2024 State of Marketing Report – by HubspotMarius Sescu
https://www.hubspot.com/state-of-marketing
· Scaling relationships and proving ROI
· Social media is the place for search, sales, and service
· Authentic influencer partnerships fuel brand growth
· The strongest connections happen via call, click, chat, and camera.
· Time saved with AI leads to more creative work
· Seeking: A single source of truth
· TLDR; Get on social, try AI, and align your systems.
· More human marketing, powered by robots
ChatGPT is a revolutionary addition to the world since its introduction in 2022. A big shift in the sector of information gathering and processing happened because of this chatbot. What is the story of ChatGPT? How is the bot responding to prompts and generating contents? Swipe through these slides prepared by Expeed Software, a web development company regarding the development and technical intricacies of ChatGPT!
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsPixeldarts
The realm of product design is a constantly changing environment where technology and style intersect. Every year introduces fresh challenges and exciting trends that mold the future of this captivating art form. In this piece, we delve into the significant trends set to influence the look and functionality of product design in the year 2024.
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthThinkNow
Mental health has been in the news quite a bit lately. Dozens of U.S. states are currently suing Meta for contributing to the youth mental health crisis by inserting addictive features into their products, while the U.S. Surgeon General is touring the nation to bring awareness to the growing epidemic of loneliness and isolation. The country has endured periods of low national morale, such as in the 1970s when high inflation and the energy crisis worsened public sentiment following the Vietnam War. The current mood, however, feels different. Gallup recently reported that national mental health is at an all-time low, with few bright spots to lift spirits.
To better understand how Americans are feeling and their attitudes towards mental health in general, ThinkNow conducted a nationally representative quantitative survey of 1,500 respondents and found some interesting differences among ethnic, age and gender groups.
Technology
For example, 52% agree that technology and social media have a negative impact on mental health, but when broken out by race, 61% of Whites felt technology had a negative effect, and only 48% of Hispanics thought it did.
While technology has helped us keep in touch with friends and family in faraway places, it appears to have degraded our ability to connect in person. Staying connected online is a double-edged sword since the same news feed that brings us pictures of the grandkids and fluffy kittens also feeds us news about the wars in Israel and Ukraine, the dysfunction in Washington, the latest mass shooting and the climate crisis.
Hispanics may have a built-in defense against the isolation technology breeds, owing to their large, multigenerational households, strong social support systems, and tendency to use social media to stay connected with relatives abroad.
Age and Gender
When asked how individuals rate their mental health, men rate it higher than women by 11 percentage points, and Baby Boomers rank it highest at 83%, saying it’s good or excellent vs. 57% of Gen Z saying the same.
Gen Z spends the most amount of time on social media, so the notion that social media negatively affects mental health appears to be correlated. Unfortunately, Gen Z is also the generation that’s least comfortable discussing mental health concerns with healthcare professionals. Only 40% of them state they’re comfortable discussing their issues with a professional compared to 60% of Millennials and 65% of Boomers.
Race Affects Attitudes
As seen in previous research conducted by ThinkNow, Asian Americans lag other groups when it comes to awareness of mental health issues. Twenty-four percent of Asian Americans believe that having a mental health issue is a sign of weakness compared to the 16% average for all groups. Asians are also considerably less likely to be aware of mental health services in their communities (42% vs. 55%) and most likely to seek out information on social media (51% vs. 35%).
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfmarketingartwork
This article is all about what AI trends will emerge in the field of creative operations in 2024. All the marketers and brand builders should be aware of these trends for their further use and save themselves some time!
2024 State of Marketing Report – by HubspotMarius Sescu
https://www.hubspot.com/state-of-marketing
· Scaling relationships and proving ROI
· Social media is the place for search, sales, and service
· Authentic influencer partnerships fuel brand growth
· The strongest connections happen via call, click, chat, and camera.
· Time saved with AI leads to more creative work
· Seeking: A single source of truth
· TLDR; Get on social, try AI, and align your systems.
· More human marketing, powered by robots
ChatGPT is a revolutionary addition to the world since its introduction in 2022. A big shift in the sector of information gathering and processing happened because of this chatbot. What is the story of ChatGPT? How is the bot responding to prompts and generating contents? Swipe through these slides prepared by Expeed Software, a web development company regarding the development and technical intricacies of ChatGPT!
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsPixeldarts
The realm of product design is a constantly changing environment where technology and style intersect. Every year introduces fresh challenges and exciting trends that mold the future of this captivating art form. In this piece, we delve into the significant trends set to influence the look and functionality of product design in the year 2024.
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthThinkNow
Mental health has been in the news quite a bit lately. Dozens of U.S. states are currently suing Meta for contributing to the youth mental health crisis by inserting addictive features into their products, while the U.S. Surgeon General is touring the nation to bring awareness to the growing epidemic of loneliness and isolation. The country has endured periods of low national morale, such as in the 1970s when high inflation and the energy crisis worsened public sentiment following the Vietnam War. The current mood, however, feels different. Gallup recently reported that national mental health is at an all-time low, with few bright spots to lift spirits.
To better understand how Americans are feeling and their attitudes towards mental health in general, ThinkNow conducted a nationally representative quantitative survey of 1,500 respondents and found some interesting differences among ethnic, age and gender groups.
Technology
For example, 52% agree that technology and social media have a negative impact on mental health, but when broken out by race, 61% of Whites felt technology had a negative effect, and only 48% of Hispanics thought it did.
While technology has helped us keep in touch with friends and family in faraway places, it appears to have degraded our ability to connect in person. Staying connected online is a double-edged sword since the same news feed that brings us pictures of the grandkids and fluffy kittens also feeds us news about the wars in Israel and Ukraine, the dysfunction in Washington, the latest mass shooting and the climate crisis.
Hispanics may have a built-in defense against the isolation technology breeds, owing to their large, multigenerational households, strong social support systems, and tendency to use social media to stay connected with relatives abroad.
Age and Gender
When asked how individuals rate their mental health, men rate it higher than women by 11 percentage points, and Baby Boomers rank it highest at 83%, saying it’s good or excellent vs. 57% of Gen Z saying the same.
Gen Z spends the most amount of time on social media, so the notion that social media negatively affects mental health appears to be correlated. Unfortunately, Gen Z is also the generation that’s least comfortable discussing mental health concerns with healthcare professionals. Only 40% of them state they’re comfortable discussing their issues with a professional compared to 60% of Millennials and 65% of Boomers.
Race Affects Attitudes
As seen in previous research conducted by ThinkNow, Asian Americans lag other groups when it comes to awareness of mental health issues. Twenty-four percent of Asian Americans believe that having a mental health issue is a sign of weakness compared to the 16% average for all groups. Asians are also considerably less likely to be aware of mental health services in their communities (42% vs. 55%) and most likely to seek out information on social media (51% vs. 35%).
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfmarketingartwork
This article is all about what AI trends will emerge in the field of creative operations in 2024. All the marketers and brand builders should be aware of these trends for their further use and save themselves some time!
A report by thenetworkone and Kurio.
The contributing experts and agencies are (in an alphabetical order): Sylwia Rytel, Social Media Supervisor, 180heartbeats + JUNG v MATT (PL), Sharlene Jenner, Vice President - Director of Engagement Strategy, Abelson Taylor (USA), Alex Casanovas, Digital Director, Atrevia (ES), Dora Beilin, Senior Social Strategist, Barrett Hoffher (USA), Min Seo, Campaign Director, Brand New Agency (KR), Deshé M. Gully, Associate Strategist, Day One Agency (USA), Francesca Trevisan, Strategist, Different (IT), Trevor Crossman, CX and Digital Transformation Director; Olivia Hussey, Strategic Planner; Simi Srinarula, Social Media Manager, The Hallway (AUS), James Hebbert, Managing Director, Hylink (CN / UK), Mundy Álvarez, Planning Director; Pedro Rojas, Social Media Manager; Pancho González, CCO, Inbrax (CH), Oana Oprea, Head of Digital Planning, Jam Session Agency (RO), Amy Bottrill, Social Account Director, Launch (UK), Gaby Arriaga, Founder, Leonardo1452 (MX), Shantesh S Row, Creative Director, Liwa (UAE), Rajesh Mehta, Chief Strategy Officer; Dhruv Gaur, Digital Planning Lead; Leonie Mergulhao, Account Supervisor - Social Media & PR, Medulla (IN), Aurelija Plioplytė, Head of Digital & Social, Not Perfect (LI), Daiana Khaidargaliyeva, Account Manager, Osaka Labs (UK / USA), Stefanie Söhnchen, Vice President Digital, PIABO Communications (DE), Elisabeth Winiartati, Managing Consultant, Head of Global Integrated Communications; Lydia Aprina, Account Manager, Integrated Marketing and Communications; Nita Prabowo, Account Manager, Integrated Marketing and Communications; Okhi, Web Developer, PNTR Group (ID), Kei Obusan, Insights Director; Daffi Ranandi, Insights Manager, Radarr (SG), Gautam Reghunath, Co-founder & CEO, Talented (IN), Donagh Humphreys, Head of Social and Digital Innovation, THINKHOUSE (IRE), Sarah Yim, Strategy Director, Zulu Alpha Kilo (CA).
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Search Engine Journal
The search marketing landscape is evolving rapidly with new technologies, and professionals, like you, rely on innovative paid search strategies to meet changing demands.
It’s important that you’re ready to implement new strategies in 2024.
Check this out and learn the top trends in paid search advertising that are expected to gain traction, so you can drive higher ROI more efficiently in 2024.
You’ll learn:
- The latest trends in AI and automation, and what this means for an evolving paid search ecosystem.
- New developments in privacy and data regulation.
- Emerging ad formats that are expected to make an impact next year.
Watch Sreekant Lanka from iQuanti and Irina Klein from OneMain Financial as they dive into the future of paid search and explore the trends, strategies, and technologies that will shape the search marketing landscape.
If you’re looking to assess your paid search strategy and design an industry-aligned plan for 2024, then this webinar is for you.
5 Public speaking tips from TED - Visualized summarySpeakerHub
From their humble beginnings in 1984, TED has grown into the world’s most powerful amplifier for speakers and thought-leaders to share their ideas. They have over 2,400 filmed talks (not including the 30,000+ TEDx videos) freely available online, and have hosted over 17,500 events around the world.
With over one billion views in a year, it’s no wonder that so many speakers are looking to TED for ideas on how to share their message more effectively.
The article “5 Public-Speaking Tips TED Gives Its Speakers”, by Carmine Gallo for Forbes, gives speakers five practical ways to connect with their audience, and effectively share their ideas on stage.
Whether you are gearing up to get on a TED stage yourself, or just want to master the skills that so many of their speakers possess, these tips and quotes from Chris Anderson, the TED Talks Curator, will encourage you to make the most impactful impression on your audience.
See the full article and more summaries like this on SpeakerHub here: https://speakerhub.com/blog/5-presentation-tips-ted-gives-its-speakers
See the original article on Forbes here:
http://www.forbes.com/forbes/welcome/?toURL=http://www.forbes.com/sites/carminegallo/2016/05/06/5-public-speaking-tips-ted-gives-its-speakers/&refURL=&referrer=#5c07a8221d9b
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd Clark Boyd
Everyone is in agreement that ChatGPT (and other generative AI tools) will shape the future of work. Yet there is little consensus on exactly how, when, and to what extent this technology will change our world.
Businesses that extract maximum value from ChatGPT will use it as a collaborative tool for everything from brainstorming to technical maintenance.
For individuals, now is the time to pinpoint the skills the future professional will need to thrive in the AI age.
Check out this presentation to understand what ChatGPT is, how it will shape the future of work, and how you can prepare to take advantage.
A brief introduction to DataScience with explaining of the concepts, algorithms, machine learning, supervised and unsupervised learning, clustering, statistics, data preprocessing, real-world applications etc.
It's part of a Data Science Corner Campaign where I will be discussing the fundamentals of DataScience, AIML, Statistics etc.
Time Management & Productivity - Best PracticesVit Horky
Here's my presentation on by proven best practices how to manage your work time effectively and how to improve your productivity. It includes practical tips and how to use tools such as Slack, Google Apps, Hubspot, Google Calendar, Gmail and others.
The six step guide to practical project managementMindGenius
The six step guide to practical project management
If you think managing projects is too difficult, think again.
We’ve stripped back project management processes to the
basics – to make it quicker and easier, without sacrificing
the vital ingredients for success.
“If you’re looking for some real-world guidance, then The Six Step Guide to Practical Project Management will help.”
Dr Andrew Makar, Tactical Project Management
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...Applitools
During this webinar, Anand Bagmar demonstrates how AI tools such as ChatGPT can be applied to various stages of the software development life cycle (SDLC) using an eCommerce application case study. Find the on-demand recording and more info at https://applitools.info/b59
Key takeaways:
• Learn how to use ChatGPT to add AI power to your testing and test automation
• Understand the limitations of the technology and where human expertise is crucial
• Gain insight into different AI-based tools
• Adopt AI-based tools to stay relevant and optimize work for developers and testers
* ChatGPT and OpenAI belong to OpenAI, L.L.C.
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
This session highlights best practices and lessons learned for U.S. Bike Route System designation, as well as how and why these routes should be integrated into bicycle planning at the local and regional level.
