1. Staat der Walchenaren
De bevolking van Walcheren
1795 - 1940 Lezing voor de
Heemkundige Kring
Walcheren
Leo Hollestelle, 19 april 2012 Zeeuwse Bibliotheek
Middelburg
2. Staat der Walchenaren
Historische demografie
Onderzoek naar sociaaleconomische segmentering en
levensstijlen van de bevolking van een land of regio dat
plaatsvindt vanuit verschillende wetenschappelijke
disciplines:
- Economie
- Epidemiologie
- Sociologie
- Demografie
- Sociale geografie
Uitgangspunt:
Vaststelling van de omvang van veranderingen in
geboorte, sterfte, sociale mobiliteit, migratie en
arbeidsstructuur en de verklaring daarvan.
3. Staat der Walchenaren
Historische demografie
Historische demografie wordt beoefend door verschillende disciplines van de wetenschap: historici, sociologen,
economisch-historici en statistici.
In ons land zijn de belangrijkste instellingen waar historisch-demografisch onderzoek wordt gedaan: Stichting
HSN, NIDI en CBS.
Levensgeschiedenissen van 78.000 Nederlanders, geboren tussen 1812 en 1922 om op basis daarvan
historisch demografisch onderzoek te kunnen doen. (4.500 Zeeuwen)
4. Staat der Walchenaren
Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische
demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren
in het bijzonder
Wetenschappelijke en semi-wetenschappelijke literatuur
5. Staat der Walchenaren
Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische
demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren
in het bijzonder
Databestanden via internet: www.volkstellingen.nl
6. Staat der Walchenaren
Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische
demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren
in het bijzonder Registers van de burgerlijke stand
7. Staat der Walchenaren
Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische
demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren
in het bijzonder Statistieken van overheden
Het provinciebestuur van
Zeeland publiceerde in
haar provinciale
verslagen uitgebreid
over de toestand van de
bevolking. Vooral in de
jaren 1851 t/m 1876
werden diverse
statistieke opgenomen,
zoals: de jaarlijkse groei
van de bevolking per
gemeente en per regio,
migratie,
kerkgenootschappen,
aantal geborenen,
huwelijken,
echtscheidingen,
overlijdens.
8. Staat der Walchenaren
Belangrijke bronnen voor onderzoek naar historische
demografie van Zeeland in het algemeen en Walcheren
in het bijzonder
Gegenereerde databestanden i.k.v. digitaliseringsprojecten
persoonsbestanden Zeeuws Archief
10. Staat der Walchenaren
Factoren die het bevolkingsverloop beïnvloedden:
tie
Hy ra
g ig
ië M
ne
en
lprijz
Vo edse
Weer
Epidemieën
n
ij ze
p r
ht
p ac
n u r
d -e ctu O
on tru or
Gr ras lo
g
f
In
12. Staat der Walchenaren
Bevolking Zeeland 1795-1990
120.000
100.000
W
80.000 SD
TH
60.000 NB
ZB
40.000 ZV-O
ZV-W
20.000
0
1890
1795
1815
1830
1840
1850
1860
1870
1880
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
Pijl 1: Daling van de bevolking in de Franse tijd, vooral Middelburg en Vlissingen (economische teruggang en Engelse
invasie 1809)
Pijl 2: Stijging van de bevolking na 1880 door migratie en groter geboorteoverschot.
Pijl 3: Sterke stijging na WO II
Bevolking is in 200 jaar verdrievoudigd.
13. Staat der Walchenaren
Indeling gemeenten op
Walcheren vanaf 1858.
In 1811 telde Walcheren 28
gemeenten. In 1816 vond
de eerste gemeentelijke
herindeling plaats:
Brigdamme werd bij Sint
Laurens gevoegd, Buttinge
en Hoogelande bij
Grijpskerke. Domburg-
Binnen en Domburg-Buiten
gingen samen op in
Domburg, Westkapelle-
Binnen en Westkapelle-
Buiten werden Westkapelle
en Nieuwland en Sint
Joosland werd Nieuw- en
Sint Joosland. In 1835
gingen Oost-Souburg en
West-Souburg samen en in
1857 werd Gapinge bij
Vrouwenpolder gevoegd en
Kleverskerke bij
Arnemuiden.
Dit is de situatie van 19
gemeenten, dat is tot 1 juli
1966.
Bij de berekening en
presentaties van de
bevolkingsaantallen ben ik
uitgegaan van
gemeentelijke indeling
zoals hier op de kaart
aangegeven, dus vanaf
1858.
