1. Anna Jakoniuk-Diallo
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Warunki stymulowania rozwoju
umiejętności komunikacyjnych dziecka
z zaburzeniami rozwoju
Porozumiewanie się rodziców z dzieckiem zachodzi na płaszczyźnie ich
wzajemnego kontaktu. Słowo kontakt na gruncie psychologii oznacza pozo-
stawanie z kimś w związku, w relacji. Pozostawanie z kimś w kontakcie
wskazuje na styczność oraz przestrzeń wzajemnej relacji zarówno tej fizycz-
nej, jak i psychicznej. Rezultatem kontaktu jest poczucie bycia – z (drugą
osobą).
Kontakt nie istnieje sam z siebie. Wymaga on od partnerów dąŜenia do
niego, wchodzenia w niego i pozostawania w nim. WiąŜe się więc z działa-
niem i zaangaŜowaniem obu stron interakcji, które, jak podkreśla Zalewska
(1998), poszukują wspólnej płaszczyzny – przestrzeni psychicznej.
Rodzice dzieci z zaburzeniami rozwoju często twierdzą, Ŝe mają utrud-
niony kontakt z własnym dzieckiem oraz ograniczone moŜliwości porozu-
miewania się z nim. Dzieje się tak wówczas, kiedy dziecko nie komunikuje
się werbalnie lub w niewielkim stopniu opanowało mowę dźwiękową, cho-
ciaŜ nie tylko. RównieŜ dzieci komunikujące się przy uŜyciu mowy bywają
oceniane przez rodziców jako bierne i wycofujące się z kontaktu. Brak ini-
cjatywy ze strony dziecka w nawiązywaniu interakcji z opiekunem moŜe
wynikać wówczas z wyręczającej lub zbyt dyrektywnej postawy rodziciel-
skiej.
Jedne badania (Lederberg i Mobley, 1990) pozwalają wnioskować, Ŝe
brak normalnego rozwoju językowego pozostaje bez znaczącego wpływu na
rodzaj relacji pomiędzy matką i dzieckiem. Inne z kolei (Pressman i in., 1999;
Jakoniuk-Diallo, 2000) wskazują na występowanie zaleŜności odwrotnej,
tzn. dopasowanie matki do dziecka w kontakcie sprzyja jego umiejętności
komunikowania się. MoŜna zatem sądzić, Ŝe istnienie problemu jakości

2. 102 Anna Jakoniuk-Diallo
kontaktu pomiędzy rodzicami i dzieckiem o zaburzonym rozwoju ma inne
podłoŜe, niŜ trudności w komunikowaniu się. WiąŜe się bardziej ze stanem
psychicznym rodziców, czyli z tym, w jakim stopniu zdołali zaakceptować
ograniczenia w rozwoju swojego dziecka.
Językowy wymiar kontaktu z dzieckiem ma dla rodziców znaczenie
szczególne. Jest waŜny z punktu widzenia precyzyjnego porozumiewania
się z uŜyciem tego samego narzędzia. Stanowi równieŜ wskaźnik postępów
rozwojowych dziecka. Posługiwanie się mową dźwiękową staje się więc dla
wielu rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju główną płaszczyzną
usprawniania dziecka. Jednocześnie, jak wynika z badań Lotos i Devise
(2003), im bardziej negatywna jest rodzicielska ocena umiejętności komuni-
kacyjnych dziecka, tym bardziej kontrolujący, restrykcyjny i pozbawiony
spontaniczności staje się kontakt z nim. Brak postępów w rozwoju mowy
u dziecka rodzi silne frustracje rodziców i moŜe potęgować uczucie wstydu
w sytuacji, gdy rodzice nie zdołali zaakceptować faktu niepełnosprawności
dziecka. Taka sytuacja z pewnością utrudnia im spontaniczne porozumie-
wanie się z dzieckiem. Ono czuje się w tej sytuacji zagubione i zaniepokojo-
ne brakiem zrozumienia zachowania rodziców, moŜe więc niejako wtórnie
przyjmować bierną lub wycofującą postawę w kontakcie z nimi. Obydwie
strony odczuwają z czasem coraz większy dyskomfort, towarzyszący wza-
jemnym relacjom. Tę trudną sytuację moŜe przerwać udzielenie rodzicom
wsparcia, które ułatwiłoby im zaakceptowanie dziecka takim, jakim ono jest,
ze wszystkimi jego moŜliwościami i ograniczeniami. Powinni zdawać sobie
sprawę, Ŝe porozumiewanie się z własnym dzieckiem obejmuje zarówno
komunikację werbalną, jak i niewerbalną. W przypadku niektórych dzieci
z powaŜnymi defektami w komunikowaniu się, posługiwanie się przez nie
mową dźwiękową jest niemoŜliwe i wówczas trzeba sięgnąć po alternatyw-
ne sposoby porozumiewania się, np. piktogramy.
