This report (in Dutch) describes the realisation of the monument for 31 victims who perished on the Dam square on May 7th, 1945. The monument was commissioned by Foundation for Dam Victims May 7th, 1945, curated and co-produced by me, and designed by Moniker (https://studiomoniker.com).

1. 07-05-2016
eindverslag
07-05-1945

2. foto: W.F. Leijns

3. Inleiding: feiten en verbeelding
Op 7 mei 1945, luttele minuten nadat soldaten van de Kriegsmarine een kogelregen
afvuurden op een feestende menigte op de Dam, liep een peuter verontwaardigd
in de richting van waaruit de kogels werden afgevuurd: In de consternatie was haar
ijsje op de grond gevallen. Fotograaf Wiel van der Randen legde dat ijzingwekkende
moment vast, seconden voordat het kind in veiligheid werd gebracht.
Op 7 mei 2016 was datzelfde kind aanwezig bij de onthulling van het gedenkteken
voor de 31 slachtoffers die vielen tijdens de schietpartij. Haar naam is Tiny van der
Hoek. Zij is 75 jaar oud, kan het navertellen, en dat deed ze, tijdens de afsluitende
receptie in de Koninklijke Industrieele Groote Club.
Veel getuigen leven niet meer, maar behalve Tiny zijn er nog legio mensen die zich de
schietpartij als de dag van gisteren herinneren: de schrijver en dichter K. Schippers
(pseudoniem van Gerard Stigter), beeldend kunstenaar Aat Veldhoen, ontwerper
Friso Kramer, en vele anderen: zowel bekende als onbekende Amsterdammers die
door te vertellen of te verbeelden op zeker moment uiting gaven aan wat zij toen
hebben meegemaakt. Een gouache die Veldhoen naar aanleiding van de schietpartij
maakte zal de omslag van een publicatie over de schietpartij sieren die in het najaar
door onze stichting wordt gepubliceerd.
Herdenken krijgt gaandeweg een andere lading; er zijn immers steeds minder men-
sen die het kunnen navertellen. In het licht van dit andere herdenken verandert ook
de context: verhalen en herinneringen uit de eerste hand vallen weg. Veel instellingen
en organisaties die zich tot de tweede wereldoorlog verhouden zoeken daarom naar
nieuwe vormen van herdenken: de tweede wereldoorlog betreedt gaandeweg het
domein van de overlevering: verhalen uit tweede of derde hand, nabewerkte herin-
neringen en nieuwe vormen van herdenken waartoe jongere generaties zich zullen
verhouden omdat de ouderen wegvallen. Feiten worden mythen en mensen worden
geesten, maar zij zullen niet minder aanwezig zijn in hoe de gebeurtenissen uit die
bewogen periode nu en in de toekomst worden gedeeld.
Op grote projectieschermen toonde Het Nationaal Comité 4 en 5 mei en de NPO
tijdens de recente dodenherdenking op de Dam de kinderen of kleinkinderen met
de nog levende protagonisten op de achtergrond, staand buiten de scherptediepte
van de camera. De video’s representeren een overgang: nabestaanden nemen het
woord, en staan vóór degenen die kunnen getuigen, maar het is een generatie die
op het punt staat te verdwijnen.
Op aaneengeschakelde veerponten konden mensen dit jaar het IJ oversteken, een
reconstructie door het Amsterdams Comité 4 en 5 mei van de wijze waarop de
Amsterdammers tegen het einde van de oorlog in staat waren om van en naar
Amsterdam-Noord te gaan, omdat de veerponten wegens brandstofschaarste niet
konden varen. Met dit evocatieve project worden de gebeurtenissen in de hoofdstad
tijdens het laatste oorlogsjaar opgeroepen, en is een jongere generatie in staat te
ervaren wat toen heeft plaatsgevonden.
Feiten zullen gaandeweg worden opgeroepen door de verbeelding: het is aan de
kunst om een historische gebeurtenis als de tweede wereldoorlog te doen herleven.
Dit besef heeft ertoe geleid dat de stichting, uitgaande van het projectvoorstel van
curator Ronald van Tienhoven, het besluit nam om de positionering, ontwikkeling en
totstandkoming van een nieuw gedenkteken in handen te geven van een jongere
generatie beeldmakers die in staat is om een nieuwe sensibiliteit ten aanzien van
herdenken vorm te geven, en daarbij naadloos zowel analoge als digitale middelen
weet in te zetten.