14. Staat der Walchenaren
Bevolkingsverloop Walcheren per gemeente 1795-1960
35000
Aagtekerke
Arnemuiden en Kleverskerke
30000
Biggekerke
Domburg
Grijpskerke
25000
Koudekerke
Meliskerke
Middelburg
20000
Nieuw- en Sint Joosland
Oostkapelle
Oost- en West-Souburg
15000
Ritthem
Serooskerke
Sint Laurens
10000
Veere
Vlissingen
Vrouwenpolder en Gapinge
5000
Westkapelle
Zoutelande
0
95
10
30
40
50
60
70
80
90
00
10
20
30
40
50
60
18
18
19
19
19
19
17
18
18
18
18
18
18
19
19
19
Daling Koudekerke na 1940: ‘t Zand geannexeerd door Middelburg
Stijging aantal rond 1870: arbeiders aanleg Kanaal door Walcheren (Oost-Souburg, Veere)
15. Staat der Walchenaren
Gemiddeld aantal inwoners per gemeente 1830-1940
Zoutelande 657 87 / km2
Westkapelle 2.005 223 / km2
Vrouwenpolder en Gapinge 984 54 / km2
Vlissingen 14.836 1.885 / km2
Veere 992 165 / km2
Sint Laurens 665 65 / km2
Serooskerke 1.214 92 / km2
Ritthem 583 60 / km2
Oost- en West-Souburg 2.324 277 / km2
Oostkapelle 1.053 75 / km2
Nieuw- en Sint Joosland 907 67 / km2
Middelburg 17.133 1.250 / km2
Meliskerke 574 82 / km2
Koudekerke 2.233 121 / km2
Grijpskerke 774 59 / km2
Domburg 1.021 145 / km2
Biggekerke 681 72 / km2
Arnemuiden en Kleverskerke 1.870 108 / km2
Aagtekerke 551 62 / km2
16. Staat der Walchenaren
Geboorte
Willem Ernest van Panhuys, geboren te Veere op 1 maart 1900, zoon van Willem Constantijn Panhuys, burgemeester van Veere en Levina Anna
Catharina van der Lek de Clercq.
19. Staat der Walchenaren
Aantal geboorten per maand 1811-1910
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec
Platteland Middelburg Vlissingen
20. Staat der Walchenaren
Huwelijksluiting
Jan Mesu en Cornelia Abrahamse waren het eerste bruidspaar dat trouwde in het nieuwe gemeentehuis van Sint Laurens
op 18 november 1931
22. Staat der Walchenaren
Aantal huwelijksvoltrekkingen per maand 1811-1935
4000
3500
3000
2500
Aantallen
2000
1500
1000
500
0
jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec
Maanden
Platteland Middelburg Vlissingen
De maand mei is de meest populaire maand. Dat heeft te maken met het feit dat per 1 mei de arbeidsovereenkomsten van knechten en dienstboden
afliepen en men vrij was of te kiezen voor verlenging of een andere werkgever of te gaan trouwen. De contracten werden per half jaar opgemaakt. Het
personeel verhuurde zich van mei t/m september (de zomerperiode) en van oktober t/m april (de winterperiode). De dag dat de contracten afliepen
werden op Walcheren Liesjesdag of Annetje Liesjesdag genoemd, dan waren de knechten en meiden een dagje vrij.
23. Staat der Walchenaren
Leeftijden huwelijksluiting bruidegoms en bruiden
5000
4500
Eerste huw bruidegoms
4000
Tweede en meer huw
3500 bruidegoms
Eerste huw bruiden
3000
Aantallen
Tweede en meer huw bruiden
2500
2000
1500
1000
500
0
15
18
21
24
27
33
36
39
42
45
48
51
54
57
63
69
72
78
81
30
60
66
75
84
Leeftijd
24. Staat der Walchenaren
Percentage huwelijken waarin beide partners in
dezelfde regio waren geboren 1830-1940
80,5% 80%
Endogamie
Endogamie
65% 86,8%
74,8%
80,8%
84%
Endogamie:
Trouwen met iemand van eigen
stand, rang en geloof, in zijn
eigen dorp of stad.