Kontakt rodziców z dzieckiem z zaburzeniami rozwoju moŜe być owoc-
ny i satysfakcjonujący dla obu stron nawet wówczas, kiedy opiera się na
komunikacji niewerbalnej. Wymaga on jednak atmosfery wzajemnego za-
ufania, która zachęca do porozumiewania się nawet wtedy, gdy jego próby
kończą się niepowodzeniem.
Podmiotowa rola rodziców w stymulowaniu rozwoju umiejętności
komunikacyjnych dziecka
Badania prowadzone na gruncie psychologii rozwojowej utwierdzają
nas w przekonaniu, Ŝe niemowlę rodzi się z wrodzoną wraŜliwością na dru-
giego człowieka i jest zmotywowane do komunikowania się z nim. Porozu-

3. Warunki stymulowania rozwoju umiejętności komunikacyjnych dziecka z zaburzeniami rozwoju 103
miewanie się z otoczeniem pozwala dziecku na utrwalenie więzi z osobami
bliskimi i zaspokajanie potrzeb. Kontakt z innymi osobami jest, zdaniem
Winnicotta (2000), niezbędny dziecku do stawania się istotą ludzką. Ozna-
cza to, Ŝe w relacji z drugim człowiekiem, dziecko ma moŜliwość doświad-
czenia siebie jako osoby, która moŜe wpływać na emocje i zachowania in-
nych. Najbardziej znamiennym przykładem takiej relacji jest kontakt
rodzice–dziecko. Od doświadczeń dziecka w jego relacjach z rodzicami za-
leŜy obraz samego siebie. Nawet dziecko z powaŜnymi ograniczeniami
rozwoju moŜe czuć się doceniane i mieć poczucie sprawstwa, jeŜeli jego ro-
dzice potrafią się do niego dopasować, tj. uwzględnić jego potrzeby i być
czułym na komunikaty. Dostrojenie emocjonalne rodziców do dziecka po-
zwala im dostrzegać jego intencje i nadać im znaczenie nawet wówczas, gdy
dziecko nie mówi. Pozwala zauwaŜyć i docenić kaŜdy, chociaŜby niewielki
postęp w rozwoju dziecka, co działa stymulująco – pobudza jego aktywność,
równieŜ w sferze komunikowania się z otoczeniem. Takie wzmacnianie na-
wet drobnych osiągnięć dziecka decyduje o tym, Ŝe będzie ono podejmować
wciąŜ nowe próby porozumiewania się z innymi, nawet wówczas, kiedy
czasem zakończą się one niepowodzeniem.
Warunki stymulowania rozwoju umiejętności komunikacyjnych
dziecka z zaburzeniami rozwoju
Empatia w relacji z dzieckiem zdaje się być najwaŜniejszym warunkiem
decydującym o rezultacie tego kontaktu. Czym jest zatem empatia? Jest ona
psychiczną funkcją, które występuje u wszystkich ludzi, na kaŜdym etapie
ich rozwoju (Grimmer, 1993). Nie jest więc jakąś szczególną zdolnością.
Droga rodziców do empatycznego poznania ich dziecka wiąŜe się z ich
świadomością własnej toŜsamości, z szacunkiem dla dziecka, ze społeczną
gotowością rodzica do rezygnacji z egoizmu, po to by zaofiarować się dziec-
ku, z umięjętnością wyobraŜenia sobie sytuacji dziecka i potrzebą niesienia
mu pomocy. Wymienione właściwości umoŜliwiają rodzicom wraŜliwe re-
agowanie na wysyłane przez dziecko sygnały, np. radości, zniecierpliwienia,
strachu, smutku. Grimmer (1993) podkreśla, iŜ rodzice empatycznie reagują-
cy na swoje dziecko, potrafią słyszeć wszystko, czego dziecko nie moŜe lub
nie chce wypowiedzieć, natomiast dziecko traktowane nieempatycznie prze-
staje być słyszalne przez otoczenie. Skarga rodziców na brak kontaktu
z dzieckiem z zaburzeniami rozwoju moŜe być wynikiem braku empatii w
tej relacji.