Presenters:
Presenter: Kevin Luecke Toole Design Group
Co-Presenter: Virginia Sullivan Adventure Cycling Association
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...DevGAMM Conference
Has your project been caught in a storm of deadlines, clashing requirements, and the need to change course halfway through? If yes, then check out how the administration team navigated through all of this, relocating 160 people from 3 countries and opening 2 offices during the most turbulent time in the last 20 years. Belka Games’ Chief Administrative Officer, Katerina Rudko, will share universal approaches and life hacks that can help your project survive unstable periods when there seem to be too many tasks and a lack of time and people.
This presentation was designed to provide strategic recommendations for a brand in decline. The deck also incorporates a situational assessment, including a brand identity, positioning, architecture, and portfolio strategy for the Brand.
Presentation originally created for NYU Stern's Brand Strategy course. Design by Erica Santiago & Chris Alexander.
A report by thenetworkone and Kurio.
The contributing experts and agencies are (in an alphabetical order): Sylwia Rytel, Social Media Supervisor, 180heartbeats + JUNG v MATT (PL), Sharlene Jenner, Vice President - Director of Engagement Strategy, Abelson Taylor (USA), Alex Casanovas, Digital Director, Atrevia (ES), Dora Beilin, Senior Social Strategist, Barrett Hoffher (USA), Min Seo, Campaign Director, Brand New Agency (KR), Deshé M. Gully, Associate Strategist, Day One Agency (USA), Francesca Trevisan, Strategist, Different (IT), Trevor Crossman, CX and Digital Transformation Director; Olivia Hussey, Strategic Planner; Simi Srinarula, Social Media Manager, The Hallway (AUS), James Hebbert, Managing Director, Hylink (CN / UK), Mundy Álvarez, Planning Director; Pedro Rojas, Social Media Manager; Pancho González, CCO, Inbrax (CH), Oana Oprea, Head of Digital Planning, Jam Session Agency (RO), Amy Bottrill, Social Account Director, Launch (UK), Gaby Arriaga, Founder, Leonardo1452 (MX), Shantesh S Row, Creative Director, Liwa (UAE), Rajesh Mehta, Chief Strategy Officer; Dhruv Gaur, Digital Planning Lead; Leonie Mergulhao, Account Supervisor - Social Media & PR, Medulla (IN), Aurelija Plioplytė, Head of Digital & Social, Not Perfect (LI), Daiana Khaidargaliyeva, Account Manager, Osaka Labs (UK / USA), Stefanie Söhnchen, Vice President Digital, PIABO Communications (DE), Elisabeth Winiartati, Managing Consultant, Head of Global Integrated Communications; Lydia Aprina, Account Manager, Integrated Marketing and Communications; Nita Prabowo, Account Manager, Integrated Marketing and Communications; Okhi, Web Developer, PNTR Group (ID), Kei Obusan, Insights Director; Daffi Ranandi, Insights Manager, Radarr (SG), Gautam Reghunath, Co-founder & CEO, Talented (IN), Donagh Humphreys, Head of Social and Digital Innovation, THINKHOUSE (IRE), Sarah Yim, Strategy Director, Zulu Alpha Kilo (CA).
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Search Engine Journal
The search marketing landscape is evolving rapidly with new technologies, and professionals, like you, rely on innovative paid search strategies to meet changing demands.
It’s important that you’re ready to implement new strategies in 2024.
Check this out and learn the top trends in paid search advertising that are expected to gain traction, so you can drive higher ROI more efficiently in 2024.
You’ll learn:
- The latest trends in AI and automation, and what this means for an evolving paid search ecosystem.
- New developments in privacy and data regulation.
- Emerging ad formats that are expected to make an impact next year.
Watch Sreekant Lanka from iQuanti and Irina Klein from OneMain Financial as they dive into the future of paid search and explore the trends, strategies, and technologies that will shape the search marketing landscape.
If you’re looking to assess your paid search strategy and design an industry-aligned plan for 2024, then this webinar is for you.
5 Public speaking tips from TED - Visualized summarySpeakerHub
From their humble beginnings in 1984, TED has grown into the world’s most powerful amplifier for speakers and thought-leaders to share their ideas. They have over 2,400 filmed talks (not including the 30,000+ TEDx videos) freely available online, and have hosted over 17,500 events around the world.
With over one billion views in a year, it’s no wonder that so many speakers are looking to TED for ideas on how to share their message more effectively.
The article “5 Public-Speaking Tips TED Gives Its Speakers”, by Carmine Gallo for Forbes, gives speakers five practical ways to connect with their audience, and effectively share their ideas on stage.
Whether you are gearing up to get on a TED stage yourself, or just want to master the skills that so many of their speakers possess, these tips and quotes from Chris Anderson, the TED Talks Curator, will encourage you to make the most impactful impression on your audience.
See the full article and more summaries like this on SpeakerHub here: https://speakerhub.com/blog/5-presentation-tips-ted-gives-its-speakers
See the original article on Forbes here:
http://www.forbes.com/forbes/welcome/?toURL=http://www.forbes.com/sites/carminegallo/2016/05/06/5-public-speaking-tips-ted-gives-its-speakers/&refURL=&referrer=#5c07a8221d9b
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd Clark Boyd
Everyone is in agreement that ChatGPT (and other generative AI tools) will shape the future of work. Yet there is little consensus on exactly how, when, and to what extent this technology will change our world.
Businesses that extract maximum value from ChatGPT will use it as a collaborative tool for everything from brainstorming to technical maintenance.
For individuals, now is the time to pinpoint the skills the future professional will need to thrive in the AI age.
Check out this presentation to understand what ChatGPT is, how it will shape the future of work, and how you can prepare to take advantage.
A brief introduction to DataScience with explaining of the concepts, algorithms, machine learning, supervised and unsupervised learning, clustering, statistics, data preprocessing, real-world applications etc.
It's part of a Data Science Corner Campaign where I will be discussing the fundamentals of DataScience, AIML, Statistics etc.
Time Management & Productivity - Best PracticesVit Horky
Here's my presentation on by proven best practices how to manage your work time effectively and how to improve your productivity. It includes practical tips and how to use tools such as Slack, Google Apps, Hubspot, Google Calendar, Gmail and others.
The six step guide to practical project managementMindGenius
The six step guide to practical project management
If you think managing projects is too difficult, think again.
We’ve stripped back project management processes to the
basics – to make it quicker and easier, without sacrificing
the vital ingredients for success.
“If you’re looking for some real-world guidance, then The Six Step Guide to Practical Project Management will help.”
Dr Andrew Makar, Tactical Project Management
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...Applitools
During this webinar, Anand Bagmar demonstrates how AI tools such as ChatGPT can be applied to various stages of the software development life cycle (SDLC) using an eCommerce application case study. Find the on-demand recording and more info at https://applitools.info/b59
Key takeaways:
• Learn how to use ChatGPT to add AI power to your testing and test automation
• Understand the limitations of the technology and where human expertise is crucial
• Gain insight into different AI-based tools
• Adopt AI-based tools to stay relevant and optimize work for developers and testers
* ChatGPT and OpenAI belong to OpenAI, L.L.C.
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
This session highlights best practices and lessons learned for U.S. Bike Route System designation, as well as how and why these routes should be integrated into bicycle planning at the local and regional level.
Presenters:
Presenter: Kevin Luecke Toole Design Group
Co-Presenter: Virginia Sullivan Adventure Cycling Association
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...DevGAMM Conference
Has your project been caught in a storm of deadlines, clashing requirements, and the need to change course halfway through? If yes, then check out how the administration team navigated through all of this, relocating 160 people from 3 countries and opening 2 offices during the most turbulent time in the last 20 years. Belka Games’ Chief Administrative Officer, Katerina Rudko, will share universal approaches and life hacks that can help your project survive unstable periods when there seem to be too many tasks and a lack of time and people.
This presentation was designed to provide strategic recommendations for a brand in decline. The deck also incorporates a situational assessment, including a brand identity, positioning, architecture, and portfolio strategy for the Brand.
Presentation originally created for NYU Stern's Brand Strategy course. Design by Erica Santiago & Chris Alexander.
1. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND
TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN ELMİ-TƏDQİQAT KƏND TƏSƏRRÜFATININ
İQTİSADİYYATI VƏ TƏŞKİLİ İNSTİTUTU
Əlyazması hüququnda
ZİYA ƏLİ oğlu MƏLİKOV
RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİ MƏHSUL İSTEHSALINDA
KEYFİYYƏTƏ TƏSİR GÖSTƏRƏN İQTİSADİ AMİLLƏRİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ VƏ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ
PROBLEMLƏRİ
(Azərbaycan Respublikasının çay məhsulları timsalında)
08.00.05. - Xalq təsərrüfatının iqtisadiyyatı və idarə edilməsi (kənd
təsərrüfatı)
İqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün
təqdim edilmiş dissertasiyanın
A V T O R E F E R A T I
BAKI – 2008
2. 2
Dissertasiya işi Azərbaycan Kooperasiya Universitetində yerinə
yetirilmişdir.
Elmi rəhbər: İqtisad elmləri doktoru, professor V.M.Niftullayev
Rəsmi opponentlər: İqtisad elmləri doktoru İ.H.Alıyev
İqtisad elmləri namizədi N.V.Əlibəyov
Aparıcı təşkilat: Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı
Nazirliyi
Müdafiə «____» ________ 2008-cı ildə saat ____-da Azərbaycan
Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutunda
fəaliyyət göstərən iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi verən N.04.013
Dissertasiya Şurasının iclasında keçiriləcəkdir.
Ünvan: Az 0130, Bakı şəhəri, Binəqədi rayonu, Dərnəgül qəsəbəsi,
3097-ci məhəllə, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı
və Təşkili İnstitutu, II mərtəbə, akt zalı.
Dissertasiya işi ilə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının
İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutunun kitabxanasında tanış olmaq olar.
Avtoreferat «____» _________ 2008-ci ildə göndərilmişdir.
N.04.013 Dissertasiya Şurasının elmi
katibi, iqtisad elmləri namizədi: A.F.Abbasov
3. 3
İŞİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI
Mövzunun aktuallığı. Bazar münasibətləri şəraitində mühüm iqtisadi
problemlərdən biri də respublikada müvafiq kənd təsərrüfatı və sənaye
sahələrinin bərpası və inkişaf etdirilməsidir. Rəqabət probleminin aktuallaşdığı
müasir dövrdə zəruri bazar tələblərinə cavab verə biləcək məhsul istehsalının
həyata keçirilməsi, bu məqsədlə, kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələrinin iqtisadi
potensialından hərtərəfli və səmərəli istifadə edib, reallaşdırılan məhsulun
keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi, bununla əlaqədar konkret
iqtisadi islahatların və tədbirlərin reallaşdırılması olduqca böyük əhəmiyyət daşıyır.
Məhsulun keyfiyyətinin yüksək olması, əsasən, bu istiqamətdə texniki,
texnoloji və təşkilati məsələlərin səmərəli həllini nəzərdə tutursa, onun minimum
dəyərdə olması bu istiqamətdə mühüm iqtisadi amillərin əhəmiyyətini ortaya
qoyur. Bu cür iqtisadi amillərə məhsulun keyfiyyətinə və səmərəli istehsalına sərf
olunmuş ümumi məsrəfləri, məhsulun əmək tutumluluğunu, maya dəyərini,
istehsalın və məhsulun standartlaşdırma səviyyəsini, qiymət siyasətini, idarəetmə
və əməyin səmərəliliyini, əmək məhsuldarlığını, məhsulun istehlak xərclərini,
habelə keyfiyyətin idarə edilməsinə yönəlmiş digər iqtisadi amilləri, o cümlədən
alqı-satqının forma və metodları, reklamın mükəmməlliyi, tələb-təklif
münasibətlərinin gözlənilməsi, düşünülmüş rəqabət siyasəti, tədarük və
nəqletmənin şərtləri və müddəti, idxal-ixrac əməliyyatlarının məqsədyönlü
tənzimlənməsi və s. amilləri aid etmək olar.
Dissertasiya mövzusunun aktuallığı rəqabətqabiliyyətli məhsul
istehsalında keyfiyyətə təsir göstərən iqtisadi amillərin qiymətləndirilməsini və
təkmilləşdirilməsini əhatə edərək öz obyektini Azərbaycanda istehsal olunub
satılan çay məhsullarının timsalında müəyyənləşdirmişdir. Belə ki, ölkə
iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyətlilik və perspektivlilik baxımından, ənənəvi və
gəlirli sahələrdən biri sayılan çay istehsalı və emalı sahəsinin bərpasına,
inkişafına, o cümlədən, ölkədə rəqabətqabiliyyətli və yüksək keyfiyyətli çay
yarpağı və quru çay məhsullarının mütərəqqi formada istehsalına və müasir
bazar sistemində həmin məhsulların səmərəli surətdə reallaşdırılmasına şərait
yaratmaq ölkə iqtisadiyyatı üçün olduqca aktual bir məsələdir.
