall: Przesilenie lipcowe Friszke: Wałęsa pod sąd? Dlaczego wy, biali, jesteście bogaci? W poszukiwaniu miliona Ukraińców Teologia narodu bez teologii 256 stron!
- 2. Kwartalnik Warszawa rok LX nr 3 [669] Drodzy Państwo! Na okładce jesiennej „Więzi” powtarza się hasło „500+”. Kojarzy się ono dziś przede wszystkim z rządowym programem polityki rodzinnej. Dokonujemy bowiem w tym numerze naszego pisma bilansu polityki społecznej w ponad rok po wprowadzeniu świad‑ czeń wychowawczych. Sam nieco szerzej komentuję tę kwestię w artykule I polityczna, i społeczna. Tu chciałbym natomiast zachęcić Państwa do lektury innych tekstów. W bloku religijnym — zatytułowanym Reformacja 500+ — dokładnie pięć wieków po wystąpieniu Marcina Lutra przyglądamy się głównemu nurtowi protestantyzmu, który właśnie dawnego au‑ gustianina przyjął za swego przewodnika. Analizujemy motywacje samego Reformatora, głęboko zakorzenione w ówczesnej wizji Boga i pobożności. Pytamy o wzajemne przenikanie się katolicy‑ zmu i luteranizmu na płaszczyźnie duchowości. Zastanawiamy się też nad dzisiejszymi relacjami katolicko‑luterańskimi. Dla mnie osobiście praca nad tymi materiałami wiązała się z ekumenicznym odkrywaniem, jak bardzo pewne sposoby my‑ ślenia, postawy czy zachowania uznawane dawniej za typowe dla protestantyzmu, są dziś głęboko katolickie. I nie jest to bynajmniej przejaw protestantyzacji katolicyzmu. To raczej dowód, że Pan Bóg pisze prosto nawet po liniach krzywych. Dział kulturalny „Więzi” przynosi natomiast refleksję o współ‑ czesnym polskim teatrze i jego balansowaniu między estetyką a po‑ lityką. Nasi znakomici autorzy i rozmówcy zastanawiają się, o co właściwie chodzi w dzisiejszych sporach wokół teatru: o kwestie ideowe, artystyczne czy personalne. Czy teatr ma być barykadą? Czy winien raczej stać ponad sporami politycznymi? Zapraszam do lektury. Zbigniew Nosowski
- 3. Spis treści Podziękowania dla przyjaciół Zrozumieć ten plus Bilans programu 500+ dyskusja Za życiem — ale jak konkretnie I polityczna, i społeczna Wspólnota, Słoworzecz, Na wezwanie Bohatyrowicze 2.0 Historia Lech Wałęsa pod sąd? Ocena prawna działalności Lecha Wałęsy. Dokument MSW z 1983 r. Czytanie świata Dlaczego wy, biali, jesteście bogaci? 5 7 16 32 44 47 50 57 67 71 Polityka społeczna po 500+ Marek Rymsza Elżbieta Bojanowska, Joanna Krupska, Iga Magda, Ryszard Szarfenberg Rafał Bakalarczyk Zbigniew Nosowski Leszek Szaruga Aleksandra Domańska Andrzej Friszke Marta Titaniec
- 4. Z drugiej strony Bugu W poszukiwaniu miliona Ukraińców Patriarcha odchodzi Rzeczy (nie)pospolite Przesilenie lipcowe Lutrowi podobałby się Kościół w Polsce rozmowa Marcin Luter i kościelna pedagogika strachu Nie tylko litania luterańska dyskusja Wanderlust, Glosa do popołudnia Nota bene Korytarze humanitarne — bezpieczeństwo i solidarność Dzieci Abrahama Od wrogości do pojednania. Dialog międzyreligijny z perspektywy judaizmu Święta gościnność. Louis Massignon — prorok dialogu z islamem Dziedziniec dialogu Przeprowadzki Boga. O potrzebie myśli postsekularnej 78 92 99 105 119 135 145 147 153 159 167 Joanna Konieczna‑Sałamatin Bogumiła Berdychowska Aleksander Hall Reformacja 500+ Bp Marcin Hintz, Zbigniew Nosowski Sebastian Duda Monika Waluś, Kalina Wojciechowska Maciej Papierski Massimiliano Signifredi Stanisław Krajewski Joanna Petry Mroczkowska Piotr Bogalecki
- 5. Litery na piasku M — jak matecznik Kultura to nie stojąca woda dyskusja Teatr jako barykada Stop! Właśnie tak ma być rozmowa Ksiądz z kobietą w kinie Odwaga jest kobietą? Książki Teologia narodu bez teologii W stronę światła góry Tabor Pionierska biografia W Galerii „Więzi” Andrzej Georgiew Co wczoraj jeszcze, Drzewo to dom, Nadzieja nasza jakże uporczywa Na progu Kwestia stylu 180 187 200 209 220 226 233 237 245 246 250 Michał Zioło OCSO Teatr – estetyka a polityka Paweł Łysak, Janusz Majcherek, Jerzy Radziwiłowicz Szymon Spichalski Janusz Gajos, Katarzyna Jabłońska, ks. Andrzej Luter Katarzyna Jabłońska, ks. Andrzej Luter Ks. Andrzej Draguła Maciej Biskup OP Tomasz Stryjek Julia Hartwig Jerzy Sosnowski
- 6. 5 Podziękowania dla Przyjaciół Serdecznie dziękujemy Darczyńcom i Patronom „Więzi”! W ostatnim okresie wsparcia udzieliły nam następujące osoby: Iwona D. Bartczak (Warszawa), Magdalena Bigaj (Warszawa), Krzysztof Jedliński (Warszawa), Agata Jenta (Warszawa), Agnieszka Kania (Kraków), Michał Kasperczak (Poznań), Artur Kulesza, Jan Lempkowski (Góra Kalwaria), Marcin Listwan (Czernica), Jerzy Matejko (Kozy), Sebastian Oduliński, Elżbieta Pakulska (Kołuda Wielka), Agnieszka Piskozub-Piwosz (Kraków), Paweł Sawicki (Warszawa), Jan Alfred Trammer (Warszawa), Jan Wyrowiński (Toruń), Agnieszka Zawiejska, Małgorzata Zielińska (Warszawa) oraz osoby, które pragną pozostać anonimowe. Dołącz do grona Patronów „Więzi”! Zachęcamy Państwa do budowania „Więzi” razem z nami. Umożliwiliśmy zadeklarowanie stałych wpłat na rzecz „Więzi” poprzez serwis Patronite. To bezpieczny sposób na regularne wspieranie naszej działalności. Zachęcamy do wypróbowania tego mechanizmu. Ci z Pań‑ stwa, którzy zostaną Patronami „Więzi”, w zależności od wysokości wsparcia, otrzymają od nas nagrody. Szczegóły na: www.patronite.pl/wiez. Oprócz tego mogą Państwo przekazywać wpłaty bezpośrednio na rzecz statutowej dzia‑ łalności Towarzystwa „Więź” — zarówno jednorazowe, jak i regularne (np. w formie sta‑ łego zlecenia bankowego). Mogą one być odliczane od dochodu jako darowizny. Prosimy o przekazywanie wpłat, także dewizowych, na konto: Towarzystwo „Więź”, 00—074 Warszawa, ul. Trębacka 3 PKO BP S. A. XV O/Warszawa, nr 79 1020 1156 0000 7702 0067 6866 z dopiskiem: darowizna na rzecz działalności statutowej Towarzystwa „Więź” Nazwiska Patronów i Darczyńców będziemy publikować w kolejnych numerach „Więzi”. Zachęcamy Państwa również do prenumeraty redakcyjnej naszego pisma oraz polecania prenumeraty „Więzi” swoim Bliskim i Przyjaciołom. Warunki prenumeraty — zob. s. 255.
- 7. Społeczeństwo 6 WIĘŹ Jesień 2017
- 8. 7 Zrozumieć ten plus Marek Rymsza „Rodzina 500+” to sztandarowy program rządu Prawa i Sprawiedliwości w sferze społecznej, realizowany od kwietnia 2016 r., gdy weszła w życie ustawa o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci. Świadczenia wypłacane są dwóm milionom polskich rodzin z tytułu wychowywania przez nie prawie czterech milionów dzieci. Wydatki z budżetu państwa w okresie pierwszych pięciu kwartałów realizacji programu to blisko 30 mld zł. Żeby wyobrazić sobie skalę dokonującej się poprzez ten program redystry‑ bucji, warto zaznaczyć, że roczny budżet 500+ jest ponad dwukrotnie wyższy niż roczny budżet systemu pomocy społecznej. Czy program ten jest skuteczny? Czy jest społecznie i politycznie akceptowany? Jaka może być jego przyszłość? Konsens zamiast polaryzacji? Program 500+ wprowadzany był w atmosferze głębokiej polaryzacji, przekraczają‑ cej nawet podziały na scenie politycznej. Szkoda, że tak się stało, bo moim zdaniem Polityka społeczna po 500+
- 9. 8 WIĘŹ Jesień 2017 Marek Rymsza program ten mógłby być elementem konsensu — tak społecznego, jak i polityczne‑ go — wyznaczającym na lata zręby nowej prorodzinnej polityki społecznej państwa. Warto przecież przypomnieć, że wprowadzenie świadczenia 500+ poprze‑ dzone zostało w ubiegłych kadencjach parlamentarnych drobnymi, lecz całkiem licznymi prorodzinnymi zmianami w polityce społecznej państwa. Przykłady ta‑ kich rozwiązań to: świadczenie becikowe, Karta Dużej Rodziny czy wydłużenie urlopów rodzicielskich. Siła programu „Rodzina 500+” polega więc nie na tym, że jest zwiastunem całkiem nowego modelu polityki społecznej państwa, lecz że przez swój rozmach i trafność społeczną stanowi punkt przełomowy, przesądzając o (możliwej) trwa‑ łości rozpoczętego wcześniej zwrotu w tej polityce w kierunku rozwiązań prorodzinnych. Potrzeba tego zwrotu widoczna była już od jakiegoś czasu przy spojrzeniu na polskie życie publiczne z perspektywy przekraczającej kaden‑ cyjną logikę politycznej gry o władzę, po‑ wiązaną w warunkach demokratycznych z walką o poparcie społeczne „tu i teraz”. Aby rzetelnie zobaczyć długookresowe korzyści społeczne z programu 500+, trzeba wyjść poza dominującą w dyskursie publicznym narrację polaryzacyjną, zgodnie z którą wszystkie decyzje publiczne od zmiany rządów jesienią 2015 r. są przejawami walki „nowego” ze „starym”. W logice tej narracji programu „Rodzina 500+” bronią zwolennicy PiS, krytykują zaś polityczni przeciwnicy tej partii (obec‑ nie krytyka jest słabsza z uwagi na zdiagnozowaną społeczną trafność programu; krytycy eksponują więc zarzut instrumentalizacji: 500+ to populistyczne rozdaw‑ nictwo w zamian za poparcie wyborcze). W ten sposób gubi się z oczu perspek‑ tywę długofalowego rozwoju społecznego oraz mimowolnie zniekształca się też faktyczny przebieg wydarzeń związanych z ewolucją polityki społecznej państwa. Jak z Balcerowiczem i kasami chorych? Nie pierwszy to przypadek tego typu zniekształceń w dyskursie o polskich refor‑ mach społecznych minionego ćwierćwiecza. Warto więc przywołać wcześniejsze przykłady. Pierwszy z nich to spór o polityczne sprawstwo Leszka Balcerowicza jako realizatora szokowej terapii gospodarki z początków lat 90. XX wieku. Spór rozgorzał już po przeprowadzeniu reform, gdy przeciwnicy linii Balcerowiczow‑ skiej krytykowali ministra finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego za brak rozwiązań społecznych, a zwolennicy wychwalali go za niezłomną orientację wolnorynkową. Jedni i drudzy (a chyba i sam zainteresowany) woleli — i nadal wolą — nie pamiętać, że wdrażanie terapii szokowej gospodarki było powiązane Program 500+ uznał dzieci za dobro publiczne, a nie tylko dobro prywatne, finansowane z prywatnych dochodów rodziców.