Empatia, określana jako próba zrozumienia stanu psychicznego drugie-
go człowieka, pozwala rodzicom niejako „zajrzeć do wnętrza dziecka”. Po-

4. 104 Anna Jakoniuk-Diallo
zwala zrozumieć dziecko z powaŜnymi ograniczeniami w komunikowaniu
się, odczytać znaczenia przez nie wypowiedziane oraz niewypowiedziane
i odpowiednio na nie reagować.
Wspieranie rozwoju dziecka w obszarze porozumiewania się z otocze-
niem musi być oparte na empatycznej komunikacji, a ta z kolei wymaga od
rodziców wczucia się w problemy dziecka, co chroni ich przed utratą wraŜ-
liwości na „dziecięcą rzeczywistość” (Dysarz, 2003).
Emocje zawarte w prozodii wypowiedzi mogą inspirować dziecko do
komunikowania się. Nie tylko treść komunikatu, ale równieŜ to, w jaki spo-
sób rodzice mówią do dziecka, moŜe zachęcać je do komunikowania się.
Jeszcze na długo zanim dziecko zrozumie treść wypowiedzi, bo w okresie
prenatalnym, potrafi ono z tonu głosu matki odczytać charakter komunikatu
i emocje w nim zawarte (komunikat radosny, czuły lub pełen niepokoju). To
właśnie „linia melodyczna” wypowiedzi – jej warstwa prozodyczna jest do-
stępna w odbiorze dzieciom z powaŜnymi zaburzeniami rozwoju. Radosna
ekscytacja lub spokojny i czuły ton wypowiedzi rodziców mogą pobudzać
dziecko do komunikowania się. Istnieją psychoterapeuci, np. Dolto (za:
Olechnowicz, 2003), którzy twierdzą, Ŝe moŜna dzielić się z dzieckiem rów-
nieŜ smutkiem i bólem, jednak najwaŜniejsze jest to, by rodzice w kontakcie
z nim byli prawdziwi. Nie mogą być smutni, kiedy mają mówić do dziecka
o rzeczach radosnych. Mają mówić w sposób radosny i otwarty. Sprzeczność
prozodycznej i treściowej warstwy wypowiedzi rodziców jest wtedy od-
czuwana przez dziecko jako fałsz komunikatu i budzi brak zaufania do jego
nadawcy. Taka sytuacja nie zachęca dziecka do wchodzenia w kontakt i ko-
munikowania się.
Nadanie intencji niewerbalnym zachowaniom dziecka
warunkiem porozumiewania się z dzieckiem
z zaburzeniami rozwoju
Powiedzenie za dziecko tego, co zdaniem rodziców chciałoby powie-
dzieć, gdyby tylko mogło, ma miejsce w relacji rodziców z niemowlęciem.
Odpowiedzi matki i ojca na zachowanie dziecka (w tym równieŜ ekspresję
emocjonalną), to nadanie znaczenia owemu zachowaniu. Łączy się ono
z moŜliwością odczucia intencji dziecka, jego pragnień. Wymaga od rodzi-
ców bliskich, w sensie przestrzeni, kontaktów z dzieckiem i jego obserwacji.
Takie nadawanie znaczenia zachowaniom dziecka i jego niewerbalnym ko-
munikatom jest szczególnie waŜne dla moŜliwości porozumiewania się ro-
dziców z dzieckiem z ograniczeniami w zakresie komunikacji werbalnej.
Odbywa się opierając na sferze intuicji rodziców oraz ich empatii i zdarza

5. Warunki stymulowania rozwoju umiejętności komunikacyjnych dziecka z zaburzeniami rozwoju 105
się, Ŝe bywa nieadekwatne do intencji dziecka. MoŜna wówczas zauwaŜyć
objawy jego zniecierpliwienia i niezadowolenia. Rodzice nie powinni trak-
tować takich sygnałów jako niechęci dziecka do wchodzenia w kontakt.
Wyniki badań Edwarda Tronicha (1989) wskazują, Ŝe ponad połowa czasu
interakcji pomiędzy matką i dzieckiem upływa na nieporozumieniach
w komunikowaniu się oraz próbach ich naprawy. Próby naprawy interakcji
rodzice–dziecko mają istotne znaczenie nie tylko dla podtrzymywania dia-
logu komunikacyjnego, ale pozwalają równieŜ doświadczyć dziecku poczu-
cia sprawstwa, wsparcia ze strony opiekuna. UmoŜliwiają mu radzenie so-
bie z trudnymi emocjami, współregulowanie tych emocji z rodzicami oraz
doświadczenie emocji pozytywnych, związanych z dojściem do porozumie-
nia, czyli występujących w sytuacji „naprawy” interakcji.