Ölkə Prezidenti İlham Əliyev cənablarının 11 fevral 2004-cü ildə
imzaladığı “Azərbaycan Respublikası regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramı”-nın əsas tərkib hissələrindən biri olan müvafiq regionlarda “Çay
istehsalı və emalının inkişafı” tədbiri dissertasiyada qoyulan problemin həlli
zərurətini daha da aktuallaşdırmışdır.
Problemin öyrənilmə vəziyyəti. Azərbaycanda və digər xarici
dövlətlərdə məhsulun keyfiyyətinin səmərəli idarə edilməsi və
rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi yollarının tədqiqi ölkəmizin və xarici
iqtisadçı alimlərin daim diqqət mərkəzində olmuşdur.
Bazar iqtisadiyyatının daha çox inkişaf etdiyi Qərb ölkələrinin alimləri
4. 4
kimi M.Porter, R.Şmalenzi, M.Brun, F.Kotler, C.Şank, A.Feyqenbaum,
E.Deminq, E.Curan və başqaları makroiqtisadiyyatda rəqabət mühitinin
formalaşmasını, idarəetmədə marketinq metodlarının tətbiqini və keyfiyyətin
səmərəli iqtisadi metodlarla idarə edilməsini daha dərindən tədqiq edərək
məhsulun rəqabətqabiliyyətini əmələ gətirən keyfiyyət və qiymət
kriteriyalarını sivil sosial-iqtisadi prinsiplər çərçivəsində öyrənmiş və müvafiq
problemin daha mütərəqqi həlli yollarını göstərmişlər.
Bununla yanaşı, müasir rus iqtisadçılarından - Y.P.Adler, Q.D.Krılova,
V.A.Şvandar, R.A.Fatxutdinov, A.Y.Yudanov, Q.A.Azoyev, E.M.Kupryakov,
İ.N.Qerçikova, T.İ.Leonova, A.V.Qliçev, S.Şepetova, L.E.Skripko,
Q.P.Voronin, S.Q.Svetunkov, İ.T.Lifts və başqaları öz əsərlərində keçid
iqtisadiyyatını yaşayan ölkələr timsalında, onların məqsədyönlü inkişafı və
dünya əmtəə bazarına məhsul çıxarmaq baxımından son məhsulun ən aşağı
istehsal xərcləri ilə arzu edilən keyfiyyət səviyyəsini təmin etmək və məhsulun
davamlı rəqabətqabiliyyətini məhdud istehsal və iqtisadi imkanlar şəraitində
strateji idarə etmək məsələlərinə bu və ya digər səviyyədə aydınlıq gətirmişlər.
Respublikamızda bazar iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı, milli
istehsalın inkişaf məsələləri, həmçinin ölkədə azad sahibkarlıq fəaliyyətinin və
rəqabət şəraitinin formalaşması ilə əlaqədar bir çox ümumi və xüsusi
problemlər Z.Ə.Səmədzadə, A.A.Nadirov, Ş.Ə.Səmədzadə, S.A.Səfərov,
T.S.Vəliyev, S.V.Salahov, Ş.Ə.Axundov, T.Ə.Quliyev, A.T.Əhmədov,
Ə.Ç.Verdiyev, V.M.Niftullayev, İ.V.Əhmədov, B.X.Ataşov, R.Ə.Balayev,
İ.H.İbrahimov, İ.H.Alıyev, F.N.Ələsgərov, N.V.Əlibəyov, A.F.Abbasov və
başqalarının əsərlərində öz həllini lazımi səviyyədə tapmış və
iqtisadiyyatımızın bir çox aktual məsələlərinə aydınlıq gətirilmişdir.
Bundan əlavə, cəmiyyətdə daha çox istehlak olunan ərzaq məhsullarının,
o cümlədən çayın istehlak xassələrini və keyfiyyətini texniki, texnoloji, aqrar
və digər aspektdən tədqiq edən ayrı-ayrı MDB və ölkə mütəxəssisləri (İ.N.Furs,
İ.P.Çepurnoy, M.A.Nikolayeva, B.T.Qoqiya, B.B.Poxlyobkin, V.P.Qvasaliya,
A.Y.Bağirov, F.A.Quliyev, İ.Ə.Əhməd-Cabir, V.A.Əliyev və s.) öz elmi
əsərlərində məhsulun rəqabətqabiliyyətində keyfiyyətin zəruri rolunu və
əhəmiyyətini müvafiq şəkildə qiymətləndirmişlər.
Buna baxmayaraq, Azərbaycanda çay məhsulları bazarının rəqabət
strukturu və məhsulun rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsini formalaşdıran iqtisadi
amillərin tədqiqi, o cümlədən keyfiyyətin iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi
ayrıca bir tədqiqat obyekti olmamış, bu mövzuda nə bir monoqrafiya, nə də
dissertasiya yazılmamışdır. Ölkə iqtisadiyyatının müvafiq sahəsinin inkişaf
problemlərinin öyrənilməsi və qarşıya qoyulan problemin həlli yollarının
axtarılması zərurəti tədqiqat işinin məqsəd və vəzifələrini müəyyən etmişdir.
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın məqsədi Azərbaycanda çay
istehsalının müasir vəziyyətinin və bazarda formalaşan rəqabət münasibətlərinin
öyrənilməsi, həmçinin çay məhsullarının rəqabətqabiliyyətinin və
5. 5
keyfiyyətinin iqtisadi aspektlərinin tədqiqi və onun inkişafı üçün
konkret təklif və tövsiyələri işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.
Tədqiqat işinin məqsədinə uyğun olaraq aşağıdakı vəzifələr qarşıya
qoyulmuş və yerinə yetirilmişdir:
- respublikada çay istehsalının müasir vəziyyətinin və çayçılığın iqtisadi
inkişaf məsələlərinin öyrənilməsi;
- ölkənin çay bazarında formalaşan rəqabət mühitinin tədqiqi və çay
məhsullarının rəqabətqabiliyyətlilik problemlərinin aşkarlanması;
- çay məhsullarının istehlak xassələrinin və keyfiyyətinin onların
rəqabətqabiliyyətinə təsir dərəcəsinin öyrənilməsi;
- ölkə bazarında reallaşdırılan ayrı-ayrı çay məhsullarının
ümumi rəqabətqabiliyyətlilik səviyyələrinin müəyyənləşdirilməsi və bu
problemin ilkin həlli yollarının elmi cəhətdən əsaslandırılması;
- çay istehsalında keyfiyyətin idarə edilməsinin optimal iqtisadi
mexanizminin müəyyənləşdirilməsi;
- konkret marketinq tədbirlərinin müəyyənləşdirilməsi əsasında çay
bazarında məhsulun mövqeyinin və rəqabət üstünlüklərinə nail olma yollarının
təyin edilməsi;
- çay məhsullarının keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin səmərəli idarə
edilməsi istiqamətində bir sıra zəruri iqtisadi metodların tədqiqi və onların
tətbiqi yollarının göstərilməsi;
- respublikada çayçılığın inkişafı, keyfiyyətli çay istehsalı və satışının
stimullaşdırılması, həmçinin çay bazarında rəqabət münasibətlərinin dövlət
tənzimlənməsi problemlərinin həllinə istiqamətlənən nəzəri və praktiki
baxımdan əsaslandırılmış təkliflərin verilməsi.
Tədqiqatın obyekti kimi Azərbaycan Respublikasının çayçılıq sahəsi, o
cümlədən çay təsərrüfatları, ölkədə istehsal olunan yaşıl çay yarpağının ilkin
emalı və çay qablaşdırıcı müəssisələri seçilmişdir.
Tədqiqatın predmetini çay məhsullarının istehsalı və satışında
keyfiyyət və rəqabətqabiliyyətlilik problemlərinin həllinə yönələn iqtisadi
amillərin müəyyən olunması və təkmilləşdirilməsi yollarının öyrənilməsi təşkil
edir.
Tədqiqatın nəzəri-metodoloji əsasını ölkə Prezidentinin iqtisadi siyasət
və inkişafla bağlı fərman və sərəncamları, Azərbaycan Respublikasının
mövcud qanunları, Milli Məclisin qanun layihələri və normativ hüquqi aktları,
bu istiqamətdə müvafiq ictimai təşkilatların proqram və tədbirlər paketi, habelə
ölkə və xarici iqtisadçı alimlərin tədqiqatları təşkil edir.
Dissertasiya sistemli təhlil, məntiqi ümumiləşdirmə, müqayisə,
müşahidə və analitik-statistik metodlar əsasında yerinə yetirilmişdir.
Tədqiqatda həmçinin məhsulun rəqabətqabiliyyətlilik göstəricilərinin
hesablanmasında diferensial və kompleks (qrup və inteqral) metodlardan
istifadə edilmişdir.
6. 6
Tədqiqatın informasiya bazasını Azərbaycan Respublikası Dövlət
Statistika Komitəsinin məcmuələri, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin və Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyinin müvafiq icmalları, Azərbaycan Marketinq
Cəmiyyətinin və Sosial İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzinin bazar araşdırmaları
üzrə materialları, Azərbaycan Çay Assosiasiyasının və çay istehsal edən
müəssisələrin məlumatları, habelə respublikanın iqtisadi problemlərinə həsr
olunmuş müasir ədəbiyyatlar təşkil edir.
Tədqiqatın elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir:
- Azərbaycanda çay istehsalı və satışının müasir iqtisadi vəziyyəti təhlil
olunmuş, mövcud problemlərin yaranma səbəbləri və nəticələri konkret
səviyyədə araşdırılmışdır;
- respublikanın çay məhsulları bazarında müəssisələr və əmtəələr
səviyyəsində formalaşan rəqabət münasibətləri və ayrı-ayrı rəqib çay
məhsullarının üstün və zəif cəhətləri müəyyən olunmuşdur;
- çayın istehlak xassələri və keyfiyyəti istehlakçı və istehsalçı nöqteyi-
nəzərindən qiymətləndirilmiş, məhsulun rəqabətqabiliyyətinin təmin
edilməsində keyfiyyət və qiymət amillərinin qarşılıqlı asılılığı tədqiq
edilmişdir;
- respublikada reallaşdırılan milli və xarici çay məhsullarının vahid və qrup
rəqabətqabiliyyətlilik göstəriciləri elmi əsaslarla müəyyənləşdirilmiş, onların
yüksəldilməsində mühüm rol oynayan konkret iqtisadi və keyfiyyət amilləri
öyrənilmişdir;
- çay istehsalında məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin səmərəli
iqtisadi mexanizmi göstərilmiş, müəssisələrdə keyfiyyətin kompleks və
səmərəli idarə edilməsi məqsədilə təşkilatı və istehsal strukturunun
təkmilləşdirilməsi yolları müəyyən olunmuşdur;
- keyfiyyətli və rəqabətqabiliyyətli çay istehsalı və satışının
stimullaşdırılması üçün sahibkarlar səviyyəsində həyata keçiriləcək konkret
iqtisadi və xüsusi marketinq tədbirləri elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır;
- ölkədə çayçılıq sahəsinin bərpası və inkişafına stimul kimi dövlətin
müvafiq hüquqi-iqtisadi funksiyaları müəyyənləşdirilmiş və bu istiqamətdə
konkret tənzimləyici vəzifələri əhatə edən təkliflər işlənib hazırlanmışdır.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. Tədqiqat işində əldə olunan nəticələrdən
və irəli sürülən təkliflərdən istifadə etməklə, respublikada çay istehsal edən
müəssisə və fermer təsərrüfatları bazar münasibətləri çərçivəsində öz
fəaliyyətlərini daha çevik qurmaq, rəqabət mübarizəsində özlərinin zəif və üstün
cəhətlərini layiqincə qiymətləndirmək, həmçinin istehsal olunan məhsulun
keyfiyyət və rəqabətqabiliyyətlilik problemlərinin səmərəli iqtisadi yollarla həll
etmək üçün konkret idarəetmə tədbirlərini əhatə edən müəyyən iqtisadi və
təşkilati vəzifələri həyata keçirmək imkanı əldə edə bilərlər.
Tədqiqatın aprobasiyası və nəticələrin tətbiqi. Dissertasiyanın əsas
müddəaları və alınan nəticələr, tövsiyə və təkliflər Azərbaycan Kooperasiya
7. 7
Universitetində keçirilmiş müvafiq Respublika və Beynəlxalq səviyyəli elmi-
praktiki konfranslarda (2003, 2004 və 2005-ci illərdə) müzakirə edilmiş və
konfrans materiallarında, müvafiq elmi jurnallarda və ayrıca məqalələr kimi
çap olunmuşdur. Dissertasiya işinin mövzusu və nəticələri üzrə 2.8 çap vərəqi
həcmində altı məqalə və iki tezis nəşr edilmişdir.
Dissertasiya işinin nəticə və təklifləri Azərbaycan Çay Assosiasiyasının
İdarə Heyətində müzakirə edilərək istehsalda tətbiq üçün qəbul edilmişdir (12
yanvar 2007-ci il tarixli 08 saylı akt).
İşin həcmi və quruluşu. Dissertasiya giriş, üç fəsil (o cümlədən, on
paraqraf), nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından, həmçinin əlavələrdən
ibarət olmaqla 1.5 intervallı kompüter yazısı ilə 173 səhifə həcmindədir. Tədqiqat
işində 6 sxem, 32 cədvəl, 10 şəkil verilmiş, habelə istifadə edilmiş ədəbiyyat
siyahısında 117 adda ədəbiyyat göstərilmişdir.