- 10. 9 Politykaspołecznapo500+ Zrozumieć ten plus z całkiem sporymi osłonami socjalnymi adresowanymi do osób, które w efekcie reform „przegrały”, głównie z obawy o reakcje Polaków na masowe bezrobocie 1. Mit neoliberalny tak naprawdę narodził się dopiero wówczas, gdy reformy wolnorynkowe stały się faktem i — po przejściu transformacyjnego Morza Czer‑ wonego, w warunkach względnego spokoju społecznego — można już było so‑ cjalną redystrybucję „bezpiecznie” ograniczyć. Spór o ocenę terapii szokowej gospodarki okazał się gorący („Balcerowicz musi odejść” kontra „Balcerowicz autorem sukcesu gospodarczego Polski”), co jednak nie przeszkadzało toczącym ten spór stronom wspólnie zniekształcać obraz pierwszych lat transformacji ustrojowej naszego kraju. Drugi przykład to reforma ochrony zdrowia z 1999 roku. Powołanie kas chorych przygotował rząd SLD‑PSL, tyle że zabrakło mu czasu (i odwagi), aby uchwaloną w 1997 roku ustawę wprowadzić w życie. Kasy chorych w nieco zmie‑ nionej formule (dostosowanej do założeń drugiej reformy samorządowej, zmniej‑ szającej liczbę województw) wprowadził więc centroprawicowy rząd Jerzego Buzka w ramach pakietu czterech reform społecznych. Koalicja AWS‑UW chciała jednak uchodzić za jedynego zbiorowego autora ubezpieczenia zdrowotnego (i pozostałych reform ze wspomnianego pakietu), na co SLD przystał, upatru‑ jąc w oddaniu współsprawstwa szansę na odbudowanie swej politycznej pozycji poprzez krytykę błędów reformy służby zdrowia. I faktycznie, SLD wygrał ko‑ lejne wybory i to Sojusz zlikwidował kasy chorych, których wprowadzenie sam przecież zaplanował. Nie wiemy, jak potoczy się dalsza gra na polskiej scenie politycznej. Nie wiemy też, na ile trwały okaże się zwrot w polityce społecznej w kierunku pro‑ rodzinnych transferów socjalnych. Gdyby jednak program 500+ podzielić miał losy kas chorych, byłby to w dużej mierze skutek uboczny nadmiernej polaryzacji obecnego dyskursu. Napięcie na linii koalicja rządowa — opozycja jest natural‑ nym elementem systemu demokratycznego, ale gracze (z obu stron politycznej barykady) nie powinni wmawiać sobie nawzajem i opinii publicznej, że różnią się absolutnie we wszystkim. Bo tak po prostu nie jest. Znacząca redukcja ubóstwa Spójrzmy zatem na założone cele programu „Rodzina 500+” i skalę ich realizacji. Zręby programu zostały przedstawione jesienią 2015 r. w manifeście wyborczym PiS w ramach kampanii przed wyborami parlamentarnymi. Uchwalenie na po‑ 1 Słuchając obecnych głosów oburzenia ze strony neoliberałów na decyzję o powrocie do wieku emerytalnego: 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn, warto mieć na uwadze, że pochodzą one także od osób, które w latach 90. przyłożyły rękę do uchwalenia prawa o wcześniejszych emeryturach dla mężczyzn (60 lat) i kobiet (55 lat), aby tylko obniżyć wskaźnik bezrobocia.
- 11. 10 WIĘŹ Jesień 2017 Marek Rymsza czątku 2016 r. wspomnianej ustawy nie zostało poprzedzone zaprezentowaniem odrębnego dokumentu programującego. Cele programu można jednak zrekonstruować na podstawie uzasadnienia do przedłożonego przez rząd wyjściowego projektu ustawy. Są nimi: 1) ograniczenie ubóstwa rodzin, a zwłaszcza rodzin wielodzietnych; 2) długookresowa inwestycja w dzieci jako forma inwestycji w kapitał ludzki; 3) odwrócenie, a przynajmniej zahamowanie niekorzystnego procesu demograficznego, jakim jest starzenie się społeczeństwa, które wynika m.in. z niskiego poziomu dzietności kobiet. Wskazane trzy cele są ze sobą powiązane, ale warto je rozpatrywać odręb‑ nie, choćby dlatego że inna jest perspektywa czasowa realizacji każdego z nich. Ograniczenie ubóstwa możliwe jest do osiągnięcia w perspektywie krótkookre‑ sowej i od strony metodologicznej jak najbardziej uprawnione jest ocenianie skuteczności programu pod tym wzglę‑ dem już po roku od wdrożenia. Co więcej, ekonometria pozwala szacować skutki redystrybucyjne przy wykorzysta‑ niu modeli symulacyjnych. Ryszard Szarfenberg — prezentując w styczniu 2017 r. wyniki mikrosymula‑ cji na modelach podatkowo‑zasiłkowych podczas seminarium zorganizowanego przez Sekcję Polityki Społecznej i Rodziny Narodowej Rady Rozwoju — wska‑ zywał, że program 500+ przyczyni się do znaczącej redukcji ubóstwa w Polsce, a zwłaszcza tzw. ubóstwa bezwzględnego (skrajnego). W zależności od źródła uwzględnianych danych statystycznych ekspert zakładał możliwy spadek ubóstwa skrajnego ogółem o 2,6—3,9 punktów procentowych (czyli o 39—48% w stosunku do poziomu wyjściowego), a ubóstwa skrajnego dzieci o 9,2—11 punktów pro‑ centowych, czyli aż o 77—94% względem stanu wyjściowego, co oznaczałoby faktyczne rozwiązanie tego problemu społecznego! Trzeba zaznaczyć, że konieczność redukcji ubóstwa wynikającego ze struk‑ tury rodzin (tj. liczby wychowywanych w nich dzieci) była konsekwentnie podno‑ szona przez Związek Dużych Rodzin „Trzy Plus”, który od kliku lat promował w debacie publicznej prorodzinne transfery socjalne. Wpływ tego stowarzyszenia na politykę społeczną i rodzinną państwa datuje się już od poprzedniej kadencji parlamentarnej, kiedy zgodnie z postulatem tej organizacji wprowadzono Kartę Dużej Rodziny. Wpływ ZDR3+, jak się wydaje, przejawia się także w sferze symbolicznej i polega na promocji podejścia „na tak” w zakresie inwestycji spo‑ łecznych. Obecność „plusa” i w nazwie stowarzyszenia, i w nazwie omawianego tu programu rządowego (a także nazwach kolejnych działań podejmowanych w ramach polityki społecznej państwa, np. programu Mieszkanie+) nie wydaje się, choć może być, przypadkowa. Wróćmy do sfery materialnej. Dane Głównego Urzędu Statystycznego za rok 2016 i pierwszy kwartał 2017 r. wskazują, że ograniczenie ubóstwa w polskim Program 500+ jest odejściem od dominującego w polityce społecznej w okresie transformacji paradygmatu neoliberalnego.
- 12. 11 Politykaspołecznapo500+ Zrozumieć ten plus społeczeństwie jest mniejsze, niż zakładały to modele symulacyjne, przy czym należy pamiętać, że na skalę ubóstwa rodzin (i dzieci w rodzinach) wpływa wiele czynników. Żeby wychwycić wpływ samego programu 500+, należałoby porównać dane z kilku kolejnych lat, starając się przy tym każdorazowo szacować wpływ innych czynników, takich jak poziom płac na rynku, dostępność innych świadczeń socjalnych itd. Niemniej jednak w środowisku eksperckim panuje zgodność opinii co do tego, że wpływ programu „Rodzina 500+” na redukcję ubóstwa w Polsce jest znaczący. I jest to jak dotąd najbardziej wymierny efekt tego programu. Dzieci jako dobro publiczne Orientacja programu na inwestycje w dzieci jako kapitał ludzki jest zgodna z najnowszymi trendami w europejskiej polityce społecznej. Politykę tę coraz częściej określa się obecnie jako politykę inwestycji społecznych, co oznacza, że przynajmniej część wydatków socjalnych państwa przestaje się traktować jako pokrywanie ze środków publicznych kosztów zaspokojenia ważnych potrzeb kon‑ sumpcyjnych społeczeństwa z pominięciem mechanizmów rynkowych, a uznaje się je za nakłady, które w przyszłości przyniosą określone, wymierne finansowo korzyści społeczne. Za takie nakłady inwestycyjne w pierwszej kolejności uznaje się właśnie inwestycje w kapitał ludzki: zdrowie czy edukację obywateli. Nie będzie jednak łatwo oszacować społeczną stopę zwrotu inwestycji do‑ konującej się poprzez program „Rodzina 500+”. Trzeba będzie określić zmiany nie tylko we wzorach wydatków budżetów gospodarstw domowych (a więc do‑ wiedzieć się, na co rodzice decydowali się wydawać dodatkowe pieniądze), ale i zmiany stylu życia samej młodzieży wchodzącej w dorosłe życie, związane z pozyskanymi dodatkowymi kompetencjami społecznymi (kapitał ludzki to właśnie owe kompetencje). Trzeba będzie poczekać, aż dorośnie pierwsze po‑ kolenie młodych Polaków wychowywane już przy wykorzystaniu środków z pro‑ gramu 500+. Mówimy tu więc o perspektywie średniookresowej, przynajmniej dekady. Niemniej jednak już teraz można wskazać, jakie novum niesie ze sobą świadczenie 500+, jeśli chodzi o programowanie polityki społecznej. Otóż z per‑ spektywy inwestycji społecznych nie jest to świadczenie czysto socjalne, ale oznacza pokrywanie przez państwo ze środków publicznych części kosztów wychowania dzieci w rodzinach. Można wręcz traktować to świadczenie jako quasi‑wynagrodzenie dla rodziców za wykonywaną w domu, niezależnie od pracy zawodowej, pracę wychowawczą. A przede wszystkim należy zauważyć, że dzieci są tu traktowane jako dobro publiczne, a nie tylko dobro prywatne, finansowane z prywatnych dochodów ro‑ dziców. To właśnie uznanie dzieci za dobro publiczne wydaje się najważniejszą zmianą na poziomie normatywnym, jaką do polityki społecznej wniósł program „Rodzina 500+”.
- 13. 12 WIĘŹ Jesień 2017 Marek Rymsza Więcej dzieci? Trzeci z celów — odwrócenie niekorzystnego procesu starzenia się społeczeństwa — to założenie projektowane w perspektywie długookresowej. Można tu spodziewać się zmian pozytywnych, choćby dlatego, że w sytuacji gdy współczynnik dzietno‑ ści Polek mieszkających w kraju spadł do alarmującego poziomu 1,3 dziecka na kobietę, to Polki mieszkające w Wielkiej Brytanii (gdzie zabezpieczenie socjalne rodzin z małymi dziećmi jest wysokie i dokąd migrowali masowo młodzi Polacy w okresie transformacji ustrojowej) rodzą dzieci znacznie więcej; współczynnik dzietności polskich kobiet przebywających w Wielkiej Brytanii jest literalnie od‑ wrócony i wynosi ok. 3,1. Zwiastuny możliwej zmiany demograficznej wychwycono w mediach stosun‑ kowo szybko. Jest nim na przykład wzrost urodzeń w zestawieniu rok do roku czy w poszczególnych miesiącach dwóch ostatnich lat. Poniekąd jako wstępną miarę demograficznego sukcesu można by traktować także rosnące wydatki na program. Wydatki te rosną bowiem szybciej, niż planował rząd, który prawdo‑ podobnie sam nie zakładał tak znaczącego wzrostu urodzeń już rok po urucho‑ mieniu programu. Problem w tym, że takich symptomów nie można uznawać za przejaw trwałych zmian trendów demograficznych, a to te ostatnie kształtują procesy ludnościowe. Co do tego demografowie są zgodni. Szacowanie trwałych demograficznych rezultatów programu 500+ trzeba tym samym odłożyć na później. Podwójna legitymizacja Program „Rodzina 500+” jest rozwiązaniem hybrydowym ze względu na przyjęte w nim zasady dostępności świadczeń. Łączy on bowiem logikę dostępu powszech‑ nego — świadczenie przysługuje dla każdego drugiego i kolejnego dziecka w ro‑ dzinie — z logiką świadczenia adresowanego przy wykorzystaniu testu dochodu, co ma miejsce w odniesieniu do pierwszego dziecka (innymi słowy, świadczenie przysługuje po spełnieniu przez rodzinę kryterium dochodowego). W związku z tym program krytykowany jest niejako z dwóch stron. Dla jed‑ nych jest on za mało selektywny, a kryterium dochodowe powinno mieć zastosowa‑ nie w odniesieniu do wszystkich dzieci i tym samym pomoc powinny otrzymywać jedynie rodziny uboższe. Dla drugich program jest z kolei za mało powszechny, a test dochodu w odniesieniu do pierwszego dziecka powinien zostać zniesiony. Piszącemu te słowa bliżej do zwolenników rozwiązania uniwersalnego, gdyż potraktowanie świadczenia 500+ jako inwestycji społecznej (a za takim podej‑ ściem się opowiadam) nie daje podstaw do różnicowania dzieci na te wymaga‑ jące wsparcia publicznego i te niewymagające; wszystkie dzieci w tym ujęciu są bowiem „dobrem publicznym”.