25. Staat der Walchenaren
189 bruidegommen uit Aagtekerke trouwen tussen 1811 en 1935 met bruiden
afkomstig van:
Nederland 1
Zoutelande 7
Westkapelle 9
Vrouwenpolder 2
Vlissingen 1
Veere 4
Sint Laurens 1
Serooskerke 12
Ritthem 1
Oostkapelle 12
Oost- en West-Souburg 1
Middelburg 2
Meliskerke 10
Koudekerke 2
Kleverskerke 1
Grijpskerke 8
Gapinge 1
Domburg 20
Biggekerke 4
Aagtekerke 100
0 20 40 60 80 100 120
26. Staat der Walchenaren
299 bruiden uit Aagtekerke trouwen tussen 1811 en 1935 met bruidegoms
afkomstig uit:
Nederland 4
Overig Zeeland 1
Zoutelande 20
Westkapelle 10
Vrouwenpolder 2
Sint Laurens 4
Serooskerke 11
Ritthem 2
OWSouburg 2
Oostkapelle 38
Middelburg 8
Meliskerke 22
Koudekerke 4
Kleverskerke 1
Grijpskerke 16
Domburg 40
Biggekerke 10
Arnemuiden 3
Aagtekerke 100
0 20 40 60 80 100 120
27. Staat der Walchenaren
8.138 bruidegoms geboren in Middelburg trouwen tussen 1811 en 1935 met
bruiden afkomstig van:
Buitenland 59
Nederland 581
Overig Zeeland 742
Zoutelande 15 63 % Middelburg
Westkapelle 69
16,6 % Walcheren
Vrouwenpolder
Vlissingen
65
323
9 % Overig Zeeland
Veere 124
7,8 % Buiten Zeeland
Sint Laurens 60
Serooskerke 56
Ritthem 28
Oostkapelle 52
Oost- en West-Souburg 92
Nieuw- en Sint Joosland 71
Middelburg 5172
Meliskerke 17
Koudekerke 144
Kleverskerke 10
Grijpskerke 57
Gapinge 12
Domburg 62
Biggekerke 14
Arnemuiden 61
Aagtekerke 13
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
28. Staat der Walchenaren
10.016 bruiden geboren in Middelburg trouwen tussen 1811 en
1935 met bruidegoms afkomstig van:
Buitenland 241
Nederland 1672
Ov. Zeeland 1104
Zoutelande 9
Westkapelle 43
51,6 % Middelburg
Vrouwenpolder 78 1,4 % Walcheren
Vlissingen 554 11 % Overig Zeeland
Veere 124
19% Buiten Zeeland
Sint Laurens 63
Serooskerke 59
Ritthem 23
Oostkapelle 54
Oost- en West-Souburg 140
Nieuw- en Sint Joosland 58
Middelburg 5173
Meliskerke 14
Koudekerke 189
Kleverskerke 6
Grijpskerke 57
Gapinge 8
Domburg 38
Biggekerke 23
Arnemuiden 83
Aagtekerke 20
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
29. Staat der Walchenaren
Herkomst huwelijkspartners bruidegoms en bruiden geboren te
Westkapelle
Buitenland
Nederland
Ov. Zeeland
Zoutelande
Westkapelle 1390
Vrouwenpolder 1388
Vlissingen
Veere
Sint Laurens
Serooskerke
Ritthem
Oostkapelle
Oost- en West-Souburg
Nieuw- en Sint Joosland
Middelburg
Meliskerke
Koudekerke
Kleverskerke
Grijpskerke
Gapinge
Domburg
Biggekerke
Arnemuiden
Aagtekerke
0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600
Herkomst partners bruidegoms Herkomst partners bruiden
30. Staat der Walchenaren
Trouwen met een partner van de eigen sociale klasse
Arbeider X Arbeidster Landbouwer X Zonder
Arbeider X Dienstbode Zeeman X Dienstbode
Arbeider X Dienstmeid Landbouwersknecht X Dienstbode
Arbeider X Naaister Visleurder X Visleurster
Boerenknecht X Dienstbode Timmerman X Zonder
Dagloner X Dagloonster Wever X Weefster
Arbeider X Arbeidster Koopman X Zonder
Dijkwerker X Arbeidster Winkelier X Zonder
Dijkwerker X Dienstbode
31. Staat der Walchenaren
Echtscheidingen in de registers van de burgerlijke stand 1811-1935
N=751
30
25
20
15
10
5
0
1823
1827
1831
1835
1839
1843
1863
1891
1895
1899
1903
1923
1811
1815
1819
1847
1851
1855
1859
1867
1871
1875
1879
1883
1887
1907
1911
1915
1919
1927
1931
1935
Zeeland 1.580
Platteland Walcheren 117
Middelburg 364
40 %
Vlissingen 270
32. Staat der Walchenaren
Sterfte
De begrafenis van veldwachter
Jan Abraham Noordhoek te Sint
Laurens op 30 oktober 1929. Hij
overleed op 26 oktober ten
gevolge van een motorongeluk
op de Nieuwe Vlissingseweg.