TƏDQİQAT İŞİNİN QISA MƏZMUNU
Dissertasiyanın giriş hissəsində mövzunun aktuallığı, problemin
öyrənilmə vəziyyəti, tədqiqatın məqsədi və vəzifələri, obyekti və predmeti,
nəzəri-metodoloji əsasları, informasiya bazası, elmi yeniliyi, praktiki
əhəmiyyəti, aprobasiyası və işin həcmi əks etdirilmişdir.
Dissertasiya işinin “Azərbaycanda mövcud əmtəə bazarının iqtisadi
problemləri və məhsulun rəqabətqabiliyyətinin araşdırılmasının elmi-
metodoloji əsasları” adlı birinci fəslində tədqiqat işinin predmeti üzrə
məhsulun rəqabətqabiliyyətinin araşdırılmasının elmi-metodoloji əsasları
verilmiş, rəqabət və rəqabətqabiliyyətlilik, həmçinin keyfiyyət anlayışlarının
nəzəri iqtisadi mahiyyəti açıqlanmış, o cümlədən keyfiyyətə və
rəqabətqabiliyyətliliyə təsir göstərən mühüm iqtisadi amillərin nəzəri və tətbiqi
əsasları müəyyənləşdirilmişdir.
Müasir bazar iqtisadi münasibətlərinin ən səmərəli şəkildə reallaşması
prosesi bu münasibətləri hərtərəfli surətdə əhatə edən rəqabət,
rəqabətqabiliyyətlilik və keyfiyyət amillərinin birbaşa təsiri altında həyata
keçdiyindən onların nəzəri və praktiki tədqiqi daim diqqət mərkəzində olmuşdur.
Tədqiqat işində bu amillərin formalaşma xüsusiyyətləri nəzəri cəhətdən ayrı-
ayrılıqda araşdırılır və son məhsulun bazarda səmərəli reallaşdırılması üçün
onların praktikada bir-birini tamamlamasının zəruriliyi ortaya qoyulur.
İşdə qeyd olunur ki, rəqabətin yaratdığı sağlam biznes mühitində hər bir
məhsul vahidinə düşən material məsrəfləri azalır, ümumi istehsal xərcləri aşağı
düşür, bununla da istehsalın və bütövlükdə iqtisadiyyatın səmərəliliyi yüksəlir,
məhdud resurslardan səmərəli istifadə etməklə istehlakçıların tələbatının daha
dolğun ödənilməsinə şərait yaranır. Bu baxımdan bir sıra tədqiqatlar aparan Qərb
8. 8
iqtisadçıları rəqabətin tədqiqini onun sosial-mənəvi, struktur və funksional
cəhətləri əsasında apararaq mühüm elmi nəticələr əldə edə bilmişlər.
Görkəmli Amerika iqtisadçısı M.Porter özünün rəqabət konsepsiyasında
iqtisadi sahələr üzrə rəqabətin beş əsas qüvvə əsasında formalaşmasını irəli sürür:
yeni rəqiblərin (əmtəələrin) meydana çıxması təhdidi; əvəzedici əmtəələrin
meydana çıxması təhdidi; xammal və yarımfabrikat mal tədarükçülərinin
davranışı (öz aralarında sövdələşmə qabiliyyəti); alıcıların (istehlakçıların)
davranışı; mövcud sahədaxili rəqiblərin öz aralarındakı rəqabət. Bu rəqib
qüvvələrdən hər birinin əhəmiyyəti sahədən sahəyə dəyişərək, nəhayətdə həmin
sahənin mənfəətliliyini müəyyən edir. Sahədaxili təsərrüfat subyektləri
arasında formalaşan rəqabət münasibətləri onları təyin edən amillərin (rəqib
qüvvələrin) qarşılıqlı təsiri altında vüsət alır. Hər bir əmtəə istehsalçısı öz
konkret rəqiblərini, onların imkanlarını və çatışmayan cəhətlərini bilməklə
yanaşı, həm də müəyyən bazarda (onun müəyyən seqmentində) rəqabətin ümumi
vəziyyətini, müvafiq bazar tipini və “özünün” rəqabət mühitini tədqiq etməlidir.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, reallıqda rəqabətin əsası olduqca
mürəkkəb quruluşa malikdir. Belə ki, hər bir təsərrüfat vahidi tipinə
özünəməxsus xüsusiyyətlər xas olur, yəni böyük inhisarların – gücü, kiçik
firmaların – çevikliyi, ixtisaslaşmış firmaların bazarın xüsusi seqmentlərinə və
“kasıb” yerlərinə uyğunlaşa bilməsi, novator firmaların – ilkin ixtiralarda
üstünlüyü və s. onları rəqabətdə üstünlük qazanmağa aparan amillərdir.
Rəqabət münasibətlərinin makroiqtisadi səviyyədə tədqiqi göstərir ki, bu
prosesin sağlam şəkildə formalaşması olmadan sivilizasiyalı bazara keçid baş
tutmur və sağlam rəqabətin yaranması üçün hər bir ölkədə bir sıra sosial-
psixoloji və hüquqi-iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur.
Dissertasiyada həmçinin, iqtisadi kateqoriya kimi məhsulun keyfiyyəti və
rəqabətqabiliyyətinin nəzəri əsasları və ayrı-ayrı xüsusiyyətləri izah edilərək
burada mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra iqtisadi amillər müəyyənləşdirilmiş,
bu amillərin daxili bazarda reallaşdırılan məhsullara görə əhəmiyyətli rolu qeyd
olunmuş və onların bazarda son məhsulun satışına təsir dərəcəsi
qiymətləndirilmişdir. Araşdırılan problemin həllinə dair müxtəlif iqtisadçı
alimlərin və mütəxəssislərin nəzəri yanaşmaları və elmi fikirləri öyrənilmiş,
həmçinin müvafiq elmi metodologiyanın tədqiqat obyektinə uyğunluq səviyyəsi
müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin bu fəsildə məhsulun keyfiyyəti ilə onun
rəqabətqabiliyyəti arasında olan iqtisadi asılılığın incəlikləri tədqiq edilmiş və
məhsulun optimal keyfiyyət səviyyəsinin iqtisadi əsasları öyrənilmişdir.
Bazar münasibətlərinin inkişaf etdiyi müasir şəraitdə, hər bir müəssisənin
uğurlu fəaliyyəti təkcə onun məhsulunun yüksək texniki, texnoloji, funksionallıq,
standartlıq və s. göstəricilərini özündə əks etdirən keyfiyyət parametrlərindən
deyil, həm də bu məhsulun özünün qiyməti, münasibliyi və digər iqtisadi
göstəricilərini: alıcı zövqünü və tələbatını, onun alıcılıq qabiliyyətini və dəyişkən
tələblərini və s.-ni əhatə edən rəqabətqabiliyyətlilik cəhətindən çox asılıdır.
9. 9
Əksər iqtisadçı alimlər tərəfindən məhsulun rəqabətqabiliyyətinə həm
keyfiyyət nöqteyi-nəzərindən baxılır, həm də bu anlayış, bir çox iqtisadi, texnoloji
və digər parametrləri özündə əks etdirən xüsusi bir kateqoriya kimi müəyyən
olunur. Əslində çox vaxt bir-biri üçün zəruri şərt olan və bir-birini tamamlayan
məhsulun keyfiyyəti və rəqabətqabiliyyəti kateqoriyaları mahiyyət etibarilə ayrı-
ayrı məzmuna malikdirlər. Məhsulun rəqabətqabiliyyəti yalnız azad bazar və
rəqabət şəraitində meydana çıxır və o, məhsulun keyfiyyətini həm istehsalçı, həm
də istehlakçı tərəfindən hesaba alır. Məhsulun rəqabətqabiliyyəti səviyyəsini
müəyyənləşdirərkən cari əmtəə bazarında istehlakçıların pul gəlirlərinin səviyyəsi
mütləq nəzərə alınır. O məhsul rəqabətqabiliyyətli ola bilər ki, onun kompleks
istehlak və digər xassələri bazarda onun müvəffəqiyyətini, daha doğrusu, bir-biri ilə
rəqabət aparan analoji əmtəələrin geniş təklifi şəraitində onun pula mübadilə
olunması qabiliyyətini təmin etmiş olsun.
Elmi-nəzəri tədqiqatlara görə məhsulun “rəqabətqabiliyyəti” və onun
“keyfiyyəti” arasındakı fərq onunla izah olunur ki, baxmayaraq “keyfiyyət”
məhsulun rəqabətqabiliyyətinin əsas tərkib hissəsidir, lakin birinci daha geniş
məzmuna malikdir. Belə ki, əgər məhsulun keyfiyyəti özündəki xassələrin
müəyyən dəyişməz məcmusunu əks etdirirsə, məhsulun rəqabətqabiliyyəti isə
keyfiyyətin sabit qaldığı təqdirdə belə reallaşma, tələb və təklif, rəqiblərin
davranışı və digər amillərdən asılı olaraq əhəmiyyətli dəyişikliyə məruz qala
bilər. Məsələn, mühüm ərzaq məhsullarından biri olan çayın istehsalı zamanı
onun tərkibindəki tanin, kofein, ekstraktiv və vitaminli maddələrin, həmçinin
rütubətliliyin və s.-nin daxil olduğu keyfiyyət göstəriciləri ciddi şəkildə
gözlənilsə də, alıcı üçün əsasən çayın dadı, ətri, dəminin rəngi, istehlak qaydası,
qiyməti və s. daha əhəmiyyətli rol oynayır.
Bir qrup iqtisadçı alimlərin (M.M. Lobanov, Y.M. Osipov, Ş.Ş.
Maqomedov, R.A.Fatxutdinov və s.) qənaətinə görə, məhsulun keyfiyyəti ilə
istehsal xərcləri arasında optimal qarşılıqlı münasibətlərin əldə edilməsi
rəqabətqabiliyyətliliyin mümkün surətdə səmərəli idarə edilməsinin şərti kimi
müəyyən olunur. Digər tədqiqatçılar (İ.T.Lifts, V.İ. Dudkin, İ.N.Qerçikova və
başqaları) isə qeyd edirlər ki, məhsulun rəqabətqabiliyyəti onun müəyyən zaman
ərzində müəyyən bazarda reallaşma imkanıdır. Bu kateqoriya olduqca dinamikdir,
çox vaxt əvvəlcədən müəyyən oluna bilinmir və bir çox amillərdən asılıdır.
Dissertasiyada göstərilir ki, məhsulun keyfiyyəti real və nəzərdə tutulan
tələbatın ödənilməsi qabiliyyətini özündə doğuran spesifik xassə və xüsusiyyətlərin
məcmusunu əks etdirsə də, iqtisadi kateqoriya kimi, keyfiyyət məhsulun öz
təyinatına müvafiq olaraq insan tələbatının ödənilməsi üçün onun yararlılıq
dərəcəsini müəyyən edən xassələr məcmusunu ifadə edir. Keyfiyyət
kateqoriyasının iqtisadi əhəmiyyəti məhsulun əmtəə formasını, bazarı və onun
elementləri olan tələb və təklifin xarakterini, qiymət səviyyəsini, həmçinin istehsal
və istehlak arasındakı əlaqələri öyrənməyi zəruri edir. Başqa sözlə,
rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının səmərəli idarə edilməsi istehsalçının
10. 10
qarşısında keyfiyyətə daha çox iqtisadi kateqoriya kimi yanaşma vəzifəsini qoyur.
Öz əsərlərində keyfiyyət probleminin makro və mikro səviyyədə iqtisadi
həlli yollarına bu və ya digər səviyyədə yanaşan alimlərimizdən
Z.Ə.Səmədzadə, Ş.Ə.Səmədzadə, S.A.Səfərov, S.V.Salahov, Ş.Ə.Axundov,
T.Ə.Quliyev, T.S.Vəliyev, A.T.Əhmədov, V.M.Niftullayev, İ.H.İbrahimov,
F.N.Ələsgərov, B.X.Ataşov, R.Ə.Balayev, İ.H.Alıyev və başqaları azad
sahibkarlığın inkişafında və milli məhsulların rəqabətqabiliyyətinin
yüksəldilməsində bu yöndə olan tədqiqatlara xüsusi yer vermişlər. Xüsusilə
F.N.Ələsgərov, N.Ş.Zeynalov və M.Y.Zeynalov kimi alimlərimiz tərəfindən
keyfiyyət iqtisadi kateqoriya kimi qiymətləndirilərkən, məhsulun keyfiyyətinin
onun iki cəhəti ilə - dəyər (qiymət) və istehlak dəyəri ilə şərtlənməsi və
istehsal ilə istehlakı vahid bir prosesdə birləşdirməsi fikri irəli sürülür. Bu elmi
mülahizənin üstünlüyünə görə məhsulun keyfiyyəti iqtisadi kateqoriya kimi,
cəmiyyətin iqtisadi inkişafının ən mühüm tərəflərini – istehsal və istehlakı,
iqtisadi hadisələrin əlaqələrini və qarşılıqlı asılılığını əks etdirir. Müəllif bu
elmi mülahizəyə müasir aspektdən yanaşaraq qeyd edir ki, bazar münasibətləri
şəraitində yaradılan məhsulun qiymətləndirilməsində istehlakçının rolunun
əhəmiyyəti getdikcə artır və nəticədə, keyfiyyətin idarə edilməsinin səmərəli
mexanizminin qurulması keyfiyyət kateqoriyasının iqtisadi mahiyyətini daha
dərindən aydınlaşdırmağı tələb edir. Bu da, keyfiyyət kateqoriyası ilə istehlak
dəyərinin, dəyərin, qiymətin və tələbatın ödənilməsinə görə iqtisadi
münasibətlərin müvafiq tərəflərini əhatə edən digər kateqoriyaların arasındakı
qarşılıqlı əlaqələrin tədqiqi əsasında mümkün olur.
