Presentatie voor seminariereeks van het Interfacultair Centrum Agrarische Geschiedenis (ICAG, KU Leuven), 2015.

1. Van kleine boer tot robot
Modernisering in de
Nederlandse landbouw
1945-2015
Dr. Erwin H. Karel
Rijksuniversiteit Groningen
Nederlands Agronomisch Historisch Instituut (NAHI)
Lezing bij ICAG Leuven (KU Leuven) 10 december 2015

2. Vraagstelling
• Wat zijn de gevolgen van de
naoorlogse industrialisering van de
landbouw voor het boerengezin?

3. Inhoud
1. Streekverbetering 1956-1970
2. Modernisering na 1970
3. Agribusiness modellen
4. Conclusie
}

4. STREEKVERBETERING 1956-1970

5. Situatie na Tweede Wereldoorlog
• Internationale competitie
• Traditionele landbouw
• Te veel kleine boeren

6. • Toestand na W0 2 1945-1952
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
1910 1921 1930 1938 1950 1959 1970
Number of Dutch farmers 1910-1970
< 10 ha
> 10 ha

7. Begin jaren ‘50: modernisering
Twee grote programma’s:
• Ruilverkaveling (1954- ….)
• Streekverbetering (1956-1970)
Sicco Mansholt

8. Ruilverkaveling

9. 1945 1955
1965 1975

10. Streekverbetering
Samenwerking tussen:
• Overheid (Ministerie van
Landbouw, RLVD)
• Verzuilde boerenbonden
• Wageningse
Landbouwhogeschool

11. DOEL
Alle boeren in Nederland een inkomen
‘garanderen’ dat minimaal gelijkstond aan dat
van het inkomen van een fabrieksarbeider

12. Modern-dynamisch cultuur patroon
• Overgang van een traditioneel agrarische cultuur
naar een modern industrieel samenleving (vgl.
Gemeinschaft – Gesellschaft van Tönnis)
• Cultural Lag
• Het is de plicht van sociologen om de boeren te
geleiden naar de moderne samenleving. (social
engineering)
• Hofstee bezocht VS, maar in VS golden andere
sociale relaties op platteland dan in Europa
E.W. Hofstee

13. Uitvoering
• Technisch-Economische Voorlichting
• Huishoudelijke Voorlichting
• Agrarisch Sociale Voorlichting

14. Technisch-economische voorlichting
Strategieën:
1. Schaalvergroting
2. Intensivering van
de productie
3. Mechanisering
4. Specialisatie
5. Overgang naar
tuinbouw

15. Huishoudelijke voorlichting

16. Traditioneel boerengezin Modern westers gezin

17. Agrarisch Sociale Voorlichting
• Beroepsvoorlichting
aan jeugd
• Erfkwesties
• Thema’s met
maatschappelijk
belang

18. Resultaten
• Gebieden en boerenbedrijven waar
streekverbetering werd gehouden liepen geen
grotere achterstand op.
• Het streekverbeteringsprogramma werd
feitelijk achterhaald door de ontwikkeling op
de markt.

19. Samenvatting
• Structurele veranderingen
• Landhervorming
• Streekverbetering
• Leidde tot politiek afhandelen van ‘kleine
boeren’-probleem (van dorpsprogramma naar
individuele programma’s)
• Overgang naar Gemeenschappelijke Landbouw
Politiek van de EEG
• Mengvorm tussen markoriëntatie en
overheidsregulatie

20. MODERNISERING NA 1970
Industrialisering van de landbouw:

21. 0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2014
Aantal landbouwbedrijven in Nederland
1950-2014
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
1910 1921 1930 1938 1950 1959 1970
Number of Dutch farmers 1910-1970
< 10 ha
> 10 ha

22. Samenhangende oorzaken
• Voortgaande schaalvergroting en specialisatie (ontstaan industrial
farming)
• Voortgaande mechanisering (robotisering van de bedrijven)
• Snelle kapitaalaccumulatie in landbouwbedrijven (rol van de
banken)
• Afnemende dominantie landbouw op platteland (ten gunste van
natuur en toerisme)
• Dalende landbouwprijzen als gevolg van marktwerking en
toenemende macht TNC’s (agribusiness model)

23. Voorbeeld: opkomst slachtkuiken industrie
Technische revolutie
• Genetica
• Management
• Agrofarmacie
• Diervoeding
• Verpakking
• Transport
• Verkoop (supermarkten)
Godley, Andrew, and Bridget Williams.“Democratizing luxury and the
contentious. ‘Invention of the technological chicken’ in Britain.” Business
History Review 83 (Summer 2009): 267-290.

25. Natuur, milieu en landbouw
1. Chemische en industriële landbouw
2. Epidemieën in dierziekten (factory-farming)
3. Verdwijnen kleinschalig landschap (ruilverkaveli
Wie veranwtoordelijkheid?

26. AGRIBUSINESS MODELLEN
Input en output in:

27. Boerenbedrijf
Handel
Markten
Fase 1: Klassieke agribusiness model
tot 2e helft 19e eeuw

28. Boerenbedrijf
Output
Input
Banken
Agro-
industrie
Agro-
chemical
Coöperaties
Handel
Markten
Fase 2: TATE-model 2e helft 19e
eeuw tot 1970
……..

29. Fase 3: Verticale integratie
Markets
SupermarktMonsantoUnilever
boer
boer
boer
boer
Cargill

30. Toekomst van het familiebedrijf
• Erfopvolging? (verdeling
bedrijfskapitaal over kinderen)
• Familiebedrijf
• marktgeoriënteerd
• als lifestyle (ook in
marktniches)

31. CONCLUSIES

32. Conclusies
Wat zijn de gevolgen va de naoorlogse
industrialisering van de landbouw voor het
boerengezin?
• 1945-1970 verdwijnen kleine boerengezinnen
(uitstoot overtollige arbeid)
• 1945-2015 Industrialisering (robotisering) van het
boerenbedrijf
• 1970-2015 boerengezin onder toenemende
financieringsdruk
• 2015- ???????????????