Hij was 39 jaar oud.
33. Staat der Walchenaren
Overlijdens Walcheren 1811-1980
4000
3500 Franse militairen die stierven bij bosjes in de militaire hospitalen van
Middelburg en Veere.
1845: de aardappelziekte en de hongerwinter van 1845/’46:
hongersnood op Walcheren
3000
Laatste maanden van 1918: de Spaanse griep: was een beruchte
grieppandemie uit de jaren 1918-1919. Deze wereldwijde epidemie
eiste naar schatting 20 tot 100 miljoen levens, een aantal dat het
2500 totale dodental van de Eerste Wereldoorlog ruimschoots overtrof.
De piek in het aantal overledenen in 1944 is bekend. Alleen al in
Westkapelle kwamen er 157 mensen om.
2000
1500
1000
500
0
47
31
11
17
23
29
35
41
53
59
65
71
77
83
89
95
01
07
13
19
25
37
43
49
55
61
67
73
79
18
18
18
18
18
18
18
18
18
18
18
18
18
18
18
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
34. Staat der Walchenaren
Overlijdens Zeeland en Walcheren 1811-1960
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1811
1817
1823
1829
1835
1841
1847
1853
1859
1865
1871
1877
1883
1889
1895
1901
1907
1913
1919
1925
1931
1937
1943
1949
1955
Walcheren Zeeland
In Zeeland was de levensverwachting tot het midden van de 19de eeuw het laagst van heel Nederland. In onze tijd hebben de Zeeuwen de langste
levensverwachting. In de periode 1840-1851 werd een Zeeuwse man gemiddeld 29,9 jaar en een vrouw 31,5.
Cholera-epidemieën: 1832/33, 1848/49, 1866/67: Cholera asiatica. De drie cholera-epidemieën troffen vooral Noord- en Zuid-Holland. In 1866 grote
epidemie in NL 21.000 doden, waarvan er in heel Zeeland slechts 300. Grootste epidemie was de Spaanse griep in het najaar van 1918.
35. Staat der Walchenaren
Geboorten, huwelijken en overlijdens 1811-1980
4000
In de jaren t/m 1860 regelmatig een sterfte-overschot. De sterfte in Zeeland was
enorm hoog. We hebben gezien dat de gemiddelde leeftijd voor mannen ongeveer
3500 tussen de 30 en 40 jaar oud was, dat was 13 à 14 jaar korter dan in Zuid- en Oost-
Nederland. Ook in de provincie Zuid-Holland was de sterfte hoog.
Als redenen van de hoge sterfte in Zeeland worden door de wetenschappers
3000 genoemd: hogere frequentie van malaria, geringe frequentie van borstvoeding en
verzilting van het oppervlakte- en het grondwater.
Vanaf 1860 keert het tij. Als redenen noemen de wetenschappers:
2500 - Groei van hygiënisch besef
- Verstedelijking en betere bereikbaarheid
- Economische groei vanaf 1870 door afschaffing van accijnzen, verminderende
2000 werkloosheid, loonstijgingen en prijsdalingen.
1500
1000
500
0
1888
1895
1902
1909
1811
1818
1825
1832
1839
1846
1853
1860
1867
1874
1881
1916
1923
1930
1937
1944
1951
1958
1965
1972
1979
Huwelijken Geboorten Overlijdens
37. Staat der Walchenaren
Kindersterfte op Walcheren t/m 5 jaar, 1811-1960
Hier zien we hoe hoog de
3000 kindersterfte in de 19de eeuw was.
Demograaf Van Poppel noemde in
een lezing over sterfte in Zeeland in
2004 ‘Zeeland had in die tijd
2500 sterftecijfers van een
ontwikkelingsland. In geen enkele
provincie was de kindersterfte zo
2000 hoog. Opmerkelijk is dat uit de
tabellen in het boek van Hofstee blijkt
dat het hoge sterftecijfer niet wordt
1500 veroorzaakt door de verschillende
epidemieën die ons land in die eeuw
teisterden, maar koortsen.
1000
500
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
82
84
86
87
88
89
90
92
93
94
95
83
85
91
96
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
31
51
61
71
81
91
11
21
31
41
11
21
41
01
51
18
18
19
19
18
18
18
18
18
18
18
19
19
19
19
jonger dan 1 maand 1 maand tot 1 jaar 1 t/m 5 jaar
39. Staat der Walchenaren
Migratie
Rond 1850 woonde in
geheel Nederland 70
procent van de bevolking
nog in de gemeente waarin
men geboren is.