Ümumiyyətlə, məhsulun davamlı rəqabətqabiliyyətli olması daha çox
onun keyfiyyətinin yüksək, qiymətinin isə minimum olmasından asılı olur.
Məhsulun keyfiyyətinin yüksək olması, əsasən, bu istiqamətdə texniki,
texnoloji və təşkilati məsələlərin səmərəli həllini nəzərdə tutursa, onun
minimum qiymətdə və dəyərdə olması isə sırf iqtisadi amillərin əhəmiyyətini
ortaya qoyur. Bu cür iqtisadi amillərə məhsulun keyfiyyətinə və səmərəli
istehsalına sərf olunmuş ümumi məsrəfləri, məhsulun əmək tutumluluğunu,
maya dəyərini, istehsalın və məhsulun standartlaşdırma səviyyəsini, qiymət
siyasətini, idarəetmə və əməyin səmərəliliyini, əmək məhsuldarlığını,
məhsulun istehlak xərclərini, habelə keyfiyyətin idarə edilməsinə yönəlmiş
digər amilləri aid etmək olar (Sxem 1).
Yuxarıda sadalanan iqtisadi amillər məhsulun keyfiyyətinə bilavasitə onun
istehsalı zamanı təsir göstərirsə, məhsulun satışı zamanı onun reallaşma
(istehlakçıya tam çatdırma) keyfiyyətinə isə digər iqtisadi amillər də böyük təsir
göstərə bilirlər. Bunlar, alqı-satqının forma və metodları, reklamın
mükəmməlliyi, tələb-təklif münasibətlərinin gözlənilməsi, düşünülmüş rəqabət
siyasəti, tədarük və nəqletmənin şərtləri və müddəti, idxal-ixrac əməliyyatlarının
məqsədyönlü tənzimlənməsi, habelə müəssisələrin istehsal-təsərrüfat
fəaliyyətindəki birbaşa struktur cəhətlərin formalaşdırılması, dövlətin
11. 11
Daxili iqtisadi amillər: Xarici iqtisadi amillər:
Sxem 1. Məhsulun rəqabətqabiliyyətinə və keyfiyyətinə təsir göstərən ümumi
iqtisadi amillər
antiinhisar və vergi siyasəti və digər məsələlər ola bilər.
Dissertasiyada məhsulun rəqabətqabiliyyətinə və keyfiyyətinə
təsir göstərən bir sıra marketinq yönümlü iqtisadi amillərin də təsir
Müəssisənin maliyyə
imkanları:
- müəssisənin büdcəsi;
- istehsal xərclərinin
səmərəli bölgüsü;
- əlavə stimullaşdırma xərcləri
Müəssisənin istehsal
imkanları:
- texniki və texnoloji
modernləşdirmə səviyyəsi;
- zəruri resursların təşkili;
- çevik istehsal vasitələri və s.
Müəssisə fəaliyyətinin
səmərəli idarə edilməsi
imkanları:
- mükəmməl idarəetmə
strukturu;
- kadrların bacarıq
səviyyəsi və səriştəliliyi;
- əməyin məhsuldarlığı və
düzgün təşkili və s.
Keyfiyyətin idarə edilməsi
imkanları:
- keyfiyyət sisteminin
kompleks menecmenti;
- keyfiyyət məsrəflərinin
düzgün idarə edilməsi;
- standartlaşdırma və
sertifikatlaşdırma
tədbirləri və s.
Səmərəli marketinq
fəaliyyəti:
- optimal qiymət siyasəti;
- rəqiblərin düzgün
qiymətləndirilməsi və
qərar vermə səviyyəsi;
-servis, reklamvə digər
stimullaşdırma tədbirləri
Rəqiblər və rəqib
məhsullar:
- rəqabət şəraiti;
- rəqiblərin bazar
mövqeyi və strategiyası;
- rəqib məhsullarının
rəqabətqabiliyyəti və
keyfiyyəti;
- rəqiblərin güclü və zəif
tərəfləri, satış siyasəti;
- potensial bazar təklifinin
əhəmiyyəti və s.
İstehlakçılar:
- istehlakçıların alıcılıq
qabiliyyəti;
- tələb və tələbatların
spesifikliyi;
- alıcıların bazar mədəniy
yəti (tələb və zövqlərin
müxtəlifliyi, seçimlərin
əsaslılığı, məhsul haq-
qında məlumatlılıq və s.)
Dövlətin iqtisadi siyasəti:
- sahibkarlıq və rəqabət
münasibətlərinin
tənzimlənmə səviyyəsi;
- vergi, idxal-ixrac və ya
gömrük siyasətinin
əlverişliliyi;
Regional iqtisadi
xüsusiyyətlər:
- konkret və ya milli
bazarın təbii cəhətləri;
- bazarın infrastrukturu;
- ekolojitarazlığın mühafizə-
si üçünmaliyyə ayırmala-
rının əhəmiyyəti və s.
M ə h s u l u n
rəqabətqabiliyyəti
Məhsulun
keyfiyyəti
Məhsul
12. 12
dərəcəsinin öyrənilməsinə diqqət yetirilmişdir. Bu cür amillərə
əmtəələrin alıcılar tərəfindən mənimsənilmə səviyyəsi, keyfiyyətə qarşı
yüksək həssaslıq, servis və güzəşt tədbirləri, bazar və satış amilləri,
diqqəti cəlb edən və satışı stimullaşdıran məlumat amilləri, reklam təminatı və
s. aid edilmişdir.
Birinci fəsildə müəllif belə bir qənaətə gəlir ki, yaşıl və
quru çay məhsullarının keyfiyyətinə və rəqabətqabiliyyətinə təsir göstərən
mühüm iqtisadi amillərin düzgün müəyyənləşdirilməsi kənd təsərrüfatı və emal
sənayesində səmərəli istehsal fəaliyyətini təmin edə biləcək optimal tədbirlərin
işlənib hazırlanmasına şərait yarada bilər.
Dissertasiyanın “Azərbaycanda çayçılığın aqrar-sənaye sahəsinin
tədqiqi və çay istehsalında mövcud rəqabətqabiliyyətlilik və keyfiyyət
məsələləri” adlanan II fəslində ölkənin çayçılıq sahəsinin və çay istehsalı
müəssisələrinin mövcud iqtisadi vəziyyəti təhlil edilmiş, çay məhsulları
bazarında formalaşan rəqabət münasibətləri ayrı-ayrı istehsalçılar və satıcılar
səviyyəsində qiymətləndirilmiş, habelə Azərbaycanda reallaşdırılan çay
məhsullarının rəqabətqabiliyyətində keyfiyyətin iqtisadi rolu və
rəqabətqabiliyyətliliyin ümumi səviyyəsi müəyyənləşdirilmişdir.
Respublikamızda azad bazar münasibətlərinin tədricən inkişaf etməyə
başladığı real şəraitdə bir sıra çay emaledici və qablaşdırıcı müəssisələr və
çayçılıq təsərrüfatları əvvəlki direktiv iqtisadi sistem çərçivəsindəki idarəetmə
münasibətlərindən kəskin fərqlənən, yeni, bazar mexanizmli təsərrüfat sisteminə
keçməklə bir çox obyektiv problemlərlə qarşılaşmışlar. Vaxtilə planauyğun
kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri ilə çay məhsulunun kütləvi istehsalını və
satışını həyata keçirən müəssisə və təsərrüfatlar, artıq fəaliyyətlərini
dayandırmışlar. Yeni yaradılan fermer təsərrüfatları və müəssisələr isə iqtisadi
böhran və tənəzzül vəziyyətindən çıxmaq yollarını axtarmaqla yanaşı, həm də
bazar tələblərinə uyğun olaraq keyfiyyətli və rəqabətqabiliyyətli məhsulun
reallaşdırılması problemini həll etməyə məcbur olmuşlar.
Müəllif tədqiqat obyektinin təhlilinə əsasən üç istiqamətdə - ölkədə
çay məhsulları bazarının tədqiqi, çay məhsullarının real istehlak və
istehsal vəziyyətinin öyrənilməsi və əhalinin çaya olan tələbatının ödənilmə
mənbələrinə nəzərən yanaşaraq sahənin problemlərini sistemli və əlaqəli
şəkildə öyrənməyə səy göstərmişdir. Belə ki, ölkədə yaşıl çay yarpağının
istehsalı və satışını əhatə edən çayçılıq sahəsi, o cümlədən fermer
təsərrüfatlarının və çay yarpağının emalı və satışı ilə məşğul olan çay emalı
müəssisələrinin, həmçinin yerli və xarici xammal hesabına çayın
qablaşdırılması və satışını həyata keçirən çay qablaşdırma müəssisələrinin
fəaliyyəti qarşılıqlı surətdə təhlil olunmuşdur.
Aparılan təhlillərdən görünür ki, hazırda Azərbaycanın çayçılıq sahəsi,
həmçinin bura daxil olan kənd təsərrüfatı və emal müəssisələrinin əksəriyyəti
böyük iqtisadi böhrana məruz qalmış və bu, onların istehsal və satış fəaliyyətini
13. 13
minimuma endirmişdir. Qeyd olunan təsərrüfat subyektləri səviyyəsində çay
istehsalı kəmiyyət və keyfiyyət baxımından xeyli aşağı düşmüşdür. Yaxın illərin
statistikasına nəzərən vaxtilə ölkədə çay plantasiyalarının 13,4 min hektara
çatdırılması və 15 çay emaledici və 2 çay qablaşdırıcı fabrikin fəaliyyəti
əsasında çay yarpağı istehsalının ildə 34 min tonu ötməsi (bundan da hazır
məhsul kimi 8,5 min ton keyfiyyətli Azərbaycan çayı əldə edilməsi), həmçinin
bundan təqribən 74 mln ABŞ dolları civarında gəlir götürülməsi mümkün olsa
da hazırda bu sahənin fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır.
Azərbaycanda çay sahələrinin azalması, istehsal həcminin və
məhsuldarlığın aşağı düşməsi 1991-ci ildən sonra intensivləşmiş, sonradan isə
bu göstəricilər müvafiq illər üzrə nisbi artıb-azalmalara məruz qalmışdır
(Cədvəl 1).
Cədvəl 1
Azərbaycanda məhsuldar çay sahələri, məhsul yığımı və
məhsuldarlığın inkişaf dinamikası
İllər 1991 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Çay sahələri
(hektar)
8038 7019 6474 5391 3865 3664 3656 3658 2920 1796
Yaşıl çay yarpağı
yığımı (ton)
25633 1634 863 1082 1424 1440 944 1048 737 655
Orta məhsuldarlıq
(sentner/hektar)
33.0 3.9 1.3 2.0 3.7 3.9 2.6 2.9 2.5 3.6
Təhlillər göstərir ki, aqrar sferada aparılan özəlləşdirilmə nəticəsində iri
çay plantasiyaları xırda təsərrüfatlar arasında bölüşdürüldüyündən, ayrı-ayrı
fermerlər bu sahənin dirçəldilməsi üçün lazımi maddi texniki imkanlardan
məhrum olmuş və idarəetmənin kooperasiya münasibətləri əsasında
qurulmasına meyl göstərilməmişdir. Emal müəssisələri isə məhdud yaşıl çay
yarpağının emalını bu və ya digər səviyyədə həyata keçirib əsasən regional
bazarlarda satış fəaliyyəti göstərmişlər.
Hal-hazırda respublikada çay emalı ilə məşğul olan 7 müəssisə faktiki
fəaliyyət göstərir ki, bunlara da Lənkəran Çay-1, Lənkəran Çay-5, Avrora Çay,
Astara Çay-1 və Astara Çay-2 ATSC-ləri, həmçinin “MMC” Lənkəran çay
istehsalı və emalı müəssisəsi, Zaqatala Çay KM-ləri aiddir. Bu müəssisələrin
əksəriyyətində marketinq vəzifələrinin optimal həyata keçirilməməsi və satış
tədbirlərinin lazımi səviyyədə görülməməsi müşahidə olunur ki, nəticədə bazarda
reallaşa bilməyən çayların uzun müddət və qeyri-normal şəraitdə qalması, onları
lazımi gəlirdən və maliyyə imkanlarından məhrum etmişdir ki, bu da
müəssisələrdə hər hansı bir rekonstruksiya və modernləşdirmə işlərinin
aparılmasına heç bir imkan yaratmır.