- 14. 13 Politykaspołecznapo500+ Zrozumieć ten plus Niemniej jednak, jak się wydaje, to właśnie hybrydowość programu „Ro‑ dzina 500+” przesądziła o jego wysokiej legitymizacji społecznej. Program ten jest na tyle powszechny, że zmienia definicję sytuacji ogólnej i stanowi o odejściu w polityce społecznej od dominującego w okresie transformacji paradygmatu neoliberalnego. Podejście neoliberalne opierało się na przekonaniu co do ko‑ nieczności ograniczania transferów socjalnych tylko do najbiedniejszych jednostek i rodzin, a więc koncentracji na programach w pełni selektywnych, takich jak pomoc społeczna. To dlatego wprowadzono kryterium dochodowe w programie zasiłków rodzinnych, do minimum ograniczono funkcje socjalne restrukturyzo‑ wanych zakładów pracy, zgodzono się na wolne czynsze mieszkań na wynajem i przeprowadzono szereg innych zmian ograniczających powszechne programy socjalne traktowane jako relikty socjalizmu. Zarazem ustanowienie w programie 500+ kryterium dochodowego jako elementu selekcji rodzin uprawnionych do świadczenia z tytułu wychowywania pierwszego dziecka uwzględnia nadal nośny w opiniotwórczych mediach i śro‑ dowiskach eksperckich dyskurs na temat potrzeby ograniczania tzw. transferów przestrzelonych, które nie zmieniają sytuacji obdarowanych. Dodajmy, że owa podwójna legitymizacja 500+ to chyba efekt nieoczeki‑ wany, bo podstawą dla przyjęcia rozwiązania hybrydowego było przykrawanie tego prorodzinnego programu do realnych możliwości budżetu państwa, a nie wypracowana koncepcja programowa. 500+ a dziedziczenie biedy Na oddzielną refleksję zasługuje obecny — tak w mediach opiniotwórczych, jak i bulwarowych — nurt krytyki beneficjentów programu „Rodzina 500+”, a dokładnie sposobu wydatkowania przez nich pozyskanych środków. Warto ten wątek wyeks‑ ponować, gdyż mówi on nie tyle o beneficjentach programu, ile o samych krytykach. W moim przekonaniu taka krytyka jest trafną, choć mimowolną autocharak‑ terystyką części przedstawicieli środowisk „wygranych” polskiej transformacji. Myślę, że właśnie analiza tych głosów pozwala lepiej rozumieć, dlaczego w ćwierć‑ wiecze wolnej Polski wybory parlamentarne wygrało Prawo i Sprawiedliwość — partia kwestionująca dorobek polskiej transformacji, a przegrała świętująca jubileusz pasma sukcesów Platforma Obywatelska. Wspomniana krytyka beneficjentów 500+ w dużej mierze dotyczy zachowań, których w żaden sposób nie da się uznać za społecznie dysfunkcyjne. To nie jest bowiem krytyka spod znaku „przepijają”, „nie chce im się pracować” itp. To głosy niedowierzania i oburzenia, że „pojechali z dziećmi nad morze”, „kupili używany samochód”, „spłacili chwilówki”, „oczekują podwyżek, bo nie chcą już pracować na kasie za byle jakie pieniądze”. Ciśnie się pytanie: a dlaczego świadczeniobiorcy 500+ mieliby tego nie robić? Przecież takie i podobne decyzje to przejawy racjonalizowania zachowań konsu‑
- 15. 14 WIĘŹ Jesień 2017 Marek Rymsza menckich i na rynku pracy oraz wyrazy dążenia do urzeczywistnienia stylu życia klasy średniej. Są więc one potwierdzeniem właściwej socjalizacji znaczącej części beneficjentów prorodzinnego programu, a nie mankamentów tejże socjalizacji. Dla uchwycenia wagi tego spostrzeżenia niezbędny jest krótki socjologiczny komentarz. Socjologia ukuła, nośny w dyskursie publicznym, termin „dziedzicze‑ nie ubóstwa”. Socjologowie i antropologowie kreślą dwa zasadniczo odmienne sce‑ nariusze owego dziedziczenia. Zgodnie z pierwszym istotą społeczno‑kulturowego dziedziczenia ubóstwa jest długookresowy niedobór dochodów, wymuszający na rodzinach oszczędzanie ponad miarę, co przekłada się na przyzwyczajenie dzieci do życia w stanie trwałej deprywacji potrzeb. Drugi scenariusz zakłada, że przy‑ czyna ubóstwa tkwi w nieumiejętności rozporządzania dochodami, co związane jest z uzależnieniami (od alkoholu, narkotyków, hazardu, seksu), utrwalonymi nawykami nieracjonalnej konsumpcji czy życiem bez planowania. Słowem: trwa‑ nie w sytuacji biedy wynika z wadliwej socjalizacji i dysfunkcji rodziców, które przekazywane są kolejnemu pokoleniu żyjącemu w enklawach biedy. Możemy więc mówić o dwóch kulturach ubóstwa. W pierwszej dziedzicze‑ nie biedy to niechciany rezultat racjonalnego przystosowania jednostek i rodzin do społecznie wadliwej sytuacji związanej z brakiem wystarczających dochodów pomimo gotowości do pracy. W drugiej zaś dziedziczenie biedy to rezultat wadli‑ wej socjalizacji, przejawiającej się w trwałych skłonnościach do nieracjonalnych zachowań w normalnych sytuacjach życiowych. Nie da się rozstrzygnąć, która socjologiczno‑antropologiczna szkoła inter‑ pretacyjna ma rację, gdyż obie kultury ubóstwa wzajemnie się przenikają, tak w miejskich, jak i wiejskich enklawach biedy. Jest jednak zgoda co do tego, że je‑ śli w społeczeństwie mamy do czynienia z dominacją kultury ubóstwa pierwszego typu, to rozwiązanie problemu dziedziczenia ubóstwa polega na zapewnieniu rodzinom stabilnych dochodów. Jeśli zaś dominuje kultura ubóstwa drugiego typu, dla przerwania procesu dziedziczenia biedy niezbędna jest praca socjalna z pokoleniem rodziców nad zmianą ich postaw życiowych i umożliwienie im nabycia nowych kompetencji społecznych. Bardziej sprawiedliwy podział korzyści z rozwoju O czym świadczy społeczna popularność programu „Rodzina 500+” i zarazem takie, a nie inne głosy krytyki wobec beneficjentów wsparcia formułowane przez część środowisk opiniotwórczych? Ćwierćwiecze transformacji — na które składa się okres zasadniczej zmiany ustrojowej, zwieńczony akcesją Polski do Unii Europejskiej jako wspólnoty państw demokratycznych o gospodarce rynkowej (lata 1989—2004), oraz okres poak‑ cesyjny związany z nadrabianiem spowodowanych dziedzictwem komunizmu zapóźnień cywilizacyjnych (lata 2005—2015) — to bez wątpienia czas rozwoju naszego kraju. Tyle że owoce tego rozwoju konsumowane były w sposób korzystny
- 16. 15 Politykaspołecznapo500+ Zrozumieć ten plus dla rodzącej się potransformacyjnej elity, z pominięciem interesów i aspiracji znaczących grup społecznych i środowisk. Jesienią 2015 r. przy urnach wyborczych Polacy z mniejszych miejscowości czy wykonujący gorzej płatne zawody upomnieli się o swoje prawa do udziału w korzyściach z rozwoju kraju. Taki udział zapowiadał im społeczny program PiS i dlatego spotkał się on z poparciem licznych wyborców. Platforma Obywatelska świętowała zaś w tym samym czasie sukcesy transformacji z pozycji wygranych, nie widząc potrzeby bardziej wyważonej oceny polskich przemian. I dlatego (między innymi) wybory parlamentarne przegrała. Rok temu pisałem na łamach serwisu internetowego Laboratorium „Więzi”, że 500+ to forma upodmiotowienia rodzin żyjących dotąd w kulturze ubóstwa czy na obrzeżach tej kultury. Argumentowałem wówczas, że część rodziców, raczej niewielka, może pozyskane środki zmarnotrawić, zaznaczałem jednak, że jest to „społeczna cena upodmiotowienia. Cena warta zapłacenia” 2. Po roku zdania nie zmieniam. Wdrożenie programu „Rodzina 500” pokazuje, że liczni nowi beneficjenci rozwoju Polski korzystają ze stworzonych możliwości w podobny sposób jak ci wcześniejsi. I to właśnie spotyka się z krytyką części środowisk za‑ interesowanych utrzymaniem swej uprzywilejowanej pozycji społecznej. Swoisty paradoks, wręcz dramat społeczeństwa polskiego polega na tym, że w sytuacji wskazującej na realne możliwości osiągnięcia większej spójności społecznej przez bardziej sprawiedliwy podział korzyści płynących z rozwoju kraju narasta polityczna i społeczna polaryzacja. Czy potrafimy tę polaryzację ograniczyć? Czy nie zmarnujemy szansy na zmniejszenie polaryzacji — szansy, jaką jest świadczenie 500+? Marek Rymsza Marek Rymsza — ur. 1966, dr hab. socjologii, kieruje Zakładem Profilaktycznych Funkcji Polityki Społecznej w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszaw‑ skiego. Współzałożyciel i redaktor naczelny kwartalnika „Trzeci Sektor”, członek redak‑ cji kwartalnika „Więź” i Zespołu Laboratorium „Więzi”, uczestnik prac Laboratorium Innowacji Społecznej. Członek Narodowej Rady Rozwoju przy Prezydencie RP, gdzie koordynuje prace Sekcji Polityki Społecznej i Rodziny. Mieszka w Warszawie. 2 Zob. 500+: pozwolić ludziom wybierać, laboratorium.wiez.pl/2016/06/27/500-pozwolic‑ludziom ‑wybierac/.
- 17. 16 WIĘŹ Jesień 2017 Bilans programu 500+ Dyskutują Elżbieta Bojanowska, Joanna Krupska, Iga Magda i Ryszard Szarfenberg WIĘŹ W uzasadnieniu do projektu ustawy wprowadzającej program „Ro‑ dzina 500+” podano trzy jego cele: ograniczenie ubóstwa rodzin, zwłaszcza wielodzietnych; inwestycja w dzieci jako kapitał ludzki; wzrost liczby urodzeń i dzięki temu zahamowanie albo przynaj‑ mniej spowolnienie niekorzystnych trendów demograficznych. Jak wygląda bilans realizacji tych celów po ponad roku funkcjonowania programu? Elżbieta Zacznę od podania aktualnych podstawowych danych. Liczba dzieci Bojanowska uprawnionych do świadczenia 500+ wyniosła w czerwcu 2017 r. 3 985 000 mln i jest to 57,8% wszystkich dzieci do 18. roku życia. Korzysta z tego programu 2 000 612 rodzin. Największy udział mają rodziny z dwójką dzieci — 58%, rodziny z jednym dzieckiem to 28%, a rodziny wielodzietne — 14,6%. Liczba rodzin spełniają‑ cych kryterium dochodowe na pierwsze dziecko wynosi 1 562 000, czyli 59,8% rodzin pobierających świadczenia. Programem 500+ objętych jest 115 500 rodzin wychowujących dziecko niepełno‑ sprawne. Od początku programu, czyli od 1 kwietnia 2016 r., do końca czerwca 2017 r. wydaliśmy w jego ramach 29 mld 708 mln zł. Czy udało się ograniczyć ubóstwo w rodzinach? Odwołam się do najnowszych danych Głównego Urzędu Statystycznego, uzyska‑ nych podczas badania budżetów gospodarstw domowych w 2016 r. Zauważalny jest znaczący spadek zasięgu ubóstwa skrajnego oraz ubóstwa relatywnego. W 2016 r. w ubóstwie skrajnym żyło prawie 5% osób (7% procent w 2015 r.), a w ubóstwie relatywnym nieco mniej niż 14% osób (2016) wobec blisko 16% w 2015 r. W odniesieniu do poszczególnych gospodarstw domowych wedle danych GUS nastąpił wyraźny spadek wskaźników ubó‑
- 18. 17 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ stwa, szczególnie wśród dzieci w wieku od 0 do 17 lat. W 2015 r. wynosił on 9%, a w 2016 r. — 5,8%. W przypadku rodziny z co najmniej czwórką dzieci jest to spadek z 18,1% do 14%. W przy‑ padku rodzin z trójką dzieci — z 9% do 4,7%. W przypadku rodzin z dwójką dzieci — z 4% do 2,7%. Jeśli chodzi o liczbę urodzeń, to ostatnie dane, jakie posia‑ damy, są dosyć optymistyczne. W 2016 r. urodziło się o prawie 13 tysięcy więcej dzieci niż rok wcześniej, a najwyższy wskaźnik urodzin dotyczy ostatnich dwóch miesięcy roku, czyli są to dzieci poczęte już po wprowadzeniu świadczenia 500+. Dane, jakimi dysponujemy za pierwsze półrocze 2017 r. są jeszcze bardziej pozytywne, bo wskazują, że urodziło się w tym okresie ponad 14 tysięcy więcej dzieci niż w analogicznym okresie roku 2016. Skoro już za pierwsze półrocze mamy zarejestrowanych około 200 tysięcy urodzeń, to przyjęte przez nas w ministerstwie optymistyczne założenie, że w 2017 r. osiągniemy liczbę 400 tysięcy urodzeń, wydaje się coraz bardziej realne. Socjologowi trudno jeszcze tu mówić o trwałym trendzie, mamy jeszcze zbyt mało danych i jest to zbyt krótki czas, ale kierunek jest dobry. Warto też wskazać, że świadczenie wychowawcze, jakim jest 500+, stanowi bardzo istotną część budżetów gospodarstw domowych. Z badania CBOS przeprowadzonego wśród ponad 3 tys. rodziców, którzy otrzymywali świadczenia z programu „Ro‑ dzina 500+”, wynika, że świadczenie wychowawcze jest bardzo ważną częścią domowego budżetu dla 30% badanych rodziców. Najczęstszym modelem gospodarowania tymi środkami jest włą‑ czanie ich do domowego budżetu, bez wydzielania ich jako pienię‑ dzy przeznaczonych na konkretny cel (42%). Nieco ponad jedna trzecia (36%) deklaruje, że są one traktowane jako oddzielne środki, użytkowane w określony sposób. Według badań CBOS 27% rodziców przeznaczało środki z 500+ na konkretne cele na wyodrębnionych kontach oszczędnościowych, 5% wykupiło polisę ubezpieczeniową dla dziecka, a 24% oszczędzało w inny sposób. Na początku programu środki były wydawane bardziej na zaspoko‑ jenie najważniejszych potrzeb, często spłatę bieżących zobowiązań, a później już na inne cele, które wcześniej nie były możliwe do zrealizowania: wyjazdy z dziećmi czy dodatkowe zajęcia. Ryszard Pierwsze szacunki wpływu świadczenia 500+ na ubóstwo pocho- Szarfenberg dziły z mikrosymulacji. Jest to układ równań, w który wpisane są wszystkie zasady dotyczące podatków i świadczeń. Do takiego modelu wprowadzane są rzeczywiste dane z badań budżetów go‑ spodarstw domowych GUS. Wpływ świadczenia 500+ jest stosun‑
