ayurved Treatment

1. || तृष्णाचिकित्सितम ्||

2. हेतु
मानसिि हेतु
क्षोभ, भय,
श्रम, शोि,
क्रोध.
आहारज हेतु
उपवाि,
मद्यपान, क्षार,
आम्ल, लवण,
िटु, उष्ण, रुक्ष
व िोरडे अन्न
खाणे,
ववहारज हेतु
वमनादि िमाािा
अततयोग, िुया िन्ताप,
धातुक्षय,
इतर-गििर्ाण.

3. हेतुिेवन
वपसत व वात िोर् वाढतात
िोमप्रधान धातुुंिे शोर्ण
त्जव्हामुल, गला, तालु, क्लोम येथील रिवहन िरणार्या
धमन्या याुंिे शोर्ण
तृष्णा

4. तृष्णा पुवारुप
प्राग्रुपम ् मुखशोर्:, स्वलक्षणुं
िवािा$म्बुिासमसवम |
तृष्णानाुं िवािाम ् सलुंगाुंनाम ् लाघवमपाय ||

5. तृष्णा: िामान्य लक्षण
मुखशोर्, स्वरभेि, भ्रम, िुंताप,प्रलाप, स्तम्ुंभ,
तालु-ओठ-िुं ठय-जीभ याुंत ििा शता, चिसतनाश,
जीभ बाहेर येणे,अरुचि, बाचधया, ममास्थानी
पीडा, अुंगिाि

6. वातज तृष्णा
स्वहेतुुंनी वातप्रिोप
शरीरस्थ अबधातुुंिे शोर्ण
रोगी िुबाल होऊन शुष्ि
वातज तृष्णा

7. वातज तृष्णा लक्षणे
1.तनद्रानाश
2.सशरिो भ्रम:
3.मुखशुष्िता
4.मुखववरिता
5.स्रोतोरोध

8. वपसतज तृष्णा
स्वहेतुुंनी अग्नीतसवप्रधान वपसतािा प्रिोप
शरीरस्थ जलीय धातु तप्त/गरम
तप्त जलीय धातु िाहयुक्त होऊन
वपसतज तृष्णा

9. वपसतज तृष्णा लक्षणे
1.ततक्तास्यता
2.सशरिो िाह
3.शीतेच्छा
4.मुच्छाा
5.नेत्र, मल, मुत्र, आिृ ती पीतवणी

10. आमज तृष्णा
आमामुळे उसपन्न होणार्या तृष्णेला
आमज तृष्ण
आम व वपसत िोर्ाने उसपन्न म्हणून ती आग्नेय
स्वरूप

11. आमज तृष्णा लक्षणे
1.अरुचि
2.आध्मान
3.िफप्रिेि

12. रिक्षयज तृष्णा
िेहािी उसपत्सत रिापािून व रिािी उसपत्सत
जलापािून
रिक्षयापािून उसपन्न होणारी तृष्णा =
रिक्षयज तृष्णा

13. रिक्षयज तृष्णा लक्षणे
1.िीन स्वर
2.प्रताम्यन – डोळ्यािमोर अुंधेरी
3.हृि , गल , तालुप्रिेश शुष्ि

14. उपिगाज तृष्णा
ज्वर, मेह , क्षय , शोर् , श्वाि आदि व्याधी
पािून उपद्रव स्वरुपात उसपन्न होणारी तृष्णा
= उपिगाज तृष्णा
शरीराि शुष्ि
िृ च्रिाध्य

15. तृष्णा अिाध्यसव
िवाास्सवततप्रिाक्ता -जीणा झाल्यावर
तृष्णा व्याधीने रोगी िृ श झाल्याि
तनरुंतर छिी उसपन्न झाल्याने
घोर उपद्रव तनमााण झाल्याि

16. तृष्णा व्याधीत वात व वपसत महसव
अग्नि व वात याांमुळेच तृष्णा व्याधीची
उत्पग्त्त
अधधक वाढलेल्या पपत्त व वातामुळे
जलीय धातांचे शोषण होऊि तृष्णा