JeŜeli w kontakcie z rodzicami dziecko czuje się bezpiecznie, jest ufne,
wówczas nieporozumienia w interakcji komunikacyjnej skłaniają obie strony
do podejmowania wciąŜ nowych prób porozumiewania się.
Kontakt dotykowy warunkiem komunikowania się z dzieckiem
z zaburzeniami rozwoju
Słowo „kontakt” pochodzi z języka łacińskiego i oznacza dosłownie „z do-
tykiem”. Rola dotyku jest zatem w kontakcie rodzice–dziecko kluczowa.
Doświadczanie kontaktu fizycznego z rodzicami jest bardzo waŜne. Po-
chodzi jeszcze z okresu prenatalnego, kiedy ciało dziecka było pocierane
przez ściany macicy matki. Preferencje co to tej formy kontaktu utrzymują
się jeszcze długo po urodzeniu. Delikatne szorowanie pleców działa kojąco
i pozwala poczuć się bezpiecznie dzieciom z syndromem autyzmu, które nie
dopuszczają często Ŝadnej innej formy kontaktu. Kontakt dotykowy moŜe
odgrywać szczególną rolę w komunikowaniu się rodziców z dzieckiem
o zaburzonym rozwoju. MoŜe stanowić zarówno element rozpoczynający
interakcję komunikacyjną, inspirować dziecko do wchodzenia w tę interak-
cję, jak i stanowić jedyny sposób, w jaki kontakt będzie przebiegał.
Ręce rodzica są podstawowym źródłem kontaktu z dzieckiem. Jego do-
tyk powinien być zatem, jak podkreśla Knill (1997), przekonujący i precy-
zyjny, a nie mechaniczny i bezrefleksyjny. W wypadku dziecka z cięŜkimi
defektami komunikacji masaŜ moŜe stanowić podstawowy sposób porozu-
miewania się z nim i zachęcania do aktywności. Udowodniono, Ŝe syste-
matyczne stosowanie przez rodziców masaŜu działa nie tylko stymulująco
na wzrost napięcia mięśniowego u dziecka, ale pozwala mu poprzez świa-
domość ciała doświadczyć siebie i pobudza do spontanicznej aktywności.
Systematyczny masaŜ ciała jest podstawowym elementem programu roz-

6. 106 Anna Jakoniuk-Diallo
woju mowy, którym objęto dzieci z zespołem Downa w Szwecji. (Knill,
1997)
Dzieci niepotrafiące komunikować się werbalnie, często same inicjują
kontakt z rodzicami wyciągając w ich kierunku dłonie lub stopy, jakby
chciały powiedzieć: dotknij mnie, pogłaszcz, przytul, pomasuj. Zadaniem rodzi-
ców jest zareagowanie na tę formę komunikatu ze strony dziecka. Nawet
wówczas, kiedy dziecko nie przejawia jakiejkolwiek formy inicjowania
kontaktu, mogą wykorzystać dotyk do jego nawiązania. W takim wypadku
konieczne jest uwzględnienie tych sfer ciała dziecka, które ów dotyk zaak-
ceptują. Rodzice powinni więc rozpoczynać sesję kontaktu dotykowego od
szorowania i masowania pleców dziecka, poprzez delikatne głaskanie pal-
ców rąk i stóp, a kończyć dotykiem twarzy i głowy dziecka (miejsc najbar-
dziej wraŜliwych), jeŜeli daje na to przyzwolenie.
Ciekawość poznawcza warunkiem stymulowania umiejętności
komunikacyjnych dziecka z zaburzeniami rozwoju
Podstawowym zmysłem umoŜliwiającym dziecku nawiązanie kontaktu
z rodzicami jest wzrok. Dziecko patrzy na tego, kto go potrafi zaciekawić.