Aparılan tədqiqata görə keçid dövründə Azərbaycan çayçılığının kəskin
böhran vəziyyətinə düşməsini, əsasən iki səbəblə izah etmək olar. Bunlardan
14. 14
birincisi, çay təsərrüfatlarının normal inkişafı dövründə (bu, təqribən 1992-1995-ci
illəri əhatə edir) emal müəssisələrinin vaxtında özəlləşdirilməməsi üzündən onların
inkişafdan qalmasıdır. İkinci səbəb isə, özəlləşdirmə və digər maliyyə, təşkilati
problemlərin qismən həll edilməsi ilə emal müəssisələrinin nisbətən dirçəlməsinə
və təklif olunan yaşıl çay yarpağını səmərəli emal etmək istəyinə baxmayaraq, o
zaman (bu isə əsasən 1996-2002-ci illəri əhatə edir) artıq mövcud təsərrüfatların
inkişafdan qalması və ya xammal bazasının itirilməsidir. Azərbaycanda çay
sahələrinin tükənməsi, istehsal həcminin azalması və məhsuldarlığın aşağı düşməsi
1996-cı ildən sonra daha da intensivləşmiş, sonradan isə bu göstəricilər müvafiq
illər üzrə nisbi artıb-azalmalara məruz qalmışdır.
Tədqiqat işində müəyyən edilmişdir ki, ölkə əhalisinin çaya olan tələbatı
əsasən (təqribən 93-94%) xarici investorların məqsədli fəaliyyəti nəticəsində
bərpa olunub inkişafına təkan verilən iki çay qablaşdırıcı müəssisənin: “Sun-Tea
Azərbaycan” ATSC (Azərsun Holdinq) və “Çempion” MMC-nin (“Beta”
şirkətlər qrupu) istehsal fəaliyyəti hesabına ödənilir. Ölkədə mövcud çay bazarı
oliqopoliya vəziyyətindədir və bazar əsasən “Sun-Tea Azərbaycan” ATSC və
“Çempion” MMC olmaqla iki müəssisə arasında böyük paylarla (müvafiq olaraq
43-50% və 35-40%) bölüşdürülmüşdür. Yerdə qalan bazar payına isə yerli emal
müəssisələri (2-3%) və xarici şirkətlər (8-10%) sahib olmuşlar.
Keçid dövrü ərzində milli çayçılıq sahəsinin tənəzzülə uğraması ilə
əlaqədar, respublikaya çay idxalı statistik göstəricilərə görə 1995-ci ildə 3975
tondan 2006-cı ildə 7843 tona qədər artmışdır. Əhalinin çaya olan tələbatı əsasən
idxal olunmuş məhsul hesabına təmin olunur. Bununla yanaşı, xarici ölkələrlə
olan çay ticarəti ayrı-ayrı ölkələrə görə müxtəlif göstəricilər üzrə dəyişir.
Azərbaycana çay ixrac edən əsas ölkələrə Şri-Lankanı (64,7%), Hindistanı
(26,2%), Vyetnamı (2,5%), Çini (2,1%), İranı (1.9%), Türkiyəni (0,8%) və s.-ni
aid etmək olar. Azərbaycanda adambaşına düşən çay istehlakı ildə orta hesabla 2-
2,1 kq, çay bazarının tutumu 10,5-11 min ton və il ərzində respublikada
reallaşdırılan çayın ümumi dəyəri təqribən 21-22 mln ABŞ dollarına bərabərdir.
Ölkədə illik çay idxalı və istehlak göstəricilərinin fərqli səviyyələrə malik
olmasının səbəbi xarici ölkələrə miqrasiya nəticəsində ölkə əhalisinin sayının (8.5
mln nəfər) sabit qalmaması və çay istehsal edən (idxal əsasında) müəssisələrin
illik xammal ehtiyatının dəyişməsi ilə izah oluna bilər.
Müəllifin qənaətinə görə, hal-hazırda Avropa bazarında olduğu kimi,
MDB və Azərbaycan bazarında da çay məhsuluna olan tələb daha çox qara
məxməri çaylarla yanaşı, ətirləndirilmiş, meyvəli və otlu (xüsusilə də paket
çaylar seqmentində) çaylara doğru həssaslıq nümayiş etdirir. Tələbin bu və ya
digər formada tendensiyası, bu sahədə rəqabətin də müxtəlif aspektdən
güclənməsinə şərait yaradır. Belə ki, çay bazarında təqribən eyni keyfiyyətə və
qiymətə malik olan müxtəlif markalı çayların mövcudluğu şirkətlər arasında daha
çox inhisarçı rəqabətin formalaşmasına təkan vermişdir.
Tədqiqatda göstərilir ki, respublikanın çay bazarında oliqopolçu
15. 15
müəssisələrin təklif etdiyi çaylar əsasən eyni növlüdür, yəni bu məhsullar eyni
tipə və istehlak xassələrinə malikdirlər. Buna baxmayaraq həm müvafiq iqtisadi
amillərə (satış qiyməti, güzəştlər), həm də konkret marketinq amillərinə
(reklam, məhsulun xarici görünüşü, qablaşdırmanın dizaynı və s.) görə çay
məhsulları fərqləndirilərək müxtəlif keyfiyyətlər üzrə qruplaşdırılır. Bazara
diferensial keyfiyyətdə məhsul çıxarmaq çox çətindir və burada qeyri-qiymət
rəqabəti hökm sürür, yəni ölkənin çay bazarı daha çox rəqabətin oliqopoliya
modelinə uyğun gəlir. Burada, bir birindən kəskin fərqlənməyən istehlak
çaylarının satış qiymətləri, alıcı zövqü, münasib qablaşdırma, bazarı zəbt etmə
payı, məhsulun keyfiyyəti və s. amillərin təsiri altında formalaşaraq, müvafiq
məhsulun yüksək rəqabətqabiliyyətli olmasına şərait yaradır.
Respublikada daha çox işlədilən qara məxməri çayın istehlak həcmi və
ayrı-ayrı istehsalçı (satıcı) müəssisələrin məhsullarına üstünlük verilməsi ölkənin
bütün rayonlarında eyni səviyyədə deyildir. Yəni müəyyən marka və ya marka
qrupları altında olan çaylara alıcıların reaksiyası ölkənin regionları üzrə müxtəlif
amillərə görə dəyişə bilir. Belə amillərə istehlakçıların damaq dadı və alıcılıq
qabiliyyəti, tələbin spesifikliyi, istehsalçı (satıcı) müəssisələrin həmin
regiondakı istehsal-satış və reklam fəaliyyətinin aktivliyi və bu kimi digər amillər
aid ola bilər. Bunun nəticəsində isə çaylarını müvafiq regionlarda reallaşdıran
müəssisələrin rəqabət üstünlükləri və onlara məxsus olan çay markalarının
rəqabətqabiliyyəti müəyyən qədər fərqli göstəricilərə malik olur.
Ölkədə daha çox Şri-Lanka (Seylon) və qismən də Hindistan çayları
reallaşdırılır, Azərbaycan çayı isə çox cüzi miqdarda və əsasən regional
bazarlarda satılır. Eyni növlü çaylar arasında qiymət o qədər də fərqlənmir, yalnız
xarici çay məhsulları (Ahmad, Lipton, Akbar və s. markalı çaylar) öz keyfiyyət
və qiymətinə görə nisbətən müəyyən üstünlüyə malikdirlər. Bu amil
isə milli çayların rəqabətqabiliyyətinin təmin olunmasına şərait yaradır.
Ümumiyyətlə, ölkə bazarında reallaşdırılan çayların rəqabətqabiliyyətinin
formalaşmasında keyfiyyətə nisbətən qiymət amili daha aktiv rol oynayır ki, bu
da əsasən milli istehlakçıların zəif alıcılıq qabiliyyəti və məhsulun əsl keyfiyyət
xassələrinə daha az tələbkar olmaları ilə bağlıdır.
Respublikada fəaliyyət göstərən çay istehsalçıları və satıcılarının maddi
texniki istehsal bazası və rəqabət mövqeləri fərqli əsaslara malik olduğundan
reallaşdırılan məhsulun keyfiyyətinə və rəqabətqabiliyyətinə təsir göstərən
iqtisadi amillərin formalaşma və inkişaf xüsusiyyətləri də müxtəlifdir.
Daxili bazarda öz çay məhsullarını reallaşdıran xarici şirkətlər yerli
müəssisələrə nisbətən daha mütərəqqi istehsal texnologiyası və mükəmməl
marketinq proqramı əsasında yüksək istehlakçı tələblərinə yönələrək
nisbətən keyfiyyətli çaylarını müvafiq bazar seqmentləri üçün daha münasib
qiymətlərlə təklif edirlər. Belə çayların ümumi qiymət səviyyəsi milli çaylarla
tam rəqabət aparmağa imkan verməsə də, onların hiss edilən yüksək keyfiyyət
səviyyəsi tədricən inkişaf edən istehlakçı tələbatını ödəməyə meylli olacaqdır.
16. 16
Tədqiqat işində müxtəlif çayların rəqabətqabiliyyətinin elmi-praktiki
metodlarla qiymətləndirilməsi üsulu tətbiq olunmuşdur ki, bu zaman, artıq bazar
tələblərinə cavab verən və müvafiq tələbatı daha çox ödəyən nümunəvi baza
məhsulu ilə rəqib məhsulların keyfiyyət və iqtisadi parametrlərinin qarşılıqlı
müqayisəsi həyata keçirilmişdir. Tədqiqat zamanı əvvəlcə rəqib məhsullara
aid olan keyfiyyət və iqtisadi parametrlər qrupu üzrə vahid göstəricilər tapılmış,
sonra buna əsasən qrup göstəricilər hesablanmış, nəhayət sonuncu mərhələdə
məhsulun rəqabətqabiliyyətinin inteqral göstəricisi müəyyən olunmuşdur. Qeyd
edək ki, dissertasiyada məhsulun qrup (kompleks) rəqabətqabiliyyətlilik
göstəriciləri hesablanarkən nisbi kəmiyyət və ekspert metodları əsasında vahid
göstəricilərin çəki əmsalları hesablanmışdır (Cədvəl 2 və 3).
Cədvəl 2
Çayların keyfiyyət parametrləri üzrə qrup
rəqabətqabiliyyətlilik göstəriciləri (Jkg)
№ Çaylar a1 x J1 a2 x J2 a3 x J3 a4 x J4 a5 x J5 a6 x J6 a7 x J7 a8 x J8 iJ
i
i
a
8
1
1. Azerçay 0.09 0.086 0.075 0.076 0.071 0.062 0.115 0.087 0.662
2.
Final Pasha
(Golden Tea)
0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 1
3. Lənkəran Çay 0.06 0.06 0.051 0.076 0.062 0.062 0.118 0.071 0.56
4. Beta Earl Grey 0.12 0.102 0.125 0.105 0.097 0.1 0.121 0.1 0.87
5. Champion 0.11 0.114 0.12 0.115 0.116 0.12 0.12 0.1 0.915
6. Ahmad Tea 0.12 0.12 0.146 0.133 0.116 0.112 0.128 0.175 1.05
7. Lipton Tea 0.125 0.135 0.135 0.133 0.133 0.125 0.132 0.175 1.093
an – n keyfiyyət göstərici üzrə rəqabətqabiliyyətliliyin çəki əmsalı.
Jn – n keyfiyyət parametri üzrə rəqabətqabiliyyətliliyin vahid göstəricisi
Dissertasiyada çay məhsullarının rəqabətqabiliyyətinin diferensial və
kompleks metodlarla qiymətləndirilməsi belə bir nəticə çıxarmağa imkan verir
ki, yerli emal müəssisələrinin istehsal etdikləri xalis Azərbaycan çayı bir sıra
keyfiyyət göstəricilərinə: dəmin rəngi, dadı, xarici görünüşü, rütubətliliyi və
qablaşdırılmasına görə rəqiblərindən çox geridə qalır, lakin bu çayın zəngin
tərkibi, ekoloji təmizliyi və həmçinin milliliyi özünə xüsusi alıcı qrupunu
davamlı cəlb etməyə qadirdir.
Demək olar ki, bütün keyfiyyət göstəricilərinə: dadına, dəmin
rənginə, tündlüyünə, ətrinə, xarici görünüşünə, qablaşdırılmasına və s.-yə görə
rəqiblərindən irəlidə olan xarici çayların qiymətinin nisbətən yüksək
olması onların rəqabətqabiliyyətini aşağı salan ən böyük amildir. Milli
istehlakçıların real tələbatını bu və ya digər səviyyədə ödəməklə ən
üstün rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsinə malik olan “Sun-Tea Azərbaycan”
ATSC və “Çempion” MMC-nin bir sıra çay çeşidləri müəyyən çatışmayan
17. 17
Cədvəl 3
Çayların iqtisadi parametrlər üzrə qrup (Jiqg)
və inteqral rəqabətqabiliyyətlilik göstəriciləri (K)
№
Çaylar
İstehlak(satış)
qiymətləri
man/100q
(karton qutu)
Vahid
rəqabətqabiliy
yətlilik
göstəriciləri
io
C
i
C
iq
Vahid
göstəriciləri
n çəki
əmsalları
C i=1,
ai=1/C i
İqtisadi
parametrlər
üzrə qrup
rəqabətqabi
liyyətlilik
göstəriciləri
qi=Jiqg
Məhsulun
inteqral
rəqabətqabiliyyətl
ilik göstəriciləri
iqg
J
kg
J
rgJK
1. Azerçay 0.40 0.727 1 0.727 0.910
2.