- 19. 18 WIĘŹ Jesień 2017 Dyskutują E. Bojanowska, J. Krupska, I. Magda i R. Szarfenberg kowo łatwo symulować, gdyż jest ono nieopodatkowane i można je łączyć ze wszystkimi innymi świadczeniami. Przeprowadzono kilka mikrosymulacji — część dla danych z 2013 r., a część dla 2014 r. Spadek ubóstwa skrajnego (granicą jest minimum egzystencji) ogółem stwierdzony przez GUS był podobny do prognoz mikro‑ symulacyjnych. Nie spełniły się jednak przewidywania dotyczące ubóstwa skrajnego dzieci. Przy najbardziej optymistycznym scena‑ riuszu spadek mógł wynosić 94%, a przy bardziej realistycznym — 77%. Z badań GUS wiemy już, że faktycznie wyniósł on 36%. Zaskoczeniem była też dla mnie informacja, że ubóstwo skrajne rodzin z czwórką i więcej dzieci spadło bardziej pomię‑ dzy 2014 a 2015 rokiem niż pomiędzy 2015 a 2016. Może być to spowodowane kilkoma czynnikami. GUS przy obliczaniu ubóstwa bierze pod uwagę wydatki, a nie dochody. W wydatkach nie są uwzględniane oszczędności i spłaty zadłużeń, a na to mogła być przeznaczana znaczna część środków z programu 500+ w pierw‑ szym okresie otrzymywania świadczenia. Poza tym rodziny badane w pierwszym kwartale jeszcze nie były nim objęte. Jeśli redakcja „Więzi” pyta o efekty interwencji publicznej w rodzaju tego programu, to warto spojrzeć na sprawę bardziej kompleksowo. Najogólniejszym celem jest wzrost dobrobytu ro‑ dzin, w szczególności tych uboższych. Powinna wzrosnąć średnia zamożność wszystkich rodzin przy zmniejszeniu nierówności mię‑ dzy nimi i eliminacji ubóstwa skrajnego. Bardzo wiele czynników ma wpływ na tak rozumiany dobrobyt rodzin. Podobnie całościowo trzeba spojrzeć na kwestie związane z kapitałem ludzkim dzieci i na sprawy demograficzne. W tym ostatnim przypadku samo podwyższenie współczynnika dzietności nie wystarczy, aby oceniać sytuację jako korzystną. Po pierwsze, wzrost może być nadal zbyt mały. Po drugie, na kondycję demo‑ graficzną ludności w Polsce silnie wpływają także emigracja i imi‑ gracja. Tu również liczba czynników wpływających bezpośrednio i pośrednio jest duża. Demografowie twierdzą, że obecny wzrost liczby urodzeń może być tzw. efektem kalendarza — te dzieci i tak by się urodziły, tylko później. Rodzice zdecydowali się na nie teraz ze względu na nowe świadczenie, co do którego mogą mieć wątpliwości, czy przetrwa. Badania międzynarodowe potwierdzają statystycznie istotne wzrosty dzietności po wprowadzeniu tego typu świadczeń. Nie były one jednak duże w stosunku do skali wydatków. Wpływ na model dzietności mamy ograniczony, zależy on między innymi od poziomu wykształcenia kobiet i poglądów panujących w społeczeń‑ stwie. Rzecz jasna, w badaniach opinii rodzice wskazują sytuację
- 20. 19 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ materialną jako barierę wobec powiększania rodziny. Jest jednak kilka innych barier, a poza tym nie wszystkie problemy materialne rozwiązuje dodatkowe świadczenie. Iga Magda Kontynuując wątek dzietności, chciałabym powiedzieć, że nie wia‑ domo, na ile to są urodzenia przyspieszone, na ile urodzenia odro‑ czone. Demografowie twierdzą, że istotna część obecnych urodzeń to dzieci kobiet trzydziesto-, trzydziestoparoletnich, które nie zde‑ cydowały się na dziecko wcześniej. I tak jest zasadniczo z efektami programu 500+: nie możemy o niczym powiedzieć na pewno, że jest to efektem tego programu. Natomiast niewątpliwie wpłynął on na rynek pracy, doprowadzając do ograniczenia aktywności zawodowej kobiet. Ale do tego jeszcze wrócę później. Sama z wykształcenia jestem ekonomistką, więc nawet za‑ stanawiając się nad celami programu „Rodzina 500+”, myślę nie tylko o celach, lecz także o najbardziej odpowiednich narzędziach, o kosztach oraz o ich optymalizacji, aby pozwalały osiągać zamie‑ rzone efekty. Na początku dyskusji padło pytanie o inwestycje w dzieci jako inwestycje w kapitał ludzki. Na tę kwestię warto spojrzeć bardzo szczegółowo, i to w przecięciu z sytuacją na rynku pracy czy w ogóle sytuacją społeczną rodziców, np. ich wykształceniem. Mam tu ciekawe odkrycie z badań, jakie współprowadziłam na temat inwestowania czasu w dzieci przez rodziców. Wiadomo, że spędzanie z dziećmi czasu na czymś innym niż czynności czysto opiekuńcze, a więc np. granie z nimi, zabawy, inne czynności edukacyjne, to bardzo istotny czynnik wpływający na ich kapitał społeczny, na ich umiejętności i wiedzę. Istnieje obszerna lite‑ ratura dowodząca, że nierówności, które obserwujemy między dorosłymi — w wykształceniu czy zarobkach — są pochodną tego, jak wyglądały pierwsze lata ich życia jako dzieci. Sprawdziłyśmy wraz z Romą Keister, jak z tym jest w Polsce. Potwierdza się teza z literatury zachodniej, że rodzice z większym kapitałem społecznym inwestują w dzieci więcej i środków finanso‑ wych, i czasu im poświęcanego. W naszych badaniach wyraźnie wi‑ dać, że znacznie więcej czasu poświęcają dzieciom na aktywności edukacyjne rodzice lepiej wykształceni. Ba, więcej poświęcają go rodziny, w których oboje rodzice pracują (w porównaniu do rodzin, w których jeden lub oboje rodziców nie pracują). Było to dla nas zaskoczeniem, bo zakładałyśmy, że jednak te rodziny, w których przynajmniej jeden rodzic nie pracuje (jest osobą bezrobotną lub bierną zawodowo) dysponują większym budżetem czasu, powinny więc więcej czasu inwestować w dzieci. A tak nie jest.
- 21. 20 WIĘŹ Jesień 2017 Dyskutują E. Bojanowska, J. Krupska, I. Magda i R. Szarfenberg Dla mnie to odkrycie jest też źródłem niezweryfikowanej jeszcze hipotezy, że podobnie może być z inwestowaniem środków finansowych w dzieci. Prawdopodobnie w zakresie inwestowania w edukację dzieci i budowanie ich kapitału ludzkiego będziemy raczej obserwować istotne nierówności. Zapewne rodziny z więk‑ szym kapitałem społecznym będą znacznie bardziej skłonne do tego typu inwestowania w dzieci. Joanna Jestem tu przedstawicielką rodzin dużych, wielodzietnych i o ich Krupska reakcjach chciałabym najpierw opowiedzieć. Przeczytam parę wy‑ jątków z listów, które do Związku Dużych Rodzin „Trzy Plus” pisały rodziny w odpowiedzi na pytanie, jak oceniają program 500+. „Te dodatkowe środki nie spowodowały wzrostu poziomu życia rodzin, ale zapewniły pewne poczucie bezpieczeństwa, że wystarczy nam pieniędzy do kolejnej wypłaty”. „Wiele zmienił ten program. Teraz żyjemy godnie i bezpiecznie, otoczenie patrzy na nas bardziej przyjaźnie i z szacunkiem”. Teraz ojciec dziewięciorga dzieci: „Mojej rodzinie ten program, można powiedzieć, przy‑ wrócił godność. Nie jestem zmuszony co pół roku lub co miesiąc chodzić po różnych instytucjach i prosić o zapomogi. Nie muszę czuć się jak ktoś, kto przeszkadza w życiu urzędnikowi, prosząc go o pozytywne rozpatrzenie jakiegoś wniosku o przyznanie po‑ mocy”. Mama pięciorga dzieci: „Obecnie nas stać wreszcie na to, co dla statystycznego obywatela jest normalne, standardowe i bez czego nie decyduje się na dzieci”. Myślę, że ten program jest ważny dla wszystkich rodzin, ale na pewno jego szczególnym beneficjentem są rodziny wielodzietne. Im rzeczywiścieprzywracaonpoczuciegodności,zmieniaichspołeczną percepcję, podnosi ich, dotychczas często skandaliczny, poziom życia na wyższy. To nie jest przywilej, to powinna być normalność. Program ten podnosi także jakość wychowania. Jeszcze przed pojawieniem się świadczeń 500+ prowadziliśmy badania w part‑ nerstwie z IPSOS, w których rodziny deklarowały, na co zamierzają przeznaczać uzyskane środki. Aż 39% mówiło, że będą posyłać dziecinazajęciadodatkowe.Takżenawycieczkiszkolne —czyliwcze‑ śniej większości nie było na to stać. 36% wskazało wakacyjny wypo‑ czynek dla dzieci; 34% — wypoczynek wakacyjny dla całej rodziny; 34% — bilety do kina; 26% — wyjścia do teatru, na koncerty, wyjścia na basen. Dopiero w dalszej kolejności znajdowały się stałe opłaty, oszczędności, remont mieszkania, spłata długów czy zakup sprzętu. Z punktu widzenia naszego stowarzyszenia mniej ważny jest cel demograficzny. Dla nas najważniejszym celem programu 500+ jest poprawa jakości życia rodzin. Ubóstwo rodzin wielodzietnych
- 22. 21 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ było bardzo wysokie i zawstydzające dla Polski. Decyzja o kolej‑ nym dziecku była w naszym kraju decyzją o podziale dochodu na coraz więcej części — czyli wiązała się ze wzrostem ubóstwa. Uważam, że ten program to posunięcie przełomowe w polityce rodzinnej. Żadna inna decyzja w tym obszarze nie zmieniła tak radykalnie jakości życia rodzin. Przepaść między bogatymi a bied‑ nymi została w pewnej mierze przysypana. WIĘŹ W wersji realizowanej program „Rodzina 500+” łączy logikę po‑ wszechnego dostępu do świadczeń (od drugiego dziecka) z logiką selektywności (kryterium dochodowe zastosowane do pierwszego dziecka). Ta hybrydowość nie wynika, rzecz jasna, ze spójnej kon‑ cepcji, tylko z wyliczeń skali transferów finansowych możliwych do przeprowadzenia. Ale wskutek tego program ten był krytykowany z dwóch stron: dla jednych był on za mało selektywny, a za bardzo uniwersalny, zaś dla drugich odwrotnie. Jak Państwo oceniają przyjęte mechanizmy? Szarfenberg Program 500+ wprowadzono jako kolejne świadczenie do bogatego zestawu świadczeń związanych z wychowywaniem dzieci. Nie ma pod tym względem porządku i spójnej wizji. Mamy więc typowe zasiłki macierzyńskie z ubezpieczenia chorobowego, uzupełnione niedawno świadczeniem rodzicielskim dla kobiet nieubezpieczo‑ nych, bez kryteriów dochodowych. Do ulg podatkowych na dzieci, wprowadzonych za poprzednich rządów PiS‑LPR‑S, dodano od 2014 r. możliwość zwrotu części niewykorzystanej ze względu na niski dochód. Są też zasiłki rodzinne i liczne dodatki do nich dla uboższych rodzin, mocno w obecnym kształcie zbudowane za koalicji SLD‑UP‑PSL. W ostatnich latach rozwijały się dynamicz‑ nie świadczenia dla rodziców dzieci niepełnosprawnych. I jeszcze jest typowa pomoc społeczna, czyli zasiłki okresowe i celowe, do których uprawnione są bardzo ubogie rodziny. W polskiej polityce rodzinnej w zakresie świadczeń pienięż‑ nych panuje więc megahybrydowość. Program 500+ jedynie ją powiększa, bo oto w ramach jednego świadczenia wprowadzono i kryterium dochodowe, i powszechność od drugiego dziecka. Prędzej czy później ten lub kolejny rząd podejmie dyskusję o tym, jak zreformować świadczenia pieniężne dla rodzin. Widzę tu dwie możliwości. Pierwsza była już formułowana przez część środowisk mikrosymulacyjnych (Centrum Analiz Ekonomicznych ze Szcze‑ cina): połączenie zasiłków rodzinnych i 500+ w jednolite świad‑ czenie, które byłoby powszechne, ale niższe niż 500+, a dodatki doń byłyby zależne od wysokości dochodu.