Fiksację, czyli zatrzymanie wzroku dziecka na twarzy rodzica wchodzącego
w kontakt, ułatwia bliska przestrzeń interakcji oraz spokojny, miły
i uśmiechnięty wyraz twarzy. Dzieciom z powaŜnymi defektami w zakresie
komunikacji właśnie rodzice powinni proponować kontakt wzrokowy. Wy-
raźna mimika i radosny wyraz twarzy mogą ułatwić wzajemne zaintereso-
wanie i podtrzymywanie interakcji komunikacyjnej. Nie zawsze jesteśmy
jednak świadomi wyrazu naszej twarzy, kiedy zbliŜamy się do dziecka. Ro-
dzice dzieci o zaburzonym rozwoju, dzieci które nie potrafią komunikować
się werbalnie często odczuwają niepokój w sytuacji próby nawiązania kon-
taktu z dzieckiem. Wynika on z braku pewności co do własnych kompeten-
cji w zakresie porozumiewania się z nim. Niepokój ten widoczny jest w wy-
razie twarzy rodzica oraz całej jego postawie i nie stymuluje dziecka do
podtrzymywania kontaktu, a raczej skłania do wycofania się z niego. Rodzi-
ce mogą zmienić tę sytuację, wykorzystując np. pacynkę umieszczoną na
wysokości ich twarzy. Będzie ona stanowić bodziec przyciągający uwagę
wzrokową dziecka i jednocześnie nadawać interakcji z nim charakter zaba-
wowy, czyli radosny i inspirujący obie strony kontaktu do aktywności. Pa-
cynka pomoŜe rozładować napięcie emocjonalne w sytuacji trudności w po-
rozumiewaniu się, przy jednoczesnym umoŜliwieniu rodzicom pełnienia ich
podmiotowej roli w stymulowaniu dziecka do komunikowania się.

7. Warunki stymulowania rozwoju umiejętności komunikacyjnych dziecka z zaburzeniami rozwoju 107
Muzyka jako element sprzyjający rozwijaniu
umiejętności komunikacyjnych dziecka
Muzyka jest takim bodźcem, wobec którego trudno przejść obojętnie.
Wyjątek stanowi sytuacja, kiedy jej nie słyszymy, ale nawet wówczas odbie-
ramy drgania dzięki przewodnictwu powietrznemu.
Badania z zakresu muzykoterapii (Kronenberg, 2000) wskazują na jej
istotną rolę w zakresie relaksacji oraz aktywizacji organizmu. Muzyka moŜe
działać uspakajająco (znosić nadmierny lęk i niepokój), jak teŜ wytwarzać
atmosferę motywującą do działania (utwory mają rozbudowaną linię melo-
dyczną i duŜą ilość dynamicznych zmian). Ciche nucenie jakiejś melodii
moŜe towarzyszyć np. nawiązaniu kontaktu dotykowego z dzieckiem. Po-
budza to jego aktywność, ciekawość poznawczą i jednocześnie uspokaja
oraz pozytywnie nastraja nucącego. Rodzice mogą zatem śpiewać dziecku
to, co chcieliby mu powiedzieć, mogą śpiewać takŜe o tym, co ono robi. Wy-
korzystanie elementu śpiewu do wchodzenia w interakcję komunikacyjną
z dzieckiem czyni kontakt w odbiorze dziecka bardziej bezpiecznym. Taka
forma interakcji jest poŜądana np. przez dzieci z syndromem autyzmu, dzie-
ci z wysokim poziomem lęku.
Korzystną atmosferę kontaktu rodzice–dziecko tworzy równieŜ muzyka
polifoniczna (wielogłosowa). Powtarzalność jej elementów pozwala na wy-
tworzenie bezpiecznej atmosfery kontaktu. Szczególne znaczenie odpręŜające
przypisuje się równieŜ muzyce Vivaldiego, Haydna, Beethovena czy Mozarta.
Dla rozwijania interakcji komunikacyjnych z dzieckiem moŜemy wyko-
rzystać, jako ich tło, specjalnie skomponowaną muzykę o zmieniającym się
charakterze, który intensyfikuje lub spowalnia przebieg kontaktu. Muzyka
taka początkowo ma charakter relaksacyjny, przygotowujący do dalszego
kontaktu, natomiast w dalszej części staje się bardziej rytmiczna, co ma na
celu inspirację i intensyfikację kontaktu pomiędzy rodzicami i dzieckiem.
W trzeciej części powinna być jeszcze bardziej rytmiczna i melodyjna, aby
zachęcać np. do śpiewu lub ruchu. Kolejny fragment prezentowanej muzyki
moŜe mieć powtórnie charakter wyciszający i relaksujący – sugerujący za-
kończenie kontaktu.