4. 15.509gelegde steentjes
plaatseensteen.nl / placeastone.nl

5. Moniker, speelveld, stakeholders en financiering
Na een uitgebreide verkenning koos de stichting op voordracht van beeldend kun-
stenaar, curator en projectadviseur Ronald van Tienhoven voor Moniker. De wijze
waarop Moniker projecten vanuit de methodiek van ‘Conditional Design’ ontwikkelt,
en daarmee anderen actief laten participeren in de totstandkoming van een kunst-
werk of ontwerp, leek ons de meest passende wijze om een hedendaags gedenk-
teken door velen én voor velen het licht te doen zien.
Voor Moniker is dit project het eerste dat relatief ver buiten het domein van kunst
en vormgeving is gerealiseerd. Zowel de betrokkenen als de participanten zijn niet
a priori ingewijd in de taal die Moniker spreekt, of het netwerk waartoe Moniker
zich normaliter verhoudt. Het ontwikkelen van een participatief project voor bijvoor-
beeld de Zwitserse Fondation Beyeler of het Stedelijk Museum verhoudt zich tot
een gekend cultureel speelveld. Voor het gedenkteken op de Dam diende echter
een omvangrijk, vaak niet-ingewijd publiek te worden bereikt teneinde een zo breed
mogelijk draagvlak te creëren.
Dit besef maakte ook dat de fondsenwerving dienovereenkomstig moest worden
georganiseerd. Het project zou zijn doel voorbijschieten als alleen een beroep zou
worden gedaan op cultuurfondsen. Met actieve ondersteuning door burgemeester
Eberhard van der Laan werden bedrijven en instellingen aangeschreven die een
directe binding hebben met de Dam als historisch hart van Amsterdam. Er werd een
shortlist opgesteld van mogelijke sponsoren en donateurs, alle gelegen aan de Dam
of er anderszins mee verbonden. Op 9 december 2015 vond een bijeenkomst plaats
in de ambtswoning van de burgemeester, waar vrijwel alle bedrijven en instellingen
van de shortlist aanwezig waren. De avond werd een succes: de Amsterdamse
horecaondernemer Won Yip stelde zich financieel garant voor het project, zodat
de stichting, reeds voordat de subsidiëring en fondsenwerving rond was, met de
realisatie van het gedenkteken kon beginnen. Zijn geste bleek in meerdere opzich-
ten effectief: er werd die avond een bedrag van € 30.000,- geworven, en volgden
nadien nog meer bedrijven tot een gesponsord totaalbedrag van ruim € 55.000,-.
De eerste fase: de web-campagne plaatseensteen.nl
Negen maanden lang participeerden duizenden mensen in het mee-ontwerpen van
de namen van de 31 slachtoffers via plaatseensteen.nl / placeastone.nl. De website
werd gelanceerd na de grote herdenking van de schietpartij in de Nieuwe Kerk op 7
mei 2015. Op dat moment was het precies 70 jaar geleden dat de tweede wereld-
oorlog eindigde, maar Amsterdam nog steeds gebukt ging onder schermutselingen
tussen de Duitsers en de Binnenlandse Strijdkrachten, met als dieptepunt de schiet-
partij op de Dam.
Vanaf 7 juni 2015 was het mogelijk om te participeren: de namen van de slachtoffers
op de website waren op dat moment niet meer dan een virtueel skelet: een rudi-
mentaire aanduiding van letters wachtend op de steentjes die participanten konden
toevoegen of verplaatsen. Dit skelet gaf geen enkel inzicht in een mogelijke typogra-
fische onderlegger: de participanten genereerden de typografie. Moniker creëerde
met deze vorm van ‘conditional design’ een grassroots-typografie: een organisch
groeiende en zelf-corrigerende configuratie van letters die in de loop van negen
maanden uitbotten tot een volumineus, uniek alfabet waarmee de 31 namen werden
geschreven.
De precisie van de door Moniker ontwikkelde spelregels maakte dat er sprake was
van een helder protocol, maar dat participanten óók grote vrijheid hadden in het
beïnvloeden van het letterbeeld. Wel was het zo dat mogelijke grappenmakers die
allerlei figuurtjes genereerden op plaatseensteen.nl vanuit Moniker konden worden
gecorrigeerd. Het was in die negen maanden slechts één keer noodzakelijk om actie
te ondernemen.
Moniker heeft alle transformaties vastgelegd. Negen maanden lang werd een
momentopname gemaakt, waarna alle transformaties in één animatie te zien zijn
op plaatseensteen.nl / placeastone.nl: een extreme versnelling ten opzichte van de
gestage typografische groei. De animaties worden muzikaal ondersteund door het
orkeststuk De Volharding (1972) van Louis Andriessen.
De grootste uitdaging bestond uit het vinden van de juiste balans tussen de online
participatie als spel en de historische aanleiding. Deelnemen aan een typografisch
spel zonder doordrongen te zijn van het feit dat het om de namen van slachtoffers
van oorlogsgeweld gaat zou ongepast zijn. Daarom was het noodzakelijk om een
directe verbinding te leggen tussen de dynamiek van de participatie enerzijds en de
verhalen van en over de slachtoffers van de schietpartij anderzijds.
Moniker creëerde met plaatseensteen.nl / placeastone.nl een website waar alle
verhalen over de slachtoffers te vinden waren, vlak naast het speelveld waarbinnen
participanten deelnamen aan het mee-ontwerpen van de namen. Door het samen-
gaan van de verhalen over de slachtoffers en het typografische protocol ontstond
een effectieve verbinding tussen zwaarte en lichtheid.Fondsenwervingsavond in de ambtswoning van de burgemeester op 9 december 2015
Burgemeester Eberhard van der Laan en horecaondernemer Won Yip leggen een virtueel steentje via plaatseensteen.nl