- 23. 22 WIĘŹ Jesień 2017 Dyskutują E. Bojanowska, J. Krupska, I. Magda i R. Szarfenberg Druga możliwość została niedawno sformułowana przez jedną z partii opozycyjnych (program „Aktywna Rodzina” partii Nowoczesna), co zresztą przełamało swoisty dogmat, że jak już raz wprowadzono 500+, to nikt nie będzie mówił, że wycofa się z tego programu. To propozycja przeznaczenia kwoty wydawanej na program 500+ na rozszerzenie instrumentów podatkowych, czyli zwiększenie ulg na dzieci, większe zwroty, jeżeli rodziny mają zbyt niskie dochody. Byłoby to coś podobnego do anglosaskiego sys‑ temu podatków zwrotnych czy kredytów podatkowych dla rodzin. Możliwe jest też utrzymanie stanu obecnego, może z mniej‑ szymi modyfikacjami w zasiłkach rodzinnych. Te ostatnie są po‑ litycznie trudne do likwidacji, bo stracą na tym uboższe rodziny. Za czym sam bym się opowiedział? Preferuję świadczenia powszechne, więc dążyłbym do usunięcia kryterium dochodowego na pierwsze dziecko. Jest to rozwiązanie bardzo kosztowne dla budżetu, wymagałoby znalezienia kolejnych 20 miliardów przy zachowaniu poziomu 500 zł na dziecko. Ekonomiści zapewne wolą rozwiązania podatkowe, bo one bardziej motywują do pracy. Krupska Polityka rodzinna i polityka socjalna to dwie różne rzeczy. Polityka socjalna jest pomocą najuboższym. Świadczenia socjalne są uza‑ leżnione od dochodu. Natomiast w ramach polityki rodzinnej, która jest rodzajem inwestycji, państwo przyznaje świadczenia niezależnie od dochodów w celu wyrównania szans pomiędzy mającymi dzieci a bezdzietnymi, zapobiegając pauperyzacji na skutek posiadania potomstwa. Im bardziej rozbudowana jest polityka rodzinna, tym mniej potrzebna jest polityka socjalna. W latach 90. Polska zrezygnowała zupełnie z polityki rodzinnej na rzecz polityki socjalnej, a mechani‑ zmy polityki rodzinnej przestały być powszechnie zrozumiałe. Tym‑ czasemw Europieoddawnakształtowałysięsystemypowszechnego wsparcia rodzin. Obecnie comiesięczne świadczenie powszechne na dziecko wypłaca się w 20 na 28 państw Unii Europejskiej. Od początku swego istnienia (czyli od 2007 r.) Związek Du‑ żych Rodzin „Trzy Plus” propagował filozofię polityki rodzinnej i powszechnych świadczeń, które uważa za sprawiedliwe. Poj‑ mujemy je jako zwrot podatku, jaki rodziny wpłacają w postaci podatku pośredniego VAT i akcyzy z racji utrzymywania każdego dziecka. Od każdego kupowanego towaru odprowadzamy przecież do budżetu 23% podatku. Rodziny wychowujące dzieci płacą VAT zwielokrotniony ich liczbą. Świadczenie powszechne można też traktować jako dostrzeżenie wartości pracy rodziców wychowu‑ jących dzieci. Ta praca ma swoją wartość ekonomiczną!
- 24. 23 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ Zasadnicza, powszechna część świadczenia 500+ nawiązuje do filozofii francuskiej polityki rodzinnej, w której wszystkie me‑ chanizmy wsparcia powszechnego obowiązują od drugiego dziecka. Przyjmuje się, że „pierwsze dziecko dla małżeństwa, drugie już dla społeczeństwa”. Poza tym argumentem jest fakt, że pauperyzacja rodziny statystycznie zaczyna się wyraźnie pogłębiać, począwszy od drugiego dziecka. Świadczenie stanowi więc zachętę do decyzji o drugim i kolejnym dziecku. Polskie świadczenie 500+ na pierwsze dziecko ma już cha‑ rakter socjalny, dubluje świadczenia należne w systemie pomocy społecznej i być może ten obszar w przyszłości wymagałby uprosz‑ czenia i ujednolicenia (współistnieją różne kryteria dochodowe). Hybrydowość świadczenia 500+ jest uwarunkowana finan‑ sowo. Świadczenie dla każdego, także pierwszego dziecka? Jeśli budżet państwa na to pozwoli — tak. Pamiętajmy, że ponad połowa rodzin w Polsce wychowuje tylko jedno dziecko, więc wydatek dla budżetu — i tak bardzo duży — byłby znacząco wyższy. Bojanowska W ministerstwie rodziny, pracy i polityki społecznej uważamy, że obecne rozwiązanie jest optymalne. Proszę zwrócić uwagę, że już w tym systemie — selektywnym, jeśli chodzi o pierwsze dziecko — prawie 60% tych dzieci korzysta z programu. Wprowadzając program 500+, bardzo mocno podkreślaliśmy, że nie jest to świad‑ czenie z systemu pomocy społecznej. Jego logika jest inna, ale także i cel jest bardziej złożony. To prawda, że system świadczeń (rodzinnych i z systemu pomocy społecznej) jest w Polsce skomplikowany, że stosowane są w nim różne kryteria. Ale należy podkreślić, iż 500+ ma walor powszechności (od drugiego dziecka). Magda Obecny system wymaga głębokich zmian, ponieważ jego skompliko‑ wanie poszło już za daleko. Szkoda, że nie wykorzystano wpro‑ wadzania świadczenia 500+ jako okazji do całościowej reformy systemu. Jak będzie w przyszłości? Myślę, że nie ma szans opcja roz‑ wiązań tylko i wyłącznie podatkowych. Coraz wyraźniej widać, że ludzie rzadziej odbierają tego typu bodźce. Nie myślą w katego‑ riach, że teraz zarobią więcej, więc za rok, półtora odliczą sobie więcej świadczeń na kolejne dzieci. To zbyt długa perspektywa czasowa. Zupełnie czym innym są świadczenia otrzymywane co miesiąc na konto lub na przykład rozliczane co miesiąc w podatku. Będę się upierać, z ekonomicznego punktu widzenia, przy potrzebie selektywności świadczeń rodzinnych, czyli połączenia
- 25. 24 WIĘŹ Jesień 2017 Dyskutują E. Bojanowska, J. Krupska, I. Magda i R. Szarfenberg ich z systemem funkcjonujących innych rozwiązań. Twierdzę tak, ponieważ wydając te dwadzieścia kilka miliardów złotych rocznie na tak skonstruowany system, mamy jednak element czegoś, co nazywa się jałową stratą. Czyli zapewne kilka miliardów złotych trafia tam, gdzie nie są niezbędne, co nie przekłada się na reali‑ zację celów tego programu. Te kilka miliardów złotych można by — i należałoby — inaczej zagospodarować. Rozumiem, że wprowadzenie limitu dochodów jest kosz‑ towne i problematyczne administracyjnie, ale jest to problem do rozwiązania — mamy systemy informatyczne pozwalające łączyć coraz więcej danych o dochodach gospodarstw domowych z róż‑ nych źródeł. Takie rozwiązanie pozwoliłoby zaoszczędzić część środków, które można by wydać na żłobki, przedszkola czy świe‑ tlice w szkołach, na opiekę zdrowotną dla dzieci — czyli też na politykę rodzinną, tylko inaczej realizowaną. Ogromnym plusem wprowadzenia programu 500+ jest sko‑ kowy wzrost wydatków na politykę rodzinną. W rankingu OECD Polska bardzo wyraźnie przeskoczyła do góry. Natomiast struktura tych wydatków, moim zdaniem, mogłaby być lepiej zbilansowana. Bojanowska Chciałabym zaprotestować. Niezależnie od występującej terminolo‑ gii, nie możemy mówić o jałowej stracie, bo byśmy obrażali tysiące polskich rodzin. Nikt nie ma prawa mówić polskiej rodzinie, że świadczenie dla niej jest jałową stratą dla budżetu. Magda „Jałowa strata” to pojęcie ekonomiczne. Oznacza ono wydatko‑ wanie środków na działania, których cel można by osiągnąć dużo niższym kosztem. Osobiście uważam zresztą, że pięćset złotych, które ja dostaję, jest dla budżetu państwa po części jałową stratą. Nawet jeśli potrafię tę kwotę sensownie i racjonalnie zagospoda‑ rować, nie skłania mnie ona do posiadania kolejnych dzieci ani nie wyciąga ona z ubóstwa mojej nieubogiej rodziny. A jednocze‑ śnie w mojej gminie nadal nie ma ani jednego żłobka. Bojanowska Zawsze można nie brać tego świadczenia, gdyż jest ono przyzna‑ wane na wniosek uprawnionego podmiotu. WIĘŹ A czy są jakiekolwiek dane dotyczące rodzin, które są uprawnione do świadczenia 500+, lecz z niego nie korzystają? Bo czasem słychać takie indywidualne głosy, że ktoś nie bierze należnych mu środków, czy to z przyczyn merytorycznych (nie ma powodu, żebym akurat ja pobierał te pieniądze), czy politycznych (że to wszystko kupowanie głosów).
- 26. 25 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ Bojanowska Nie znam takich danych. Magda Na program 500+ wydatkujemy rocznie około 25 mld złotych. Po‑ wtórzę, że część tych pieniędzy trafia do rodzin lepiej sytuowanych, gdzie nie są niezbędne. To nie służy realizacji celów programu. Gdyby udało się choćby miliard czy dwa miliardy złotych przezna‑ czyć na inne cele polityki rodzinnej, byłaby to bardzo znacząca kwota. Szarfenberg Badania w innych krajach pokazują, że tam, gdzie panuje uniwer‑ salny model polityki społecznej, jest też niski poziom ubóstwa. Próbuje się to wyjaśniać w taki sposób: świadczenia powszechne obejmują całą ludność, a więc cały potencjalny elektorat, są więc bardziej akceptowalne dla podatników (bo wszyscy z nich ko‑ rzystają) i w związku z tym mają większą szansę na przetrwanie różnych rządów i zmian polityki. Natomiast gdy mamy świadcze‑ nia tylko dla ubogich, to zawsze znajdą się opinie, że oni mogliby pracować, gdyby nie wsparcie państwa. Łatwo wtedy uruchomić negatywne stereotypy i politycznie atakować taki system. W tym sensie świadczenia powszechne mogą być lepsze nie tylko z per‑ spektywy rodzin, ale również ugrupowań, które je wprowadzają i później kontynuują. WIĘŹ W niektórych mediach obecna jest krytyka zachowań beneficjen‑ tów programu 500+. Także część ekspertów uważa, że lepszym rozwiązaniem byłoby podejmowanie decyzji co do form „inwe‑ stycji w dzieci” przez decydentów publicznych (np. rozbudowa infrastruktury przedszkolnej), a nie rodziców. Czy są Państwo zwolennikami pozostawiania decyzji w rękach rodziców, czy też decydentów publicznych? Czy w strategiach rodzicielskich prze‑ waża orientacja inwestycyjna czy konsumpcyjna? Magda Właśnie tu jest potrzebna hybrydowość. W absolutnej większości, powiedzmy: 95%, decydentem powinny być rodziny, ale pozostaje te kilka procent rodzin czy dzieci, którym potrzebne jest wsparcie polityki publicznej, urzędników, ekspertów od pomocy rodzinom. Chodzi o wsparcie edukacji tych dzieci, zadbanie o ich zdrowie i rozwój. Mam na myśli rodziny z niższym poziomem kapitału społecz‑ nego, które — nawet dysponując środkami finansowymi — nie są w stanie korzystać z możliwości edukacyjnych. Na przykład gdy ktoś mieszka na oddalonym terenie wiejskim, nie ma samochodu, a PKS kursuje tam dwa razy dziennie, to nawet mając środki finan‑
- 27. 26 WIĘŹ Jesień 2017 Dyskutują E. Bojanowska, J. Krupska, I. Magda i R. Szarfenberg sowe na dodatkowe zajęcia dla dzieci, nie dowiezie ich na te zaję‑ cia... A sam też nie ma kapitału pozwalającego na przekazywanie wiedzy czy umiejętności dzieciom. Wtedy warto np. zorganizować autobus gminny, który te dzieci dowiezie raz w tygodniu na jakieś dodatkowe kółko zainteresowań, lub zatroszczyć się o zajęcia na terenie samej gminy, finansowane ze środków publicznych. Bojanowska Zdecydowanie jestem zdania, że to rodzice, a nie urzędnicy po‑ winni decydować, na co wydawać środki. To jest autonomiczna decyzja rodzin. Z przeprowadzonego przez ministerstwo monito‑ ringu wynika, że w okresie od stycznia do czerwca br. wypłacono ogółem jedynie 1549 świadczeń w formie rzeczowej lub opłacania usług (o taką zamianę mogą wnioskować samorządy, jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie marnotrawienia świadczenia wychowaw‑ czego). Jest to więc minimalna liczba w porównaniu do prawie czterech milionów świadczeń wypłaconych w formie pieniężnej. Potwierdza to nasze, przyjęte od początku stanowisko, że rodziny najefektywniej dysponują tymi środkami. Krupska Świadczenia powszechne są wyrazem docenienia wartości, także materialnej, wychowywania dziecka, każdego dziecka. I są też wyrazem zaufania państwa do rodziny. Troska o dzieci jest jednak biologicznie wpisana w życie rodzica. Szarfenberg Także społecznie, nie tylko biologicznie. Krupska Mechanizmy polityki rodzinnej zmniejszają liczbę rodzin wyma‑ gających wsparcia w ramach polityki socjalnej (która skądinąd zawsze też musi istnieć). Szarfenberg A ja pamiętam badania pokazujące, że — jeżeli chcemy ukierun‑ kować wydatki na określony cel — najskuteczniej działa bodziec obniżonej ceny. Przychodzi więc do głowy Karta Dużej Rodziny dająca zniżki w różnych miejscach. Nie są one jednak ukierunko‑ wane na jakiś konkretny cel. Bezpłatne lub częściowo odpłatne usługi dla rodzin powinny być też łatwo dostępne. Można by tworzyć w każdej gminie cen‑ tra usług dla rodzin, w których byłyby skoncentrowane najróż‑ niejsze usługi: od okresu prenatalnego poczynając, na poradach małżeńskich i opiekuńczych kończąc (bo problemy rodzin to nie tylko problemy z dziećmi, ale i z innymi osobami wymagającymi opieki, a także między małżonkami). Dotyczy to nie tylko rodzin ubogich. Również w rodzinach średniozamożnych i zamożniej‑