17. अन्नजा तृष्णा
 गुरुअन्न , िुध, स्नेह अततिेवन
 सयाुंिे िुंमूच्छंन तयार
 वविाह िाली स्रोतिे याने आवृत िे ल्याने
 तृष्णा
 यात अत्ग्न व वात हे हेतु

18. मद्यज तृष्णा
मद्य – उष्ण तीक्ष्ण रुक्ष गुणािे
यामुळे वात व वपसत प्रिोप
शरीरस्थ जलीय धातुिे शोर्ण िरून तृष्णा उसपन्न
उपमा – सििता िे उिाहरण

19. अततशीत जलस्िािजन्य तृष्णा
अततशीत जलस्नानाने
अवरुद्ध झालेला उष्मा
िोष्ठात पोहिुन
तृष्णा
उष्णक्लाुंत व्यक्तीने ववश्राुंती नुंतर शीतल जल िेवन

20. चिकिसिा
 जलपान – ऐन्द्रजल + मध
- पृथ्वीच्या पोटातील पाणी (ऐुंद्र जल िमान गुण ) + मध
- तृणपुंिमुळसिद्ध जल + िाखर
- िाळीच्या लाहया ऐुंद्रजलात समिळून तयार िे लेला मुंथ
 यवमुंड
 शाली ताुंिळािी पेया
 पारावत पक्षी िा माुंिरि तुपात परतून + मध िाखरेबरोबर( लवण ,अम्लरि वज्या )
 अवगाहन व युर् प्रयोग – शतधौत घृताने अभ्युंग िरून शीत जलाने अवगाहन िरावे व नुंतर
िूध प्यावे किुं वा मूग,मिूर,हरभरा याुंिे युर् पानाथा वापरावे
 मधुर, जीवनीय गणातील द्रव्ये, अन्य शीतवीया ,ततक्तद्रव्य सिद्ध क्षीरपाि यािे पान ,अभ्युंग
,पररिेिन

21. चिकिसिा
नस्य - घृत ( मधुरािी गण सिद्ध )
- उुंटीण िूध
- स्री िूध
- ऊिािा रि
गुंडुर् - गायीिे िूध , ऊिािा रि , गुळपाणी,िाखरपाणी ,मध
, सिधू, मात्ध्वि , आमिूल ,ईडसलुंब याुंिा रि

22. बाह्यचिकिसिा
 दधधमस्तु, काांजी, ओले वस्र, कमळाच्या पाकळ्या , पुष्पमाला
, मणयाांच्या माळा याांच्या स्पशाािे / धारण करणे
 स्री स्पशा
 स्मरण – हहमालयातील विे ,िद्या,सरोवरे, पवात, कमलपुष्पे,
शीत –मांद- सुगांधी वारा , चांद्रमाची शीतल ककरणे
 प्रलेप – जुंबू ,आम्राति, बोर, वेत ,पुंिवल्िल ,पुंिाम्ल ई
उरप्रिेश ,मुख , सशरप्रिेश येथे लेप
मूच्छाा , भ्रम , तृष्णा नाशि

23. वातज तृष्णा चिकिसिा
अन्िपाि – मृदु,लघु, शीत,वात तृष्णा िाशक
उर्धवावात + तृष्णा = क्षय व कासहर क्षीरपाक
व घृत
वातपपत्तज तृष्णेत जीविीय गण ससद्ध
क्षीरपाक व घृत