7. De tweede fase: het fysieke gedenkteken op de Dam
De hamvraag was hoe het resultaat van de online participatie moest worden om-
gevormd tot een fysiek gedenkteken. Van meet af aan stonden we, geadviseerd door
Ronald van Tienhoven, op het standpunt dat het gedenkteken in het plaveisel van de
Dam moest worden gerealiseerd op de plek waar destijds de meeste slachtoffers
vielen. De grote drukte op de Dam en de vele evenementen die daar plaatsvinden
maken dat een ruimtelijk object het zou verliezen van de prozaïsche, vercommerciali-
seerde ruimte van dat deel van de Dam. Het Nationaal Monument heeft een duidelijk
gedefinieerd domein, maar het gedenkteken voor de 31 slachtoffers zou worden
gerealiseerd op de drukste helft van het plein.
Een eerste versie van het ontwerp bestond uit één rechthoekige plaat van graniet,
ingebed in het plaveisel van de Dam. Het bleek in meerdere opzichten effectiever
om 31 aparte stenen te produceren, die konden worden verspreid over een groter
gebied, en daardoor discreter aanwezig zouden zijn. Moniker gebruikte de onregel-
matige vormen op plaatseensteen.nl, waarbinnen de namen groeiden, als basis voor
31 unieke contouren voor de granieten stenen. Een bijkomend voordeel is, mocht de
naam van een slachtoffer bekend worden naar aanleiding van het voortgaand onder-
zoek, een extra steen kan worden gevoegd bij het bestaande ensemble. Moniker
koos voor een vrije configuratie van naamstenen, verspreid over het gebied tussen
de Nieuwendijk en de hoek van het Damrak.
We kozen de Belgische steenhouwer Norbert Gielkens om de 31 naamstenen te
realiseren. Gielkens is een van de meest geautomatiseerde steenbedrijven in de
Benelux, en is daarom in staat om goede kwaliteit te leveren voor een redelijke prijs.
De contouren van de 31 naamstenen zijn computergestuurd uitgezaagd, waarna
de uit duizenden steentjes gevormde namen in het graniet volautomatisch werden
gezandstraald tot een verheven reliëf. Twee langwerpige stenen met Nederlandse
en Engelse tekst completeren het gedenkteken. Hierop is de historische aanleiding
te lezen en wordt het gebied van het gedenkteken op onnadrukkelijke wijze begrensd.
We kozen voor een wit Indiaas graniet met zeer hoog kwartsgehalte voor de hard-
heid. Het verkleurt op natuurlijke wijze, waardoor het contrast en daarmee de lees-
baarheid van het reliëf door de jaren heen zal wordt versterkt.
De onthulling
De kwintessens van het project is het grote netwerk dat de stichting sinds haar
oprichting heeft opgebouwd. Hoewel het gedenkteken op eigen merites kan worden
beschouwd, representeert het ook alle energie die gedurende drie jaar is geïnves-
teerd in het onderzoek, dat overigens zal worden gecontinueerd.
Op de website van de stichting (http://de-dam-zevenmei1945.nl/nl/ ) zijn honderden
verhalen, getuigenverslagen en interviews geboekstaafd: een domein dat op indrin-
gende wijze kond doet van het laatste grote bloedbad op Nederlandse bodem. In
ons onderzoek staan de verhalen van mensen centraal en zijn de grote historische
lijnen een bijkomend gevolg, in plaats van omgekeerd. Het is geen geïnstitutionali-
seerd onderzoek: het is niet geëntameerd door een instelling als het NIOD, maar
bezit wel de kwaliteit van institutioneel onderzoek, zoals werd benadrukt door de
uitreiking in 2014 door het Nationaal Archief aan de stichting van de Jan Kompagnie
Prijs, op grond van voorbeeldig archiefonderzoek, digitalisering en ontsluiting.
We hebben een waarheidsgetrouwe reconstructie kunnen maken van wat die dag
heeft plaatsgevonden, maar de lont in het kruitvat, de aanleiding voor soldaten van
de Kriegsmarine om het vuur te openen op de menigte op de Dam, zal misschien
nooit boven water komen. Door onze betrokkenheid bij de schietpartij, hetzij als
nabestaande of onderzoeker, zijn we steeds dieper in de toedracht gedoken, en in
de persoonlijke geschiedenissen en overleveringen van getuigen en nabestaanden.
Het gedenkteken representeert een rijkgeschakeerd netwerk van stemmen, een
gemeenschap van mensen die verbonden zijn door de schietpartij op 7 mei 1945.
Op 7 mei jongstleden vond de onthulling plaats. Een van de protagonisten op 7 mei
1945, draaiorgel het Snotneusje, was door het Amsterdam Museum in bruikleen
gegeven. Vera Lynn’s ‘We’ll Meet Again’ weerklonk toen enkele tientallen overleven-
den en nabestaanden de 31 naamstenen onthulden. Letty Dekker, kleindochter van
Damslachtoffer Petrus van Dam, las een gedicht voor. De onthulling werd ingeleid
door burgemeester Van der Laan. Er waren honderden mensen aanwezig, waarvan
velen een directe verbinding hebben met de geschiedenis van de schietpartij.
Drie jaar nadat de stichting werd opgericht is het zover: het gedenkteken is eindelijk
gerealiseerd. Het onderzoek is zoals gezegd nog niet afgesloten, maar een van de
hoofddoelstellingen, de realisatie van een gedenkteken met de namen en geschie-
denissen van de slachtoffers, is voltooid, mede dankzij de steun en generositeit van
overheden, fondsen en sponsoren. Er moesten vele horden worden genomen om in
een stad en omgeving zo veelgelaagd en complex als Amsterdam en haar stadshart
dit gedenkteken te realiseren. Wij hopen dat het drama van de schietpartij op 7 mei
1945 en de verhalen van en over de getuigen en slachtoffers zullen beklijven en tot
nieuwe inzichten zullen leiden.
Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers 7 mei 1945
Ronald van Tienhoven, curator en projectadviseur