Organizacja przestrzeni fizycznej waŜnym warunkiem
wyzwalającym aktywność komunikacyjną dziecka
Obserwując funkcjonowanie poznawcze dziecka o zaburzonym rozwoju
moŜemy zauwaŜyć, Ŝe nie bez znaczenia pozostaje dla niego przestrzeń fi-
zyczna wokół. Miejsce, w którym dziecko moŜe poczuć się bezpiecznie – tj.

8. 108 Anna Jakoniuk-Diallo
stanowiące jakąś odgrodzoną przestrzeń, w którym jest ciepło i przytulnie,
w którym moŜna się zrelaksować siedząc na miękkich poduszkach, fotelu
lub materacu, którego oświetlenie nie jest zbyt intensywne, a liczba róŜnych
przedmiotów nie przytłacza i nie rozprasza dziecka – to miejsce sprzyjające
jego aktywności na róŜnych płaszczyznach. Manipulacja środowiskiem
przedmiotowym wokół dziecka moŜe okazać się więc pomocna w stymulo-
waniu go do komunikowania się z rodzicami. Znajomość jego preferencji
w zakresie otaczających bodźców jest zatem kluczem do stworzenia mu ak-
tywizującej niszy.
Zakończenie
Jak podkreśla Stern (2000), „stawanie się osobą” odbywa się w kontakcie
z innymi na długo wcześniej niŜ do kontaktu tego zostanie włączony język.
MoŜna zatem przypuszczać, Ŝe zakłócenia w kontakcie z dzieckiem cechują-
cym się ograniczeniami w zakresie komunikacji nie leŜą w istocie samego
zjawiska komunikowania się, lecz mają duŜo głębsze, niŜ tylko językowe
podłoŜe. Zakłócenia w komunikowaniu się rodziców z dzieckiem o zabu-
rzonym rozwoju są zjawiskiem wtórnym do zaburzeń samej relacji. JeŜeli
kontakt nie opiera się na ufnej więzi, empatii, dopasowaniu do dziecka,
wówczas trudności w komunikowaniu się z otoczeniem doświadcza nawet
to dziecko, które potencjalnie jest w stanie porozumiewać się z rodzicami
przy uŜyciu mowy. MoŜna sądzić, Ŝe spełnienie wyŜej opisanych warunków
rozwijania komunikacji w diadzie rodzic–dziecko z zaburzeniami rozwo-
ju posłuŜy nie tylko procesowi porozumiewania się, ale równieŜ budowa-
nia kontaktu na trwałych fundamentach miłości, bliskości, wzajemnej ak-
ceptacji.
Bibliografia
DYSARZ E., (2003), Mowa dziecka a więzi uczuciowe w rodzinie. Bydgoszcz, Wyd. Akademii Byd-
goskiej.
GRIMMER F., (1993), Pädogogik und Empathie. Frankfurt, Pädagogische Rundschau.
JAKONIUK-DIALLO A., (2000), Samodzielność i kompetencja komunikacyjna dzieci z wadą słuchu.
Konin, Wyd. Trans – druk.
KNILL CH., (1997), Dotyk i komunikacja. Warszawa, Wyd. MEN.
KRONENBERGER M., (2000), Muzykoterapia, Szczecin, Wyd. Mediatour.
LEDERBERG A.R., MOBLEY C.E., (1990), The effect of hearing impairment on the quality of attachemnt
and mother – toddler interaction. “Child Development”, 61: 1596–1604.
LOOTS G., DEVISE I, (2003), An intersubjective developmental perspective on interactions between deaf
and hearing mothers and their deaf infants. “American Annals of the Deaf”, 148: 295–307.

9. Warunki stymulowania rozwoju umiejętności komunikacyjnych dziecka z zaburzeniami rozwoju 109
OLECHNOWICZ H., (2003), Opowieści terapeutów – część 2. Warszawa, WSiP.
TRONICK E., (1989), Emotion and emotional communication in infants. “American Psychologist”, 2:
112–119.
WINNICOTT D.W., (2000), Dziecko, jego rodzina i świat. Warszawa, Jacek Santorski Co Wydaw-
nictwo.
ZALEWSKA M., (1998), Dziecko w autoportrecie z zamalowaną twarzą. Psychiczne mechanizmy zabu-
rzeń toŜsamości dzieci głuchych i słyszących z opóźnionym rozwojem mowy. Warszawa, Jacek
Santorski and Co Wydawnictwo.