Vanaf 1900 neemt de
mobiliteit van de bevolking
toe.
40. Staat der Walchenaren
Arbeidsmigratie
Dienstboden Militairen
Landarbeiders Fabrieksarbeiders
46. Staat der Walchenaren
Het is opmerkelijk dat in de Zeeuwse huwelijksakten van de burgerlijke stand
beroepsvermeldingen voor bruiden en voor de moeders van het bruidspaar worden
vermeld. Gemiddeld de helft en in de periode 1816-1876 zelfs ca. 70%. Op het
Beroepen bruiden dorpen platteland meer dan in de steden. Na 1876 nam de arbeidsparticipatie van de vrouw
af. De beroepsvermelding van de bruiden was meer gebonden aan hun levensfase.
Men was in de regel tot aan het huwelijk dienstbode.
51. Staat der Walchenaren
Nederlands Hervormden volgens de volkstellingen van 1849, 1859, 1869, 1879, 1889 en
1899
14.000 Aagtekerke
Arnemuiden en Kleverskerke
Biggekerke
12.000
Domburg
Grijpskerke
10.000 Koudekerke
Meliskerke
8.000 Middelburg
Nieuw- en Sint Joosland
Oostkapelle
6.000 Oost- en West-Souburg
Ritthem
4.000 Serooskerke
Sint Laurens
Veere
2.000
Vlissingen
Vrouwenpolder en Gapinge
0 Westkapelle
1849 1859 1869 1879 1889 1899 Zoutelande
52. Staat der Walchenaren
Rooms-Katholieken volgens de volkstellingen van 1849, 1859, 1869, 1879, 1889 en 1899
6000
Aagtekerke
Arnemuiden en Kleverskerke
Biggekerke
5000
Domburg
Grijpskerke
Koudekerke
4000
Meliskerke
Middelburg
Nieuw- en Sint Joosland
3000
Oostkapelle
Oost- en West-Souburg
Ritthem
2000
Serooskerke
Sint Laurens
Veere
1000
Vlissingen
Vrouwenpolder en Gapinge
Westkapelle
0
Zoutelande
1849 1859 1869 1879 1889 1899
53. Staat der Walchenaren
Afgescheidenen / Gereformeerden volgens de volkstellingen van 1849, 1859, 1869,
1879, 1889 en 1899
3000 Aagtekerke
Arnemuiden en Kleverskerke
Biggekerke
2500 Domburg
Grijpskerke
Koudekerke
2000
Meliskerke
Middelburg
Nieuw- en Sint Joosland
1500
Oostkapelle
Oost- en West-Souburg
Ritthem
1000
Serooskerke
Sint Laurens
500 Veere
Vlissingen
Vrouwenpolder en Gapinge
0 Westkapelle
1849 1859 1869 1879 1889 1899 Zoutelande
Dat betekent een presentatie met veel statistieken in de vorm van grafieken en tabellen. Saai? Nee, interessant juist, want als je goed naar de data kijkt dan kun je veel ontdekken.
Historische demografie wordt beoefend door verschillende disciplines van de wetenschap: historici, sociologen, economisch-historici en statistici. In ons land zijn de belangrijkste instellingen waar historisch-demografisch onderzoek wordt gedaan: Stichting HSN, NIDI en CBS. Levensgeschiedenissen van 78.000 Nederlanders, geboren tussen 1812 en 1922 om op basis daarvan historisch demografisch onderzoek te kunnen doen. (4.500 Zeeuwen)
Hofstee: standaardwerk met veel tabellen uit 1971. De Bevolkingsatlas, met veel kaarten en grafieken Gevallen stad, het eerst deel van het zogenaamde desurbanisatie-onderzoek Zeeland 1750-1850: de neergang van de Zeeuwse steden vanaf het midden van de 18 de eeuw en de bloei van het platteland.
Eerste volkstelling in 1795. Uitgegeven op last der commissie tot het ontwerpen van een plan van constitutie voor het volk van Nederland. 1796. Vanaf 1830 werden er om de tien jaar volkstellingen gehouden. In 1971 vond de laatste volkstelling plaats. Tussen 1830 en 1971 is de hoeveelheid informatie die de volkstellingen opleveren enorm toegenomen. Uit de volkstellingen komen gegevens over de bevolkingsaantallen van iedere gemeente, vaak onderverdeeld naar kenmerken als leeftijd, geslacht, burgerlijke staat en kerkgenootschap. De gegevens van de volkstellingen in ons land zijn te raadplegen op deze website.