24. पपत्तज तृष्णा धचककत्सा
िुंस्िाररत जल प्रयोग
 मनुिा िन्िन खजूर वाळा सिद्ध िाढा + मध
 रक्तशाली ताुंिुळ,खजूर,फालिा,तनलिमल, मनुिा, मध,भाजलेले
मातीिे खापर पाण्यात सभजत ठेवून नुंतर गाळून वपणे
 रक्तशाली ताुंिुळ, लोध्र, यष्टी, रिाुंजन , तनलिमल , मातीिे
ढेिु ळ इ. िाचधत जल
 वडािी पाने , एडसलुंबू पाने ,वेतािी पाने ,िु श व िाश मुळे,यष्टी
सिद्ध जल + खापर / ढेिु ळ नवााप + िाखर , अमृता
 क्षीरीवृक्ष सवि + मधुर गणातील द्रव्ये / शीतववयं और्धी ने तयार
सशतिर्ायात मातीिे ढेिु ळ तापवून बुडवावे+ िाखर, मध

25. आमज तृष्णा चिकिसिा
 त्रिकटु, वचा, भल्लातक व अन्य ततक्त रसप्रधाि द्रव्याांचा
क्वाथासाठी वापर
 कफज छदी रोगाची धचककत्सा उपयुक्त
वमि –दही ,मध,मीठ, गरम पाणी समसळि –
स्तांभ,अरुधच,अपवपाक,आलस्य,छदी ह्या तृष्णा रोगातील
लक्षणात
 लेह /पेय –डासळांब / कषाय द्रव्ये +हळद साखर

26. क्षयज तृष्णा चिकिसिा
क्षतक्षीण व शोष रोगात साांधगतलेली धचककत्सा

27. मद्यज तृष्णा चिकिसिा
मद्य+ मद्याच्या तिम्मे पाणी +अम्ल
दाडडांब रस +सैंधव+ वेलची सारखी सुगांधी
द्रव्ये समसळि पपणयास द्यावी .

28. शीत स्िािजिीत तृष्णा धचककत्सा
मद्य+ मद्याच्या तिम्मे पाणी /गुळ समसळि
पपणयास द्यावी .

29. भक्तज तृष्णा धचककत्सा
लांघि / उपवास व अधधक सांिेहपाि के ल्यािे उत्पन्ि तृष्णामर्धये
पातळ यवागुपाि
गुरु पदाथाजन्य तृष्णा= वमि करावे (मद्य + जल)
मुखशुद्धी ( पपांपळी दाणे चावावे )
पाि ( यवाच्या सातत पाणी + साखर )
ग्स्िनध पदाथाजन्य तृष्णा = गुळाचे सरबत द्यावे
रोगीचे शरीर अधधक कृ श ,दुबाल असेल तर = गोदुनध ,बकर्याचा माांसरस घृतभ्रष्ट करूि
द्यावा
बलवान रोगी + तालुशोर् चिकिसिा िृ श रोगी + तालुशोर् चिकिसिा
घृतपाि घृतभ्रष्ट दध , माांसरस

30. धचककत्सा
 मुच्छाा व्याधीत तृष्णा हे उपद्रव स्वरुपात असेल
रक्तपपत्त शामक औषधी द्वारा धचककत्सा
शीघ्रजलपान

व्याधीमर्धये जर तृष्णा उत्पन्ि तर त्वरेिे पाणी पपणयास द्यावे. अन्यथा मृत्य ओढव शकतो.

धन्याचे पाणी + साखर मध द्यावे
 तृष्णा रोग शाांत झाल्यावर पाणी पपल्यािे उत्पन्ि झालेले उपद्रव सुखपवाक ग्जांकता येतात .
शीतजलपान अहा उष्णजलपान अहा
तृष्णा ,दाह, मुच्छाा , भ्रम, क्लम, मदात्यय,
रक्तपवकार ,पवष सेविािे पपत्त दोष वाढले
असल्यास
हहकका , श्वास, िवज्वर ,पीिस,घृतपािािांतर, पाश्वा
व गल रोगामर्धये ,कफ वात जतित रोग वाढले
असता, वमि, पवरेचिाद्वारे शरीर शुद्ध झाल्यावर
अल्पजलपान
पाांडु , पीिस , उदर , प्रमेह , गुल्म, अग्निमाांद्य, अततसार,प्लीहादोष

31. || धन्यवाि ||