Final Pasha
(Golden Tea)
0.55 1 1 1 1
3. Lənkəran Çay 0.40 0.727 1 0.727 0.770
4. BetaEarlGrey 0.55 1 1 1 0.870
5. Champion 0.52 0.945 1 0.945 0.968
6. Ahmad Tea 0.70 1.272 1 1.272 0.825
7. Lipton Tea 0.80 1.454 1 1.454 0.751
(məhsulların dəyəri yeni manatla göstərilmiş, lakin müvafiq ilin qiymətləri əsas götürülmüşdür)
Ci - təhlil olunan məhsulun i iqtisadi göstəricisi üzrə xərclər;
Cio - baza məhsulunun i iqtisadi göstəricisi üzrə xərclər.
qi -təhlil olunan məhsulun i iqtisadi göstəricisinin ədədi qiyməti
cəhətlərə də malikdirlər. Əsasən məhsulun keyfiyyət səviyyəsini əhatə edən bu
cür çatışmayan cəhətlərə çayın zəif dadı və az tündlüyü, çayın təbii ətrinin
çatışmaması, dəmin rənginin qatılığı, xarici görünüşünün qeyri-mükəmməlliyi
(kifayət qədər iri yarpaqlı olmaması və s.) və qablaşdırmanın yüksək səviyyədə
olmaması (qabın üzərində çayın keyfiyyəti haqqında dolğun və inandırıcı
informasiyanın yoxluğu və keyfiyyətin texniki cəhətdən daha yaxşı
qorunmaması baxımından) aid edilə bilər.
Dissertasiya işinin üçüncü fəsli “Məhsulun keyfiyyətinin iqtisadi
mexanizminin təkmilləşdirilməsi və rəqabətqabiliyyətliliyin səmərəli idarə
edilməsi istiqamətləri”adlanır. Bu fəsildə çay müəssisələrində keyfiyyətin
iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi və idarəetmə strukturunun müasir
səviyyədə inkişaf etdirilməsi yolları müəyyənləşdirilmiş, məhsulun bazara
çıxarılması və satışın stimullaşdırılması tədbirlərini nəzərdə tutan konkret
marketinq vəzifələri açıqlanmış, həmçinin çay emalı və qablaşdırma
müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin səmərəli idarə
edilməsi üçün prioritet vəzifələr müəyyən olunmuş və müvafiq sahibkarlıq
fəaliyyətində dövlətin tənzimləyici funksiyaları göstərilmişdir.
18. 18
Ölkənin aqrar və emal sənayesi sahəsində çay istehsalının düzgün təşkili və
idarəetmə münasibətlərinin səmərəli qurulması çay təsərrüfatları və
müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin idarə
edilməsinin iqtisadi mexanizminin, həmçinin idarəetmə strukturunun
təkmilləşdirilməsini şərtləndirir. Təhlillər göstərir ki, quru çayın keyfiyyətinin
formalaşmasında mütərəqqi emal texnologiyası ilə yanaşı, yaşıl çay yarpağının
keyfiyyəti də mühüm rol oynayır. Azad rəqabət şəraitində yüksək iqtisadi gəlirə
nail olmaq üçün çayçı fermer yaşıl çay yarpağının keyfiyyətini yüksəltməyə səy
göstərməlidir. Bu baxımdan, mövcud çay sahələrinin tamamilə aradan getməməsi
və yığılan məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməməsi üçün fermerlər yaşıl çay
yarpağının müvəqqəti fayda verən “sərt yığım” qaydasını dayandırmalı və
becərmədə aqrotexniki tədbirlərə ciddi əməl etməlidirlər.
Dissertasiyada müvafiq müəssisələr üçün çay məhsullarının keyfiyyətinin
kompleks idarə edilməsi sisteminin yaradılması zəruriliyi göstərilir və bu
kompleks çərçivəsində müvafiq vəzifələrin: yeni çay çeşidlərinin (qarışıqlarının)
işlənib hazırlanması; məhsulun istehsal, saxlama, nəqletmə və reallaşdırma
şəraitinin yaxşılaşdırılması; çayın keyfiyyətinin yüksəldilməsinə müsbət təsir
göstərən kompleks təşkilatı, iqtisadi, sosial-psixoloji və hüquqi tədbirlərin işlənib
hazırlanması və həyata keçirilməsi səmərəli hesab olunur. Alınan nəticələrə görə
çay müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi sistemi düzgün təşkil
olunarsa, bu, izafi xərclərin qarşısını almaqla əlavə mənfəətin əldə edilməsinə
şərait yaradacaqdır.
Çay emalı müəssisələrində yüksək keyfiyyətli xammal problemi də müvafiq
qaydada öz həllini tapmalıdır. Keyfiyyətli xammalın istehsalı məqsədilə istehsalçı,
emalçı, çayın qiymətləndirilməsi üzrə bütün mütəxəssislər və əlaqədar təşkilatların
birgə tanıdığı və qəbul etdiyi yaşıl çay yarpağı standartı işlənməli və reallaşdırılan
məhsulun keyfiyyəti bu standartdan 10-15%-dən artıq kənara çıxmamalıdır.
Burada məhsulun müxtəlif keyfiyyət səviyyəsinə görə tətbiq olunacaq alternativ
qiymət siyasəti də yüksək səmərə verə bilər.
Müəllifin fikrincə, çay müəssisələri məhsulun rəqabətqabiliyyətini
mühüm dərəcədə şərtləndirən iqtisadi amil kimi qiymət siyasətini özlərinin
məqsəd və imkanlarının dəqiq uçotu ilə, həmçinin konkret bazar və müvafiq
rəqabət şəraitində meydana çıxan situasiyalarla müəyyənləşdirməlidirlər. Yəni,
istehsalçı öz məhsulları üçün satış qiymətini müəyyən edərkən, bu qiymətin,
məhsulun keyfiyyətinə adekvat olmasına səy göstərməlidir. Çay məhsulları üçün
qiymətqoymanın bu prinsipi daha real olmaqla, həm istehsalçı üçün təsərrüfat
risklərini minimuma endirər, həm də məhsulun rəqabətqabiliyyətinin əsaslı
təminatına daha çox şərait yarada bilər. Bu zaman qiymətlərin psixoloji
modifikasiyasına və qiymət diskriminasiyasına (birinci halda, konkret keyfiyyət
cəhətinə, ikinci halda isə konkret istehlak xassəsinə görə qiymətin təyini) yüksək
əhəmiyyət verilməsi də çay kimi zərif və həssaslıq tələb edən məhsulların
rəqabətqabiliyyətini müəyyən mənada təmin etməyə qadirdir.
19. 19
İstehlak çayının keyfiyyəti əsasən dad, ətir, dəmin tündlüyü və rəngi kimi
xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunsa da, son məhsulun keyfiyyətinin normativ baza
əsasında müəyyən standartlara uyğun olması da böyük əhəmiyyət daşıyır.
Daxili bazarda əlverişli rəqabət mövqeyinin əldə edilməsi üçün məhsulun
keyfiyyəti üzrə real bazar tələblərinə və beynəlxalq standartlara uyğun lazımi
təkmilləşdirmələr aparılmalıdır. İstehlak çayının istehsalında daha keyfiyyətli və
ekoloji cəhətdən təmiz xammalın əldə edilməsi, bunun əsasında yeni və ya fərqli
çay çeşidlərinin hazırlanması, həmçinin bu istiqamətdə könüllü
sertifikatlaşdırmanın aparılması son məhsulun rəqabətqabiliyyətini mühüm
dərəcədə artıracaqdır. Hal-hazırda dünyada çay məhsullarının
sertifikatlaşdırılması zamanı ekoloji təmizliyə daha çox diqqət yetirilir ki, bunun
ölkəmizdə də təmin olunması hesabına digər keyfiyyət məsrəflərinə və satışın
stimullaşdırılması xərclərinə qənaət etmək olar.
Müəllif çay məhsullarının keyfiyyətinin optimallaşdırılmasını və
rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsini əhəmiyyətli dərəcədə məhsulun maya
dəyərinin aşağı salınması ilə əlaqələndirmiş və bu məqsədlə çay istehsalında
mühüm iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsini vacib saymışdır. Çay
təsərrüfatları üzrə bu istiqamətdə faydalı ola biləcək tədbirlər kimi: keyfiyyət və
aşağı məsrəflər prinsipini gözləməklə məhsulun kimyəvi deyil, üzvi gübrələrlə
becərilməsini; ailə-təsərrüfat əməyindən, kooperativ əsaslı birgə maliyyə və
aqrotexnika mənbəyindən istifadə edilməsini; kiçik miqyaslı şəxsi çay sahələrinin
səmərəliliyini artırmaq üçün bu sahələrin kooperasiya əsasında birləşdirilməsini
aid etmək olar. Çay emalı və qablaşdırma müəssisələrində isə məhsulun maya
dəyərinin aşağı salınması üçün mühüm ola biləcək tədbirlərə - yaşıl çay
yarpağının alışında keyfiyyətə görə ikili qiymət sistemini tətbiqini; stabil və
daimi məsrəflərin rasionallaşdırılması məqsədilə yanacaq, enerji, xammal və
digər resurslardan qənaətli istifadəni təmin edən texniki bazanın yaradılmasını;
izafi istehsal gücünə malik olan və saxlanması həddən artıq baha başa gələn əsas
və köməkçi istehsal avadanlıqlarının, binaların, qurğuların ləğv edilməsi,
əvəzində ETT-nin nailiyyətlərini özündə əks etdirən daha yeni, mütərəqqi və
mobil emal sexlərinin və texnikalarının işə salınmasını; idarəetmə strukturunun
mümkün qədər yeniləşdirilməsi ilə yeni şöbələrin (xüsusilə marketinq)
yaradılmasını və əlavə bölmələrin ləğvi ilə idarəetmə strukturunda koordinasiya
işinin daha da sadələşdirilməsini aid etmək olar. Bundan əlavə, ölkənin əsas çay
istehsalçıları yüksək təcrübəyə malik olan titesterləri işə cəlb etməklə (hətta
xarici ölkələrdən də olsa) münasib çay qarışıqları əsasında optimal çeşid
siyasətini işləməli və bio-Azərbaycan çayının istehsalını ən aşağı məsrəflərlə
artırmaq məqsədilə, həm emal, həm də çay təsərrüfatları ilə birgə xüsusi
biznes layihələrinin işlənib hazırlanmasına səy göstərməlidirlər.
Dissertasiyada müasir istehsal və satış münasibətlərinin qurulması və
uğurlu rəqabət siyasətinin yeridilməsi üzrə marketinq fəaliyyətinin əhəmiyyəti
vurğulanmışdır. Belə ki, çay istehsalçısı müvafiq çeşidli əmtəə ilə bazara
20. 20
çıxmaq üçün onun bir və ya bir neçə seqmentini qiymətləndirərək seçməli və
bazarda məhsulun rəqabətqabiliyyətinin təmin edilməsi üçün mükəmməl
marketinq siyasətinə malik olmalıdır. Müəllifin fikrincə, Azərbaycanda çay
istehlakının əsas amili, alıcıların vərdişi (zövqü) və alıcılıq qabiliyyəti
olduğundan burada, əsasən, məxsusi (fərqli) əmtəə-marketinq strategiyasının
tətbiqi daha səmərəli ola bilər. Bu məqsədlə, bazarın seqmentləşdirilməsi
aparılaraq müxtəlif region istehlakçıları üçün müvafiq qiymət və keyfiyyət
çalarlarına malik çay çeşidləri (paket, dənəvər, meyvəli, otlu, maye çay və s.)
hazırlanmalı, bu zaman müxtəlif gəlir və tələb səviyyəsinə malik istehlakçı
qrupları üçün daha çox çayın növünə (çeşidinə), qiymətinə, markasına və
qismən də qablaşdırılmasına verilən fərqli üstünlük dərəcələri gözlənilməlidir.
Bununla yanaşı, ölkədə çayın istehlakına təsir edən iqtisadi (əhalinin gəlir
səviyyəsi, rəqib məhsulların qiymətləri) və qeyri-iqtisadi (istehlakçıların alıcılıq
mədəniyyəti, istehlak vərdişi, məhsulu psixoloji qavrama qabiliyyəti və s.) amillər
istehsalçılar tərəfindən düzgün qiymətləndirilməlidir. Konkret marketinq
tədbirlərinin işlənməsi üçün sahə üzrə müəyyən informasiya bazası yaradılmalıdır.
Azərbaycanda çayçılığın gələcək inkişafına yönəlmiş müvafiq Dövlət
Proqramlarının icrası və sivil sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı nəzərə alınmaqla
respublikada çay istehsalı və satışının perspektiv idarəetmə və fəaliyyət
strukturu işdə Sxem 2-də olduğu kimi təklif edilmişdir.