9. Colofon
Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers 7 mei 1945
Johan Wieland (voorzitter-penningmeester)
Rob Doves (secretaris)
Ludmilla van Santen (bestuurslid)
Norbert-Jan Nuij (bestuurslid)
Curator en projectadviseur, co-productie project
Ronald van Tienhoven
Moniker
Luna Maurer
Jonathan Puckey
Roel Wouters
Tereza Rullerova (assistentie)
PR ondersteuning
Joep Bouma
Teksten plaatseensteen.nl
Femke Baljet
Fotografie
Gert Jan van Rooij
Lijst van Aanbeveling
Martin Berendse
Job Cohen
Marens Engelhard
Elsbeth Etty
Hans Goedkoop
Els Kloek
Jeroen Krabbé
Eberhard van der Laan
Ad van Liempt
Gerard Stigter, pseudoniem K. Schippers
Jan Terlouw
Annemarie de Wildt
Wij danken de volgende fondsen, sponsoren en donateurs
Mondriaan Fonds
Amsterdams Fonds voor de Kunst
Prins Bernhard Cultuurfonds, afdeling Noord- Holland
Nationaal Comité 4 en 5 mei
Amsterdams Comité 4 en 5 mei
Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Centrum
Yip Groep
Tours & Tickets
De Bijenkorf
ABN-AMRO €bank
NH Grand Hotel Krasnapolsky
Madame Tussaud’s €
Rabobank Amsterdam
Gassan Diamonds €
Maison de Bonneterie
Dura Vermeer
Koninklijke Industrieele Groote Club €
Hotel Amsterdam de Roode Leeuw
De Condomerie
123inkt.nl
Erfgoed Logies Heritage
Diverse particuliere donateurs
Productie en aanleg gedenkteken
Steenhouwerij Gielkens, Tongeren (B)
Dura Vermeer
Stadsdeel Centrum
Website Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers
http://de-dam-zevenmei1945.nl/nl/
http://plaatseensteen.nl
http://placeastone.nl
Website Moniker
https://studiomoniker.com
Met speciale dank aan:
Joke Andriessen
Amsterdam Museum
MijnGenea
Nationaal Archief
Nederlands Fotomuseum
NIOD
Rode Kruis
Stadsarchief Amsterdam
StamboomVragenForum
Xpozer

16. Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers 7 mei 1945
Ronald van Tienhoven
Moniker
2016