- 28. 27 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ szych są liczne problemy opiekuńczo‑wychowawcze i małżeńskie. Trzeba te usługi dla rodzin wyodrębnić, zintegrować i stworzyć odpowiednie ośrodki. Myślę również o potrzebie nie tylko polityki rodzinnej, lecz i „polityki małżeńskiej”, czyli wspierania trwałości związków mał‑ żeńskich. Powstały już u mnie dwie prace magisterskie na ten temat. Okazało się później, że taką politykę rozwijają w Wielkiej Brytanii. Krupska Potwierdzam potrzebę tworzenia takich ośrodków. Mogą być odpo‑ wiedzią na kryzys więzi, kryzys relacji. W Anglii widziałam takie centra działające w ramach programu „Sure Start”. To rządowe ośrodki z ofertą wspierania rodzin na każdym etapie: od poczęcia dziecka do opieki nad rodzicami. Trochę podobnie funkcjonuje w Warszawie ośrodek „Sto Pociech”. Jest wiele grup rodziców dzia‑ łających w tej dziedzinie. Nasze stowarzyszenie również organizuje warsztaty dla rodziców i dla dzieci. Bardzo duże jest zapotrzebo‑ wanie na warsztaty dla rodziców nastolatków — rodzice czują się często zagubieni w tym okresie. Powodzeniem cieszą się także warsztaty z „rodzicielstwa bliskości” dla rodziców niemowlaków oraz szkoły dla rodziców wspierające komunikację z dzieckiem na każdym etapie. Zapotrzebowanie na tego typu działalność wy‑ raźnie rośnie. WIĘŹ Warto też przypomnieć, że program 500+ nie spadł z nieba, lecz był zwieńczeniem wielu wcześniejszych działań. Siła jego oddziały‑ wania polega na olbrzymiej skali, reorientującej politykę państwa. Ale jeśli tak, to potrzebny jest ciąg dalszy. Jakie powinny być kolejne kroki w dziedzinie polityki rodzinnej? Bojanowska Latem 2017 r. weszła w życie ustawa dotycząca m.in. wsparcia rodzin. Poza niewielkimi zmianami uszczelniającymi system za‑ proponowaliśmy rozwój infrastruktury dla dzieci do trzech lat: zwłaszcza rozwój żłobków, usprawnienia i ułatwienia przy ich zakładaniu i prowadzeniu. Idziemy też w kierunku zwiększania liczby asystentów, którzy pracują i współpracują z rodzinami. Magda Według mnie najważniejsze są żłobki, przedszkola i inne formy wsparcia rodzin z dziećmi. Niekoniecznie muszą to być placówki, do których oddaje się dziecko od rana do wieczora. Chodzi o bar‑ dziej elastyczne formy opieki dziennej. Dość powiedzieć, że wciąż w ponad ¾ gmin w Polsce nie ma żadnego miejsca opieki dla dziecka do lat trzech. Zwłaszcza w mniejszych ośrodkach nie ma jednak sensu budować żłobków dla kilkorga dzieci. Można za to
- 29. 28 WIĘŹ Jesień 2017 Dyskutują E. Bojanowska, J. Krupska, I. Magda i R. Szarfenberg stworzyć miejsca, w których dziecko by zostało, aby rodzic np. mógł załatwiać sprawy urzędowe. Jakiś czas temu sama miałam poważny problem, bo okazało się, że nie mogę wejść z małym dzieckiem do sądu. Wcale mi nie chodzi tylko o wypchnięcie matek na rynek pracy. Po drugie, podkreślam potrzebę rozwiązań wzmacniających pozycję ojca w rodzinie i współdzielenia obowiązków w opiece nad dziećmi. Bardziej równy podział obowiązków domowych jest wedle międzynarodowych badań właściwie jedynym sposobem na poprawę sytuacji kobiet na rynku pracy, na walkę z luką płacową między kobietami a mężczyznami. Nie może być tak, żeby np. tylko kobiety brały zwolnienia lekarskie na chore dzieci. Polskie bada‑ nia pokazują wyraźnie, że mężczyźni częściej chcą mieć drugie dziecko niż kobiety. A to dlatego, że one już wiedzą, z czym to się dla nich wiąże. Krupska Ja jednak uważam, że polityka rodzinna powinna odzwierciedlać szczególną więź matki z dzieckiem, a także większą potrzebę dziecka bycia z matką, zwłaszcza w pierwszym okresie życia. Rzecz jasna, rola ojca jest niezastąpiona i rośnie z wiekiem dziecka. Cie‑ kawe jednak, że badania rodzin wielodzietnych pokazały, iż w tych rodzinach model wspólnej pracy w gospodarstwie domowym wy‑ stępuje powszechnie: prawie w tym samym stopniu mężczyźni piorą, gotują i robią zakupy co kobiety. Natomiast rzeczywiście istnieje spora różnica w zakresie opieki nad dziećmi i odrabiania z nimi lekcji. To wyraźnie domena kobiet. Magda To ciekawe, bo dla Polski ogółem te statystyki są odmienne: prze‑ ciętnie kobieta poświęca dwa razy więcej czasu na czynności do‑ mowe niż mężczyzna. Krupska Może zatem rodziny wielodzietne są wyjątkowo partnerskie. Magda Ale to jest zgodne z tym, co mówiłam: jeżeli kobieta przekona się przy pierwszym czy drugim dziecku, że podział obowiązków działa, to łatwiej o następne dzieci. Jeżeli zaś przy pierwszym dziecku absolutnie wszystko jest na jej głowie, powstaje mentalna bariera. WIĘŹ A czy dostrzegają Państwo jakieś istotne niezamierzone efekty uboczne programu 500+? Magda Wspomniałam już o negatywnym wpływie świadczenia 500+ na rynek pracy. Pewna część kobiet zrezygnowała z aktywności zawo‑
- 30. 29 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ dowej, bo skalkulowały, że im się to nie opłaca. Jest to absolutnie racjonalna decyzja. Według badań prowadzonych w Instytucie Badań Strukturalnych to zwłaszcza kobiety, które były bezrobotne i szukały pracy, zrezygnowały w drugiej połowie 2016 r. z dalszych poszukiwań. Dotyczy to kilkudziesięciu tysięcy kobiet, w dużej mierze słabiej wykształconych, które potencjalnie niewiele były w stanie zarobić. Co ciekawe, to nie były matki najmniejszych dzieci, lecz głównie kobiety z dziećmi już powyżej szóstego roku życia. Bojanowska Ale jest też druga strona medalu: jednoczesny wzrost wynagrodzeń wśród grupy osób z dość niskim wykształceniem, wykonujących różnego rodzaju proste prace, zwłaszcza w supermarketach. Po‑ nieważ mamy obecnie najniższą od 26 lat stopę bezrobocia (za czerwiec: 7,1%), pracodawcy musieli podwyższyć płace dla tej grupy, aby zatrzymać ich w pracy. Ponadto uważam, iż zarzut o dezaktywizującym wpływie programu „Rodzina 500+” na kobiety nie znajduje potwierdzenia w faktach. Spada liczba kobiet biernych zawodowo. Według naj‑ nowszych danych BAEL w pierwszym kwartale br. liczba kobiet biernych zawodowo z powodów rodzinnych wyniosła 1,57 mln. To o ok. 30 tys. mniej w porównaniu z końcówką ubiegłego roku. Oznacza to, że panie coraz częściej zamiast bierności zawodowej wybierają pracę. Ubocznym, ale pozytywnym efektem programu 500+ są także zmiany w systemie pomocy społecznej. Spada zwłaszcza liczba wypłacanych zasiłków okresowych i zasiłków celowych. Mimo że świadczenie wychowawcze nie jest wliczane do kryterium pomocy społecznej, w związku z czym dane osoby nadal mogłyby z zasił‑ ków korzystać — sięgają po nie rzadziej. W 2016 r. liczba rodzin pobierających zasiłek okresowy spadła o 11%, co oznacza, że z za‑ siłku skorzystało o 51 753 rodzin mniej niż w 2015 r. W I kwar‑ tale 2017 r. liczba rodzin ogółem pobierająca zasiłek okresowy była niższa o 47 960 (spadek o 17%), zaś w przypadku rodzin z dziećmi liczba ta spadła o 39 625 (spadek o 31%) w stosunku do I kwartału 2016 r. W przypadku zasiłku celowego mamy spadek około 9% w skali roku (2016:2015), czyli świadczeniobiorców jest mniej o ponad 65 tysięcy rodzin. Spadła też liczba dzieci korzystających z programu dożywia‑ nia. W 2016 r. z pomocy skorzystało ponad 130 tys. dzieci mniej niż w roku 2015, co oznacza 14‑procentowy spadek. Rośnie nato‑ miast, co pozytywne, liczba rodzin korzystających z pracy socjalnej, czyli specjalistycznego wsparcia. W 2016 r. liczba rodzin objętych wyłącznie pracą socjalną wzrosła o 4742 w stosunku do 2015 r.
- 31. 30 WIĘŹ Jesień 2017 Dyskutują E. Bojanowska, J. Krupska, I. Magda i R. Szarfenberg Krupska Rodziny z dziećmi zostały też dostrzeżone jako potężna grupa konsumencka. Bardzo wzrosła liczba podmiotów, które udzielają zniżek na Kartę Dużej Rodziny. Uznano, że po prostu rodziny są dobrymi klientami. Pojawiły się też kampanie reklamowe związane z wielodzietnością, co ma bardzo duże znaczenie wizerunkowe, bo pozwala przełamywać pokutujący wciąż w Polsce stereotyp rodziny dużej jako rodziny patologicznej. Ale najważniejszym efektem tego programu jest to, że same rodziny czują się bardziej godne, docenione. Szarfenberg Zwróciłbym uwagę na jeszcze jeden efekt uboczny. Bardzo mnie zaskoczyło, kiedy o tym usłyszałem. Chodzi o powiązanie 500+ ze spadkiem przemocy w rodzinie. Okazało się, że zmniejsza się poziom korzystania z domów samotnej matki. Kobiety, które wcze‑ śniej brały udział w projektach w ośrodkach pomocy społecznej, mówią, że teraz świadczenie wychowawcze umożliwia im np. wy‑ prowadzenie się od mężczyzny stosującego przemoc wobec nich czy dzieci. Świadczenie, którym dysponuje kobieta, może zwiększać jej podmiotowość ekonomiczną. Jeżeli jest ona na utrzymaniu mężczyzny, to jest bardziej skłonna znosić przemoc, bo nie ma innego wyjścia. Dlatego przedstawiałem nawet kiedyś pomysł, żeby świadczenie 500+ było przelewane tylko na specjalnie wy‑ dzielone konta kobiet. Takie rozwiązanie stosowane jest w krajach rozwijających się, co ma być wsparciem upodmiotowienia kobiet. Ta propozycja spotkała się jednak z licznymi krytykami, w tym z zarzutem dyskryminacji. Oczywiście na przemoc w rodzinie wpływa wiele czynników, ale to spostrzeżenie wydaje mi się godne uwagi. Byłby to bardzo pozytywny skutek uboczny. Bojanowska Potwierdzam, że mieliśmy takie sygnały z niektórych województw, iż wzrasta poczucie bezpieczeństwa finansowego kobiet żyjących w sytuacji przemocowej i zmienia się ich sytuacja. Zresztą pierw‑ sze dane z tego zakresu potwierdzają te sygnały. Ze sprawozdania z realizacji Krajowego Programu Przeciw działania Przemocy w Rodzinie na lata 2014—2020 za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2016 r. wynika, iż ogólna liczba osób, co do których istnieje podejrzenie, że są dotkniete przemocą w rodzinie, spadła o 5,86% (2015 r. — 97 501; 2016 r. — 91 789), w tym kobiet o 3,53% (2015 r. — 69 376; 2016 r. — 66 930); męż‑ czyzn o 0,90% (2015 r. — 10 733; 2016 r. — 10 636), małoletnich o 18,22% (2015 r. — 17 392; 2016 r.— 14 223).
- 32. 31 Politykaspołecznapo500+ Bilans programu 500+ W 2016 r. zmniejszyła się również liczba sporządzonych formularzy „Niebieska Karta — A”: o 2525 w stosunku do 2015 r. (2016 — 97 224; 2015 — 99 749). Porównując odnotowane dane statystyczne do 2015 r., zauważa się spadek w ogólnej liczbie osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie o 2,47% (2015 — 76 034; 2016 — 74 155). Jak wynika ze sprawozdania MRPiPS, liczba rodzin korzysta‑ jących z systemu pomocy społecznej, w których wystąpił problem przemocy, zmniejszyła się o 7% (z 18 838 rodzin w 2015 r. do 17 220 rodzin w 2016 r.). Dyskusję prowadzili Zbigniew Nosowski i Marek Rymsza Elżbieta Bojanowska — doktor socjologii, polityk społeczny. Podsekretarz stanu w Mi‑ nisterstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej; adiunkt w Instytucie Socjologii na Wy‑ dziale Nauk Społecznych i Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Joanna Krupska — psycholog. Współzałożycielka Związku Dużych Rodzin „Trzy Plus”, od początku pełni funkcję prezesa Zarządu. Z Januszem Krupskim (zmarłym w 2010 r.) mają pięciu synów i dwie córki. Iga Magda — doktor ekonomii, adiunkt w Katedrze Ekonomii I Szkoły Głównej Handlo‑ wej i wiceprezeska Instytutu Badań Strukturalnych. Prowadzi badania w obszarze rynku pracy i polityki rodzinnej. Ryszard Szarfenberg — politolog, dr hab., profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kieruje Pracownią Pomocy i Integracji Społecznej w Instytucie Polityki Społecznej na Wydziale Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UW. Przewodniczący Rady Wyko‑ nawczej Polskiego Komitetu European Anti‑Poverty Network.