Een belangrijke bron voor gegevens over veranderingen in de bevolking door geboorte, huwelijk en overlijden zijn de registers van de burgerlijke stand. In 1811 in Nederland ingevoerd. In elke gemeente registreert een speciale ambtenaar, ambtenaar van de burgerlijke stand genoemd
Al die gegevens zijn aangeleverd door de gemeenten. Een behoorlijk nauwkeurige klus.
Aagtekerke Vrijwilligers Invoeren Anderhalf miljoen akten BS
De Zeeuwse data met persoonsgegevens zijn via de website Zeeuwengezocht.nl voor iedereen 24 uur per dag, 7 dagen in de week te raadplegen. Uitgangspunt is wel men kan zoeken op gegevens van individuele personen. De Wetenschap, gefaciliteerd door de Stichting Historische Steekproef Nederlandse bevolking kan over de datasets beschikken waarmee men onderzoek kan doen.
Infrastructuur: aanleg kanaal door Walcheren een aansluiting spoorlijn naar Brabant rond 1870.
In Nederland is de bevolking in 200 jaar gemiddeld toegenomen met 1%, in Zeeland is dat 0,6 %
Indeling gemeenten op Walcheren vanaf 1858. In 1811 telde Walcheren 28 gemeenten. In 1816 vond de eerste gemeentelijke herindeling plaats: Brigdamme werd bij Sint Laurens gevoegd, Buttinge en Hoogelande bij Grijpskerke. Domburg-Binnen en Domburg-Buiten gingen samen op in Domburg, Westkapelle-Binnen en Westkapelle-Buiten werden Westkapelle en Nieuwland en Sint Joosland werd Nieuw- en Sint Joosland. In 1835 gingen Oost-Souburg en West-Souburg samen en in 1857 werd Gapinge bij Vrouwenpolder gevoegd en Kleverskerke bij Arnemuiden. Dit is de situatie van 19 gemeenten, dat is tot 1 juli 1966. Bij de berekening en presentaties van de bevolkingsaantallen ben ik uitgegaan van gemeentelijke indeling zoals hier op de kaart aangegeven, dus vanaf 1858. Historisch-demografisch verschilt Walcheren met de andere delen van Zeeland doordat het twee grote steden heeft. Het voormalige eiland had dus twee karakters, enerzijds een agrarische samenleving en anderzijds een stedelijke. Beide hadden hun eigen dynamiek. Middelburg en Vlissingen verschilden ook onderling. Dat zal in mijn presentatie ook duidelijk worden.
Bevolking Middelburg zonder Middelburg Ambachten 17.000 Groei Vlissingen, mede dankzij de landbouwcrisis in Europa tussen 1878 en 1895 ontstond als gevolg van de import van goedkoop graan en andere landbouwproducten uit de VS en Canada waardoor de prijzen van landbouwproducten sterk daalden. Boeren die wilden overleven, moesten efficiënter gaan produceren. Om met minder landarbeiders toe te kunnen en dus op loonkosten te besparen, schaften grote boeren landbouwmachines aan, zoals zaai- en dorsmachines. Door deze mechanisering liep de werkgelegenheid terug. Hierop trok een groot deel van de plattelandsbevolking weg. Deels was dit migratie richting de steden, maar een substantieel deel emigreerde ook richting het buitenland. In Vlissingen ontstond werkgelegenheid bij de scheepswerf De Schelde.
Willem Ernest van Panhuys, geboren te Veere op 1 maart 1900, zoon van Willem Constantijn Panhuys, burgemeester van Veere en Levina Anna Catharina van der Lek de Clercq. Stond op de omslag van De Wete januari 2011
Pijl: de daling van het aantal geboorten na de hongerwinter van 1845/46 lijkt voor geheel Zeeland sterker dan voor Walcheren Cirkels: de geboortepiek ligt gemiddeld voor Zeeland 25 jaar eerder dan voor Walcheren.
Negen maanden terugtellen: Geboren in januari-maart: voorjaarsconceptie, Geboren in het najaar: winterconceptie.