Müəllif dissertasiyanın yekununda çay istehsalı üzrə keyfiyyət və
rəqabətqabiliyyətlilik məsələlərinin səmərəli iqtisadi həlli yollarının
müəyyənləşdirilməsi ilə yanaşı, Azərbaycanda çayçılıq sahəsinin bərpası və
inkişafı konsepsiyasının həyata keçirilməsi üçün müvafiq vəzifələri və dövlət
tərəfindən müəyyən tənzimləmə tədbirlərini aşağıdakı kimi tövsiyə etmişdir:
- ölkədə çay sahələri üçün yararlı olan torpaq əraziləri yenidən
pasportlaşdırılmalı və bu sahələr yalnız çay becərilməsi üçün nəzərdə
tutulmalıdır, həmçinin orada istehsal fəaliyyəti göstərəcək sahibkarlar üçün bir
sıra vergi güzəştləri və təsərrüfatı stimullaşdırma tədbirləri tətbiq olunmalıdır;
- Azərbaycanda çayçılığın bərpası və inkişafı üçün xüsusi maliyyə fondu
yaradılmalı və bu məqsədlə Avropa İnkişaf və Yenidənqurma Bankı, Dünya
Bankı və digər xarici maliyyə təşkilatlarının ölkəmizdə kənd təsərrüfatının
inkişafı üçün ayırdıqları uzunmüddətli kreditlər bu istiqamətə yönəldilməlidir;
- ölkədə fəaliyyət göstərən iri çay qablaşdırıcı müəssisələrə (“Sun-Tea
Azərbaycan” ATSC və “Çempion” MMC) və ya onların aid olduqları şirkətlərə
müxtəlif vergi və investisiya güzəştləri tətbiq edilməklə onların mənfəətlərinin
bir hissəsinin çayçılığın bərpası və inkişafına cəlb edilməsinə nail olunmalıdır;
- yaşıl çay yarpağının qiymətinin dövlət səviyyəsində tənzimlənməsi
(Türkiyə təcrübəsində olduğu kimi, burada minimum qiymətin təyin edilməsi
yolu ilə) çay təsərrüfatlarının zərər etmə riskinin azalmasına imkan verməklə,
fermerlərin maddi maraqlarının təmin olunmasına və bölgələrdə kənd
əhalisinin sosial rifahının yaxşılaşdırılmasına şərait yarada bilər;
21. 21
K o o r d i n a s i y a Ş ö b ə l ə r i
yaşıl çay yarpağı bazarı quru çay bazarı qablaşdırılmış çay bazarı
Sxem 2. Çay istehsalı və satışının perspektiv fəaliyyət və idarəetmə strukturu
- müvafiq regionlarda kəndli fermer təsərrüfatları üçün müxtəlif
aqrotexniki və maşın avadanlıqlarının təmin edilməsinə yönəlmiş “Çay
aqroservis lizinq” xidmətinin yaradılmasına dövlət və rayon icra strukturları
səviyyəsində hərtərəfli hüquqi və təşkilati yardım göstərilməlidir;
- çayçı fermerlərə və emal müəssisələrinə müvafiq orqanlar tərəfindən
qısa və uzunmüddətli kreditlərin alınması mexanizmlərinin daha dəqiq,
sadə və işlək olması təmin edilməlidir;
- çay müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin
dəstəklənməsi məqsədilə dövlət tərəfindən çevik amortizasiya siyasəti
yeridilməli, keyfiyyətli məhsula görə əlverişli vergi mexanizmi qurulmalı və bu
sahəyə yönələn investorlara hər cür vergi və kredit güzəştləri tətbiq olunmalıdır;
- ölkədə satılan çay məhsullarının real və bəyan edilən keyfiyyətinin
yoxlanılması, əmtəə üzərində mövcud sertifikatların həqiqiliyinin öyrənilməsi və
əhalinin saxta çaylardan qorunması məqsədilə müvafiq dövlət orqanları tərəfindən
bazarda müntəzəm müfəttiş nəzarəti həyata keçirilməli və istehlakçıların
hüquqlarının müdafiəsi üçün digər hüquqi şərait təmin olunmalıdır;
- gömrük məntəqələrində fito-sanitar nəzarət həyata keçirilməklə ölkəyə
idxal olunan çayların keyfiyyəti tam uçota alınmalı, aşağı keyfiyyətli çayların
Texnika və
texnologiya
üzrə
Yaşılçayyarpağıüzrə
kooperativtəsərrüfatlar
İqtisadi
İnkişaf
Nazirliyi
Kənd
Təsərrüfatı
Nazirliyi
ETBSBİ AETKTTİ
Rayon,
bələdiyyə və
regional icra
strukturları
Azərbaycan Çay Assosiasiyası
İstehsalat üzrə
Marketinq və
kommersiya
üzrə
Planlaşdırma və
maliyyə üzrə
Hüquq və
konsultasiya
üzrə
Özəl kiçik çay
emalı
müəssisələri
ATSC-ləri kimi
emal
müəssisələri
ÇAY BİRJASI
Kooperativ çay
qablaşdırma
müəssisələri
Mövcud çay
qablaşdırma
müəssisələri
Topdanvəpərakəndə
ticarətobyektləri
22. 22
milli bazara axınına yol verilməməli, bu zaman xarici çayların üzərində
məcburi sertifikatların olması və dünya bazarına görə çayın keyfiyyət-qiymət
uyğunluğu yoxlanmalıdır;
- ölkədə çay istehsalının inkişafı üzrə müvafiq hüquqi tədbirlərin həyata
keçirilməsini nəzərdə tutan hər cür qanunvericilik aktlarının və proqramların
vaxtında və düzgün icra olunmasına dövlət nəzarəti gücləndirilməlidir;
Ölkədə çay istehsalının stimullaşdırılması və tənzimlənməsi ilə əlaqədar
dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas məqsədi və görüləcək tədbirlər çayçılığın
bərpa və inkişaf etdirilməsi ilə yanaşı, həm də çay becərilən regionlarda
məşğulluğun təmin olunması və sosial təminatın yaxşılaşdırılması, həmçinin
müvafiq bölgələrdə ekoloji tarazlığın qorunub saxlanılmasına xidmət edə bilər.
Dissertasiya işinin əsas müddəaları, əldə edilən nəticə və təkliflər dərc
olunmuş aşağıdakı işlərdə öz əksini tapmışdır:
1) «Azərbaycanda keçid dövrü ərzində çayçılıq təsərrüfatlarının mövcud
iqtisadi problemləri» Çoxmülkiyyətçilik şəraitində kooperasiyanın inkişafının
sosial-iqtisadi problemləri, AKU-nun məqalələr və tezislər toplusu (II
buraxılış), Bakı, 2003, səh. 367-369, 0,3 ç.v.
2) «Milli çayçılığın inkişaf etdirilməsində əsas iqtisadi amillərin rolu»,
Bazar şəraitində kooperasiyanın inkişafının sosial iqtisadi problemləri adlı
beynəlxalq elmi-praktiki konfransın materialları, AKU-nun məqalələr və
tezislər toplusu, Бакы, 2004, səh. 433-435, 0,2 ç.v.
3) «Azərbaycanın çayçılıq təsərrüfatlarında özəlləşdirmənin təsir
amilləri», Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi AzETETİİ,
İnformasiya Vərəqi, Bakı, 2004, № 20, 4.səh., 0,3 ç.v.
4) «Çay istehsalının perspektiv inkişafında dövlətin iqtisadi problemləri»,
Azərbaycan Aqrar Elmi, Bakı, 2005, № 3-4, səh. 203-207, 0,4 ç.v.
5) «Rəqabətqabiliyyətli məhsul satışı üçün marketinqin səmərəli təşkili»,
AzETKİTİ-nin Elmi Əsərləri, Bakı, 2005, № 3, səh. 268-275, 0,4 ç.v.
6) «Rəqabətqabiliyyətli məhsulun istehsalında mühüm iqtisadi amillər»,
AzTU-nun Elmi Əsərləri, Bakı, 2005, № 3, səh. 76-79, 0,2 ç.v.
7) «Məhsulun keyfiyyətin yüksəldilməsi və rəqabətqabiliyyətliliyin
təmin olunması», AMİU-nun Elmi Əsərləri, Бакы, 2005, səh. 134-137, 0,3 ç.v.
8) «Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmi»,
AzETKİTİ-nin Elmi Əsərləri, Bakı, 2006, № 4, səh. 199-204, 0,3 ç.v.
23. 23
Меликов Зия Али оглы
Проблемы оценки и совершенствования экономических факторов,
влияющих на качество при производстве конкурентоспособной продукции
(На примере чайных продуктов Азербайджанской Республики)
РЕЗЮМЕ
Общий объем диссертационной работы состоит из 173 страниц,
включающей введение, три главы, выводы и предложения, список
использованной литературы из 117 наименований, а также
приложения.Основные выводы научно-исследовательской работы отражены в
восьми научных публикациях общим объемом 2.8 п.л..
Во введении диссертации обосновывается актуальность темы, цель и
задачи работы, выдвигаются основные теоретические и методологические
предпосылки исследования, излагается научная новизна и практическая
значимость работы.
В первой главе диссертации - «Экономические проблемы
существующего товарного рынка Азербайджана и научно-методологические
основы изучения конкурентоспособности продукта» рассматриваются
научные основы конкурентоспособности товара в условиях рыночной
экономики, расскрываются теоретико-экономическая сущность понятий
«конкуренция», «конкурентоспособность» и «качества». А также в этой главе
определены теоретические и практические основы экономических факторов,
влияющих на качество и конкурентоспособность продукта.
Во второй главе - «Исследование агропромышленного сектора
чаеводства и существующие проблемы конкурентоспособности и качества в
чайном производстве Азербайджана» анализированы общие и частные
аспекты современного экономического состояния производства и сбыта чая в
Азербайджане. Здесь исследованы конкурентные отношения,
формирующиеся на рынке чайных продуктов, а также определена
экономическая роль качества в конкурентоспособности чайных продуктов,
реализуемых в стране.
В третей главе - «Совершенствование экономического механизма
качества продукта и направления эффективного управления
конкурентоспособностью» определены пути совершенствования структуры
комплексного и эффективного управление качеством на чайных предприятиях,
показан эффективный экономический механизм повышения качества
продукции в производстве чая, обоснованы конкретные экономические меры и
маркетинговые задачи по производству и сбыту качественных и
конкурентоспособных чайных продуктов.
В заключителной части диссертации автор обосновал конкрентные и
приоритетные задачи по управлению конкурентоспособностью чайных
продуктов и дал научные предложения по восстановлению и развитию
чаеводства в Азербайджане посредством государственного регулирования.
24. 24
Malikov Ziya Ali oglu
Problems of assessment and development of economic factors influencing the
quality of competitive products
(In terms of tea products of the Azerbaijan Republic)
SUMMARY
The dissertation consists of 173 pages, including the introduction, three
heads, conclusions and offers, the list of the used literature from 117 names, and
also appendices. The basic conclusions of research work are reflected in eight
scientific publications of total volume 2.8 p.l.
In dissertation introduction the theme urgency, the purpose and work
problems is proved, the basic theoretical and methodological preconditions of research
are put forward, scientific novelty and the practical importance of work is stated.
In the first chapter of dissertation - «Economic problems of the existing
commodity market of Azerbaijan and scientifically-methodological bases of
studying of competitiveness of a product» are considered scientific bases of
competitiveness of the goods in the conditions of market economy, discusses
theoretic-economic essence of concepts "competition", "competitiveness" and
"qualities". And also in this chapter theoretical and practical bases of the economic
factors influencing quality and competitiveness of a product are defined.
In the second chapter - «Research of agro industrial sector of tea growing
and existing problems of competitiveness and quality in tea manufacture of
Azerbaijan» were analyzed the general and private aspects of a modern economic
condition of manufacture and tea sale in Azerbaijan. Here the competitive relations
formed in the market of tea products are investigated, and also the economic role of
quality in competitiveness of the tea products realized in the country is defined.
The third chapter - «Development of the economic mechanism of quality
of a product and methods of efficient control of competitiveness» defines the ways
of development of complex structures and effective quality management at the tea
enterprises. Also the effective economic mechanism of improvement of production
quality in tea manufacture is properly discussed and the real economic measures
and marketing problems of manufacture and sale of qualitative and competitive tea
products are proved in the chapter.
In Conclusion author has defined specific problems in the area of tea
products sales and highlighted the effective competitive management tools in tea
sector. He has also given scientific proposals on restoration and development of tea
growing industry in Azerbaijan by means of state regulation.
25. 25
МИНИСТЕРСТВО СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА
АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ
ИНСТИТУТ ЭКОНОМИКИ И ОРГАНИЗАЦИИ
СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА
На правах рукописи
МЕЛИКОВ ЗИЯ АЛИ оглы
ПРОБЛЕМЫ ОЦЕНКИ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
ЭКОНОМИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ ВЛИЯЮЩИХ НА КАЧЕСТВО
ПРИ ПРОИЗВОДСТВЕ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОЙ ПРОДУКЦИИ
(На примере чайных продуктов Азербайджанской Республики)
08.00.05 –Экономика и управление народным
хозяйством (сельского хозяйства)
АВТОРЕФЕРАТ
диссертации на соискание ученой степени кандидата
экономических наук
Баку – 2008