- 33. 32 WIĘŹ Jesień 2017 Za życiem — ale jak konkretnie Rafał Bakalarczyk Przedstawiciele obecnej władzy nieraz pragną się zaprezentować jako obrońcy życia, zwłaszcza tych najsłabszych. W sporze wokół ewentualnych zmian w pra‑ wie aborcyjnym często pojawiają się z ich strony argumenty odwołujące do god‑ ności i praw osób z niepełnosprawnością. Ponadto jeszcze bardziej wyraźnie i stanowczo obecny obóz władzy odwołuje się do troski o rodzinę i solidarność z tymi, którym w dotychczasowej rzeczywistości wiodło się gorzej. Czy i w jaki sposób powyższa retoryka przekłada się na realizowaną politykę wobec osób z niepełnosprawnością i ich rodzin? Nowa jakość, ale... Rdzeń aktualnie prowadzonej polityki wobec niepełnosprawności stanowi kompleksowy program „Za życiem” przyjęty w drodze ministerialnej uchwały w grudniu 2016 r., a więc mniej więcej rok po objęciu rządów przez Prawo i Spra‑ wiedliwość. Krótko potem ruszyły konsultacje programu i władze przystąpiły do stopniowego przekuwania założeń programowych na kolejne akty prawne, czego wyrazem był pakiet zmian legislacyjnych (objął zmiany w pięciu ustawach), które weszły w życie w lipcu 2017 r. Czy jednak wyznaczona w programie agenda działań publicznych powinna stanowić ramy naszej refleksji i dyskusji o polityce wobec osób z niepełnospraw‑ nością? Czy powinna stanowić jej ostateczny horyzont? Czy na pewno mieszczą się tu najpoważniejsze i wymagające najpilniejszego zaspokojenia potrzeby osób z niepełnosprawnością lub ich rodzin, zgłaszane przez lata na rozmaitych forach? Otóż nie do końca, o czym bardziej szczegółowo napiszę dalej. Niewątpliwie program „Za życiem” wprowadza nową jakość, jeśli chodzi o kształt dialogu wokół polityki państwa na rzecz osób z niepełnosprawnością, a także zawiera rozwiązania idące w dobrym kierunku. Mimo to chciałbym
- 34. 33 Politykaspołecznapo500+ Za życiem — ale jak konkretnie w dalszej części artykułu spojrzeć na zagadnienie nieco szerzej, nie odnosząc się jedynie do tego, co w swym programie zaproponował rząd. Takie całościowe spojrzenie na realizowaną obecnie politykę wobec nie‑ pełnosprawności jest jednak zadaniem trudnym. Choćby dlatego, że jest ona wciąż in statu nascendi, a co więcej, dopiero co udało jej się wejść w stadium, w którym działania nabrały pewnego impetu. Za wcześnie jednak, by mówić o jej owocach. Część rozwiązań została już przyjęta (choć to, na ile skutecznie będą działać, pokaże czas), inne funk‑ cjonują jako mniej lub bardziej skon‑ kretyzowane propozycje, jeszcze inne pozostają na etapie mglistej idei, wobec czego nie możemy stwierdzić, czy i kiedy ujrzą światło dzienne. Niewykluczone, że w ciągu krótkiego czasu, który upłynie od momentu napisania niniejszego tekstu do jego publikacji, stan rzeczy będzie wyglądał nieco inaczej, bowiem już jesienią 2017 r. ma zostać zaprezentowany kolejny pakiet zmian w ramach programu „Za życiem”. Drugie zastrzeżenie, jakie należy się czytelnikom, dotyczy perspektywy autora. Daleki jestem od całkowicie zobiektywizowanego, chłodnego bilansowa‑ nia dokonań i zaniechań (któregokolwiek) rządu w tej materii. Przede wszystkim dlatego, że polityka wobec niepełnosprawności jak każda polityka publiczna (a polityka społeczna chyba szczególnie) uwikłana jest w rozliczne wątpliwości, dylematy i konflikty wartości, wobec których zarówno eksperci, jak i same osoby z niepełnosprawnością, ich bliscy i instytucje ich wspierające nie są jednomyślni. Niemożność niezaangażowanej oceny w moim przypadku wiąże się również z faktem, że od lat jestem zaangażowany — na skutek splotu licznych okoliczności indywidualnych — nie tylko w proces analizowania zmian, jakie się dokonują, ale także w ich bezpośrednie konsultowanie. Uczestniczę również w dialogu z kolej‑ nymi władzami w kwestii pojawiających się na tej drodze problemów. Trzecie zastrzeżenie, jakie chciałbym tu poczynić, dotyczy tego, że zarówno analizowanie, ocenianie, jak i projektowanie danej polityki wobec niepełnospraw‑ ności nie powinno odbywać się w próżni, bez odniesienia do zastanego układu instytucji, problemów, rozwiązań oraz pewnej perspektywy patrzenia na cele czy wartości, jakie takiej polityce powinny przyświecać (taką matrycę może sta‑ nowić choćby Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, którą Polska parę lat temu ratyfikowała). Chciałbym zatem — nim przejdę do wstępnej oceny polityki obecnego rządu — pokazać, jakie nierozwiązane problemy i wyzwania oraz jakie narzędzia mierzenia się z nimi obecny rząd odziedziczył, obejmując władzę. Dopiero to może nieco ułatwić ocenę tego, na ile adekwatnie prowadzona obecnie polityka odpowiada potrzebom i wyzwaniom na polu niepełnosprawności. Powstanie kategorii tzw. wykluczonych opiekunów to jedna z największych porażek poprzedniego rządu na polu polityki wobec niepełnosprawności.
- 35. 34 WIĘŹ Jesień 2017 Rafał Bakalarczyk Już nie tylko specjalistyczne placówki Polityka wobec niepełnosprawności to bardzo szeroka i niejednorodna materia. Współcześnie mamy tego coraz większą świadomość za sprawą zmian w podejściu do niepełnosprawności, co wyraża choćby duch i litera wspomnianej Konwencji. Dawniej, w ujęciu biomedycznym czy opiekuńczym, koncentrowano się głów‑ nie na deficytach osoby z niepełnosprawnością i w związku z tym nacisk był kła‑ dziony na takie sfery, jak leczenie, rehabilitacja, opieka (nierzadko w warunkach segregacyjnych czy wręcz izolacyjnych) oraz zapewnienie podstawowych środków do życia. Dziś — choć kwestie ochrony socjalnej, rehabilitacji czy zdrowia nadal wymagają uwagi (Konwencja poświęca im wyodrębnione artykuły) — znacznie silniejszy akcent położony jest na równe prawa społeczne, uczestnictwo i możli‑ wości osoby z niepełnosprawnością oraz bariery w otoczeniu, które uniemożli‑ wiają ich realizację. A ponieważ zarówno aspiracje oraz możliwości, jak i bariery stojące na ich drodze dotyczą bardzo wielu sfer życia, myślenie o polityce wobec niepełnosprawności musi zachować rozległą perspektywę patrzenia. Przedmiotem naszego zainteresowania nie może zatem być już tylko pla‑ cówka wyspecjalizowana w rehabilitacji, dom pomocy społecznej, szkoła specjalna, zakład pracy chronionej czy zasady przyznawania rent inwalidzkich, lecz całe spektrum miejsc i społecznych sytuacji, w których prawa do pełnego uczestnictwa mogą być zagrożone. Warto przy tym pamiętać o indywidualności osoby z niepeł‑ nosprawnością, o spersonalizowanych potrzebach i pragnieniach, o specyfice jej sytuacji wynikającej choćby z rodzaju i stopnia niepełnosprawności czy różnic w społeczno‑rodzinnym otoczeniu, w którym przebywa. Ważnym czynnikiem jest również zmienność w całym cyklu życia. Na pew‑ nych etapach — np. gdy dziecko rodzi się z wadami rozwojowymi lub gdy osoba sędziwa wymaga całodobowej opieki i pielęgnacji — tradycyjne obszary działań opiekuńczo‑medycznych mogą odgrywać większą rolę, w innych zaś ważniejsze są atrybuty nowego podejścia, związane z włączeniem społecznym, edukacyj‑ nym czy zawodowym. Ważnym aspektem, którego nie można pomijać zwłaszcza w polskich realiach, jest rola, jaką odgrywają najbliżsi osoby niepełnosprawnej, oraz ich potrzeby wsparcia i zabezpieczenia (niestety, jak dotąd, w dalece niesa‑ tysfakcjonującym stopniu zaspokojone). Nic dziwnego, że były protesty Jaką zatem rzeczywistość w świetle tej optyki zastało Prawo i Sprawiedliwość? Wiele wskazuje, że — pomimo podejmowanych w ubiegłych latach działań — system wsparcia nadal wymaga gruntowych i jednocześnie pilnych zmian. Przekonuje o tym choćby raport o realizacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych przygotowany przez ekspertów związanych z organizacjami rzeczniczymi w ob‑
- 36. 35 Politykaspołecznapo500+ Za życiem — ale jak konkretnie szarze niepełnosprawności. Nie sposób omówić tu wszystkich problemów do‑ kładnie. Skupię się na tych aspektach, które są mi szczególnie dobrze znane na podstawie dotychczasowej działalności. Jednym z obszarów problemowych — o zasadniczym znaczeniu dla osób z niepełnosprawnością i ich rodzin — jest kwestia zabezpieczenia bytowego. To właśnie w tym zakresie w minionej kadencji parlamentarnej miały miejsce najostrzejsze protesty i demonstracje. Wyrażały one to, co od lat pokazywały badania: gospodarstwa, w których żyje osoba z niepełnosprawnością, są słabo chronione przed ubóstwem. Poziom ich dochodów bywa nieadekwatny do po‑ trzeb, jakie rodziny muszą zaspokajać w związku z niepełnosprawnością, re‑ habilitacją, opieką i leczeniem. Większa pomoc finansowa jest zatem jednym z najbardziej pożądanych wymiarów wsparcia, jakiego potrzebowałyby tego typu rodziny. Obecnie zabezpieczenie materialne i pomoc finansowa, jaką może otrzy‑ mać rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym (choć już niekoniecznie z osobą dorosłą, także tą wymagającą szczególnie intensywnego wsparcia), są na wyż‑ szym poziomie. Jednak jeszcze parę lat temu było inaczej. Pod koniec 2012 r. świadczenie pielęgnacyjne, jakie mógł otrzymać — za cenę całkowitej rezygnacji z zatrudnienia — rodzic lub opiekun osoby wymagającej stałej opieki, wynosiło 520 zł. Świadczenie przyznawane na dziecko z niepełnosprawnością to jedynie 153 zł (ta ostatnia kwota niestety nie uległa zmianie do dziś). Choć oprócz tego można było starać się o szereg ulg, dodatków itp. ogólna sytuacja materialna tych rodzin pozostawała dramatyczna, zwłaszcza że w roku 2012 nie funkcjonowało jeszcze wiele dzisiejszych form wsparcia rodziny ogółem, a więc takich, z których rodzina z niepełnosprawnym dzieckiem również mogła skorzystać. Nic dziwnego zatem, że stale wybuchały protesty, aż doszło do kulminacji w formie protestu okupacyjnego rodziców na sejmowym korytarzu w 2014 r. Od tego momentu wsparcie dla opiekunów niepełnosprawnych dzieci (i innych osób z niepełnosprawnością powstałą jeszcze w okresie dzieciństwa), którzy re‑ zygnują z zatrudnienia, znacznie się poprawiło. W odpowiedzi na poruszający i głośny medialnie protest rząd Donalda Tuska przyjął regulacje, w wyniku któ‑ rych w ciągu kolejnych lat świadczenie pielęgnacyjne wzrosło do poziomu płacy minimalnej (w 2017 r. wynosi ok. 1406 zł netto + oskładkowanie). W końcowej fazie rządów Donalda Tuska, a następnie rządu Ewy Kopacz miał też miejsce dynamiczny rozwój form wsparcia rodziny w innych wymia‑ rach, co również rzutowało na sytuację rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym, a przynajmniej części z nich. W tym okresie zmodyfikowano ulgi podatkowe na dziecko (by w większym niż dotąd zakresie mogły z nich korzystać niezamożne Wciąż nie wypracowano systemowo nawet tak podstawowego rozwiązania, jakim jest opieka wytchnieniowa, czyli zastępcza na czas, gdy opiekun potrzebuje się leczyć, rehabilitować czy odpocząć.