Jan Mesu en Cornelia Abrahamse waren het eerste bruidspaar dat trouwde in het nieuwe gemeentehuis van Sint Laurens op 18 november 1931 Omslag De Wete april 2011
Hoe komt het dat de lijn zo grillig verloopt? Historisch demografen zijn altijd op zoek naar verklaringen waarom de grafieken zo’n grillig verloop hebben. Wat betreft de huwelijksfrequenties hebben twee demografen onderzocht in hoeverre de fluctuaties van de economie en de tarweprijzen invloed hebben op de huwelijksfrequentie. Jan Zwemer geeft in zijn artikel over huwelijken en sociaal-economische omstandigheden in de 19 de eeuw in tijdschrift Zeeland van september 2011 aan dat dit voor Zeeland alleen voor de korte termijn effect had, maar dat zulke effecten op de lange termijn werden uitgevlakt doordat in de jaren na een ongunstige periode de uitgestelde huwelijken toch gesloten werden en andersom.
De maand mei is de meest populaire maand. Dat heeft te maken met het feit dat per 1 mei de arbeidsovereenkomsten van knechten en dienstboden afliepen en men vrij was of te kiezen voor verlenging of een andere werkgever of te gaan trouwen. De contracten werden per half jaar opgemaakt. Het personeel verhuurde zich van mei t/m september (de zomerperiode) en van oktober t/m april (de winterperiode). De dag dat de contracten afliepen werden op Walcheren Liesjesdag of Annetje Liesjesdag genoemd, dan waren de knechten en meiden een dagje vrij.
Endogamie: Trouwen met iemand van eigen stand, rang en geloof, in zijn eigen dorp of stad.
Bijna 100% van de bruiden is afkomstig van Walcheren
Bijna 100% van de bruidegommen is afkomstig van Walcheren
Amsterdam 51 Colijnsplaat 48 Goes 142 Rotterdam 49 Wissenkerke 55 Zierikzee 126 63 % is afkomstig uit Middelburg 16,6 % afkomstig van Walcheren 9 % overig Zeeland 7,8 % buiten Zeeland Let op buurgemeenten
Ca. 90% afkomstig uit Westkapelle. Bekend is het verhaal dat als een meisje uit Westkapelle omging met een jongen uit Domburg, haar broers haar scharreltje intimideerden. Let op buurgemeenten
Sociale endogamie Vraag: welke relatie hoort niet in deze rijtjes thuis: Paar maanden later: kind geboren: moetje!
Nadat de rechtbank een huwelijk ontbonden had werd de echtscheiding ingeschreven in het register van huwelijksvoltrekkingen van de burgerlijke stand. De officiële benaming voor deze registers was dan ook: registers van huwelijksvoltrekkingen en echtscheidingen.
Weer een foto die op de omslag van De Wete heeft gestaan: oktobernummer 2011. Het is de begrafenis van veldwachter Jan Abraham Noordhoek te Sint Laurens op 30 oktober 1929. Hij overleed op 26 oktober ten gevolge van een motorongeluk op de Nieuwe Vlissingseweg. Hij was 39 jaar oud.
Franse militairen die stierven bij bosjes in de militaire hospitalen van Middelburg en Veere. 1845: de aardappelziekte en de hongerwinter van 1845/’46: hongersnood op Walcheren Uitvoerig beschreven door Frans van den Driest in het Vadertje in de laatste Wete. Laatste maanden van 1918: de Spaanse griep: was een beruchte grieppandemie uit de jaren 1918-1919. Deze wereldwijde epidemie eiste naar schatting 20 tot 100 miljoen levens, een aantal dat het totale dodental van de Eerste Wereldoorlog ruimschoots overtrof. Het virus dat de Spaanse griep veroorzaakte was van het type H1N1. Die kennen we nog van de Mexicaanse griep uit 2009. De piek in het aantal overledenen in 1944 is bekend. Alleen al in Westkapelle kwamen er 157 mensen om.
In Zeeland was de levensverwachting tot het midden van de 19 de eeuw het laagst van heel Nederland. In onze tijd hebben de Zeeuwen de langste levensverwachting. In de periode 1840-1851 werd een Zeeuwse man gemiddeld 29,9 jaar en een vrouw 31,5. Cholera-epidemieën: 1832/33, 1848/49, 1866/67: Cholera asiatica. De drie cholera-epidemieën troffen vooral Noord- en Zuid-Holland. In 1866 grote epidemie in NL 21.000 doden, waarvan er in heel Zeeland slechts 300. Grootste epidemie was de Spaanse griep in het najaar van 1918. Het weer: Op de website Demographic Research staat een artikel, in het Engels, van vier Nederlandse onderzoekers. Zij hebben in 2009 onderzoek gedaan naar de relatie tussen de ‘temperatuur-gerelateerde sterfte’, de invloed van de temperatuur van het weer op het sterftecijfer in Zeeland. Vanaf 1 december 1848 startte Buys Ballot de dagelijkse observatie van het weer in ons land per uur. De vier onderzoekers hebben hiervoor de data van de gedigitaliseerde gegevens van de overlijdensakten gebruikt. Kritieke weersomstandigheden waren hittegolven in de zomer en zeer strenge vorst in de winter. Zij signaleerden dat vooral de laagste klassen en de kinderen onder 1 jaar door deze extremere weersomstandigheden werden getroffen. Alleen zomer 1911 is duidelijk te zien. Koude winters met meer dan 15 dagen vorst of hittegolf, minstens zeven dagen 25 graden of drie dagen een max. temperatuur van 30 graden. Zwarte pijl = Watersnoodramp 1953: op Walcheren slechts 2 slachtoffers.