- 37. 36 WIĘŹ Jesień 2017 Rafał Bakalarczyk rodziny), wprowadzono zasadę „złotówka za złotówkę” do zasiłku rodzinnego, wprowadzono Kartę Dużej Rodziny, a przede wszystkim radykalnie zwiększono dostęp do opieki przedszkolnej. Wykluczeni opiekunowie Można więc stwierdzić, że w okresie przełomu władzy sytuacja materialna ro‑ dzin z dziećmi niepełnosprawnymi była znacznie lepsza niż dotąd. Stało się to dzięki działaniom wykraczającym poza politykę wobec rodzin z osobami niepeł‑ nosprawnymi, ale przekładającym się także na ich sytuację. Moim zdaniem, nie sposób pominąć efektów tych działań, podobnie jak trudno mówić o aktualnych zmianach w sytuacji rodzin z niepełnosprawnymi dziećmi, abstrahując od wpływu programu 500+. Tym bardziej że współcześnie coraz bardziej interesuje nas włączenie społeczne osób z niepełnosprawnością i umożliwienie realizacji ich praw na równi z innymi członkami społeczeństwa, wobec czego zaprzątać naszą uwagę powinny programy i instytucje powszechne, a nie tylko te sprofilowane na osoby niepełnosprawne. Jak już powiedziałem, w okresie poprzedzającym nadejście tzw. dobrej zmiany sytuacja poprawiła się, jeśli chodzi o zabezpieczenie materialne tej grupy. Należy jednak uwzględnić, że przypływ nie wszystkie łodzie podniósł. Świadczenie pielęgnacyjne zdecydowanie wzrosło, ale poprawa nie objęła rodzin, w których osoba opiekująca się jest uprawniona do emerytury lub renty, nie objęła też rodzin próbujących godzić opiekę z pracą. Wreszcie nie objęła opiekunów osób, których niepełnosprawność i zależność od stałej opieki powstała już w dorosłym życiu. A sytuacja tej grupy, także materialna, bywa dramatyczna. Zwłaszcza od 2013 r. — kiedy weszły w życie zmienione przepisy, na mocy których opiekunowie ci nie mogli już otrzymywać świadczenia pielęgnacyjnego, jeśli zrezygnowali z pracy. Początkowo przewidziano dla nich jedynie tzw. specjalny zasiłek opiekuńczy na poziomie 520 zł (kwota ta nie uległa podniesieniu do dziś), obwarowany pro‑ giem niskiego dochodu (dziś na poziomie 764 zł netto). Wielu opiekunów tego warunku nie spełniło, wobec czego pozostali bez wsparcia. Tym, którym wcześniej przysługiwało świadczenie pielęgnacyjne, a utracili prawo do niego wraz z ową niekorzystną zmianą przepisów, przyznano z cza‑ sem — pod wpływem jednego z wielu wyroków Trybunału Konstytucyjnego — świadczenie zastępcze, tzw. zasiłek dla opiekuna, ale również na poziomie jedynie 520 złotych. Część opiekunów osób dorosłych jednak nadal nie kwalifikuje się do którejkolwiek z tych form pomocy. Powstanie kategorii tzw. wykluczonych opiekunów to zapewne jedna z naj‑ większych porażek ówczesnego rządu na polu polityki wobec niepełnosprawności (i zarazem polityki senioralnej, skoro wiele z tych osób zajmuje się na co dzień niesamodzielną osobą sędziwą). Do tej kwestii odniosę się jeszcze bezpośrednio, omawiając dokonania aktualnych władz. Przejęta przez PiS po poprzednikach
- 38. 37 Politykaspołecznapo500+ Za życiem — ale jak konkretnie siatka bezpieczeństwa socjalnego osób z niepełnosprawnością i ich rodzin oka‑ zała się pełna dziur i nie obejmowała wszystkich osób, którym powinna służyć. Jeśli chodzi o dorosłe osoby z niepełnosprawnością, zwłaszcza te silnie zależne od opieki, powyższe problemy nie są jedynymi. Rodziny, które opiekują się już dorosłymi dziećmi, nieraz wskazują, jak bardzo zawęża się krąg wsparcia pozapieniężnego wraz z opuszczeniem przez dziecko systemu edukacji i wejściem w dorosłość. Nawiasem mówiąc, także wobec osób niepełnosprawnych, a roku‑ jących usamodzielnienie choćby częściowo system wsparcia na różnych etapach nie zdaje egzaminu, co utrwala zależność od opieki i stałego wsparcia ze strony starzejących się, coraz bardziej przemęczonych i wypalonych rodziców. Konty‑ nuując swoją rolę, nierzadko pełnią ją nieprzerwanie, będąc niejako uwięzionymi w czterech ścianach ze swymi podopiecznymi. Nie wypracowano dotąd na poziomie systemowym nawet tak podstawo‑ wego — z punktu widzenia obciążonych długookresową opieką rodzin — rozwią‑ zania, jakim jest opieka wytchnieniowa, czyli zastępcza na czas, gdy opiekun potrzebuje się leczyć, rehabilitować czy odpocząć (wprowadzenie takiej opieki znalazło się w założeniach programu „Za życiem”, ale jeszcze nie zostało przyjęte). Brakowało także dotąd pomocy w czynnościach opiekuńczych, wyręczającej lub zastępującej opiekunów w codziennych trudach. Wreszcie — co warto podkreślić także w kontekście wspomnianych zaleceń płynących z Konwencji — system wsparcia rodzin w ogóle nie sprzyja uczestnictwu oraz włączeniu społecznemu i realizowaniu się w innych rolach, poza tą związaną z niepełnosprawnością i opieką. Sama przesłanka całkowitej rezygnacji z pracy jest dyskusyjna. Stawia ona rodziców i opiekunów przed ponurą alternatywą: albo będziesz pracował i nie dostaniesz wsparcia pieniężnego (a przecież pracujący opiekun zwykle potrzebuje środków, by opłacić dodatkowe usługi na czas pobytu w pracy czy wykonywania czynności zawodowych), albo otrzymasz świadczenie, ale za cenę całkowitego wyłączenia się z życia zawodowego. Wiele osób zmuszonych jest wybrać to drugie rozwiązanie. Odcięci od do‑ datkowych środków, od możliwości realizowania swoich predyspozycji i umie‑ jętności zawodowych oraz od kontaktów towarzyszących pracy, łatwo popadają w stan izolacji i wypalenia. Źle to wpływa na ich zdrowie i jakość życia, a także na możliwości skutecznego wspierania dotkniętych niepełnosprawnością bliskich. Co dała zmiana władzy? Stan rzeczy zostawiony przez poprzedników cechował zatem szereg mankamen‑ tów. Czy zmiana władzy je choć częściowo przezwyciężyła? Pierwszy rok rządów Prawa i Sprawiedliwości był na tym polu skromny. Słyszeliśmy, że zmiany są w trakcie przygotowań, ale ich realizacja musi na razie ustąpić miejsca wykonaniu priorytetowych obietnic wyborczych, zwłasz‑ cza programowi 500+. Sam program oczywiście również miał wpływ na sytu‑
- 39. 38 WIĘŹ Jesień 2017 Rafał Bakalarczyk ację części rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym, choć tylko do 18. roku życia i nie dotyczyło to każdego dziecka. Warto jednak pamiętać, że w przypadku dzieci niepełnosprawnych łatwiej było uzyskać świadczenie już na pierwsze dziecko, bowiem w tej sytuacji kryterium dochodowe wyniosło 1200 zł, a nie 800 zł netto na osobę. Z drugiej strony wysoki koszt programu 500+, wynikający z jego rozległej skali, może zawężać pole manewru finansowania innych działań, w tym tych wobec osób niepełnosprawnych, które nie skorzystały ze świadczenia wychowawczego. Mimo skromnych osiągnięć w pierwszym okresie rządów PiS jedna zmiana zasługuje na uwagę i docenienie. Chodzi o regulacje uprawniające część opieku‑ nów do zasiłku dla bezrobotnych i świadczenia przedemerytalnego po śmierci podopiecznego (prawo to weszło w życie 1 stycznia 2017 r.). Wcześniej było tak, że jeśli ktoś pobierał jedno ze wspomnianych świadczeń z tytułu braku zatrud‑ nienia w okresie sprawowania opieki, w sytuacji gdy podopieczny zmarł, były opiekun zostawał bez środków do życia, a rejestrując się jako osoba bezrobotna, nie miał prawa do zasiłku. Nowe przepisy to zmieniły, aczkolwiek niestety nie wszyscy znajdujący się w potrzebie na tym skorzystali. Część opiekunów pozostających poza zatrudnie‑ niem nie miała uprawnień do wspomnianych świadczeń, zatem także po śmierci podopiecznego nie mogli uzyskać nawet tak doraźnej i skromnej pomocy, jaką jest w polskim systemie prawnym zasiłek dla bezrobotnych. Ponadto jedyną prze‑ słanką do ubiegania się o ów zasiłek (lub, dla opiekunów w starszym wieku oraz z odpowiednim stażem pracy i opieki, o świadczenie przedemerytalne) uczyniono śmierć podopiecznego. Tymczasem bywają także inne okoliczności, w których ktoś po latach przestaje pełnić opiekę i chciałby powrócić na rynek pracy. Przyjęte rozwiązania, choć poszły w dobrym kierunku, są wciąż niesatysfakcjonujące jako instrument zabezpieczający w pierwszym okresie po ustaniu długotrwałej opieki. Polityka nowego rządu wobec osób niepełnosprawnych nabrała pewnego impetu po roku kierowania państwem, u schyłku 2016 r. Nie bez wpływu na to po‑ została zapewne skala i temperatura protestów wobec planów zaostrzenia prawa aborcyjnego, co stanowiło impuls do zaproponowania pakietu rozwiązań, które miałyby wspomagać rodziny, w których zapadnie decyzja o urodzeniu dziecka z poważną wadą rozwojową. Najpierw wprowadzono w listopadzie 2016 r. świad‑ czenie pieniężne z tytułu urodzenia dziecka z wadami rozwojowymi w wysokości 4 tys. złotych, a następnie, miesiąc później, przyjęto w drodze uchwały komplek‑ sowy program „Za życiem”, którego sukcesywna realizacja trwa do dziś. Jeśli chodzi o ocenę pierwszego kroku, czyli jednorazowego świadczenia pieniężnego, istnieją wątpliwości, czy było to rozwiązanie racjonalne. Owszem, w większości przypadków te pieniądze się przydadzą, ale czy nie można byłoby ulokować ich sensowniej? Fakt jednorazowości, nawet przy znacznej kwocie, sprawia, że trudno traktować tę pomoc jako środek rzeczywistego zabezpieczenia rodziny, które przecież będzie potrzebne przez lata, nierzadko do końca życia opiekuna i podopiecznego.
- 40. 39 Politykaspołecznapo500+ Za życiem — ale jak konkretnie Dodajmy, że wsparcie rodziny w momencie urodzenia dziecka i w pierwszym okresie jego życia i tak jest względnie wysokie. Jeśli dochód w rodzinie wynosi poniżej 1922 złotych netto na osobę, otrzyma ona becikowe; jeśli dochód wynosi poniżej 764 złotych — oprócz tego tysiąca złotych otrzyma drugie tyle. Ponadto od stycznia 2016 r. — na skutek przyjętych przez poprzedni rząd przepisów — przez pierwszy rok życia dziecka każda matka bezrobotna lub niepracująca na etacie otrzymuje 1000 zł miesięcznie świadczenia rodzicielskiego (zwanego „ko‑ siniakowym”). Te matki, które były zatrudnione na etacie, mogą zaś korzystać z płatnego urlopu rodzicielskiego (jednego z dłuższych w Europie). A do tego dochodzi jeszcze świadczenie 500+ oraz świadczenia przeznaczone dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym. Zatem w najwcześniejszej fazie życia dziecka, także niepełnosprawnego, bezpośrednie zabezpieczenie materialne jest względnie godziwe (choć szwanko‑ wać może dostęp do informacji, wsparcia psychologicznego, wczesnej interwencji i rehabilitacji), natomiast znacznie pogarsza się sytuacja finansowa po pierw‑ szym roku życia, zwłaszcza w obliczu niedoborów opieki żłobkowej, w tym dla dzieci z deficytami rozwojowymi. Być może należałoby szukać rozwiązań, które w sposób systematyczny podnosiłyby poziom bezpieczeństwa socjalnego rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem przez dłuższy czas, a nie tylko bezpośrednio po narodzinach. Przykładowo: być może sensowniejszym krokiem byłoby podwyż‑ szenie kwoty wypłacanego comiesięcznie zasiłku pielęgnacyjnego — wynoszą‑ cego niezmiennie 153 zł — co od dłuższego czasu postulują rodzice? Ponadto czy przeznaczone zasoby powinny być przekazywane wyłącznie jako zapomoga materialna, czy też objąć inne formy wsparcia? Zalety i wady programu „Za życiem” Te inne, pozapieniężne działania znalazły wyraz w przyjętym przez rząd progra‑ mie „Za życiem”. Ocena tego programu — rozumianego tu nie tylko jako doku‑ ment go powołujący i uzasadniający, ale także jako ramy faktycznie realizowanej polityki — jest trudna ze względu na to, że jesteśmy w dość wczesnej fazie jego wdrażania. Już teraz można jednak wskazać szereg jego mocnych stron. Jak również kilka słabych. Na pewno warta docenienia jest próba zbudowania polityki dość komplek‑ sowej, obejmującej i porządkującej różne obszary wsparcia. Na uwagę zasługuje też określenie ram finansowych i czasowych realizacji programu, co ułatwi jego ewaluację i rozliczenie. W programie założono także wprowadzenie od dawna postulowanych rozwiązań, które dotąd nie znalazły odpowiedniego miejsca w pol‑ skim porządku prawnym, jak choćby wspomniana już opieka wytchnieniowa. Program zawiera pięć zasadniczych obszarów priorytetowych, w ramach których przewidziano i opisano działania, jakie mają stopniowo wchodzić w życie w okresie realizacji projektu. Część z nich wyrażona już została w konkretnych