In de jaren t/m 1860 regelmatig een sterfte-overschot. De sterfte in Zeeland was enorm hoog. We hebben gezien dat de gemiddelde leeftijd voor mannen ongeveer tussen de 30 en 40 jaar oud was, dat was 13 à 14 jaar korter dan in Zuid- en Oost-Nederland. Ook in de provincie Zuid-Holland was de sterfte hoog. Als redenen van de hoge sterfte in Zeeland worden door de wetenschappers genoemd: hogere frequentie van malaria, geringe frequentie van borstvoeding en verzilting van het oppervlakte- en het grondwater. Vanaf 1860 keert het tij. Als redenen noemen de wetenschappers: - Groei van hygiënisch besef - Verstedelijking en betere bereikbaarheid - Economische groei vanaf 1870 door afschaffing van accijnzen, verminderende werkloosheid, loonstijgingen en prijsdalingen.
Hier zien we hoe hoog de kindersterfte in de 19 de eeuw was. Demograaf Van Poppel noemde in een lezing over sterfte in Zeeland in 2004 ‘Zeeland had in die tijd sterftecijfers van een ontwikkelingsland. In geen enkele provincie was de kindersterfte zo hoog. Opmerkelijk is dat uit de tabellen in het boek van Hofstee blijkt dat het hoge sterftecijfer niet wordt veroorzaakt door de verschillende epidemieën die ons land in die eeuw teisterden, maar koortsen.
Rond 1850 woonde in geheel Nederland 70 procent van de bevolking nog in de gemeente waarin men geboren is. Vanaf 1900 neemt de mobiliteit van de bevolking toe.
Geen provincie leverde relatief zoveel emigranten als Zeeland: 88 per 1.000 inwoners. De overzeese emigranten gaan naar de Verenigde Staten van Amerika. De redenen voor emigratie liggen zowel op het godsdienstige als het economische vlak. De 'godsdienstige' emigranten zijn meestal 'de afgescheidenen.' Dezen hebben zich in Zeeland losgemaakt van de Nederlands Hervormde Kerk en stichten gereformeerde kerken. De economische 'vluchtelingen' komen vaak uit de landbouw en hebben in Zeeland geen bestaansrecht meer. De aardappelziekte die Nederland treft in de jaren 1845/46 is daar onder andere de oorzaak van. De eerste emigranten zijn vooral boeren, ambachtslieden en dagloners. Op hun nieuwe bestemming beginnen zij veelal een eigen bedrijf of boerderij. De emigratie vanuit Walcheren was in de eerste twintig jaar van de 20 ste eeuw hoger, want het percentage van de bevolking dat emigreerde vóór 1901 bedroeg 3,4 %
Golfbeweging, eerste grote trek naar USA na de hongerjaren 1845/46
Beroepen bruidegoms dorpen
Beroepen bruiden dorpen Het is opmerkelijk dat in de Zeeuwse huwelijksakten van de burgerlijke stand beroepsvermeldingen voor bruiden en voor de moeders van het bruidspaar worden vermeld. Gemiddeld de helft en in de periode 1816-1876 zelfs ca. 70%. Op het platteland meer dan in de steden. Na 1876 nam de arbeidsparticipatie van de vrouw af. Het is wel zo dat de beroepsvermelding van de bruiden meer gebonden is aan hun levensfase. Men was in de regel tot aan het huwelijk dienstbode. In de 19 de eeuw was in ons land het beroep van dienstbode het door vrouwen meest uitgeoefende beroep, zo’n 46,5 %/ Tien procent van de huishoudens had in de 19 de eeuw een of meerdere dienstbode’s in dienst. In 1849 was 40% van de vrouwelijke beroepsbevolking dienstbode en 50% in de steden.