Дәлдік шегі және қондыру туралы түсінік

1. Оқушы: Өтеш Нұрасыл Исатайұлы
Жетекші оқытушысы: Вакасова Алтын Шаштыевна
Шымкент аграрлық колледжі, Шымкент қаласы
Шығармашылық жұмыстың тақырыбы: Дәлдік шегі және қондыру туралы түсінік
Кіріспе
Өндірісте шығарылатын барлық өнімдер түрлерінің сапасын көтеру мақсаты –
Қазақстан Республикасындағы ғылым мен техниканың барлық саласында
метрологиялық қызметті стандарттау, метрология мәнін көтерді, бұл ғылыми-
техникалық ілгерілеудің негізгі құралы болып табылады. Бұл жағдай қоғамдық
өндірістің тиімділігі мен. шығарылған өнім сапасын арттырады. Халық
шаруашылығындағы бағытта жалпы және арнайы даярлықтың талаптары жоғарылады.
Сондықтан шаруашылықтың барлық салалары бойынша мамандарды даярлауда,
стандарттау, метрология, сертификаттау салаларында кәсіптік білімге деген талаптар
жоғары болуы тиіс. Стандарттау негіздері, метрология және сертификаттау пәні жалпы
арнайы пәнге жатады, құрамында үш өзіндік пәндер кіреді. Оқушылармен пәндерді
игеру стандарттау, метрология және сертификаттаудағы байланысын табуға көмек
береді, пәннің көмегімен жұмыс ұйымдастыру тәсілдерін меңгеруге болады.
Дәлдік шегі және қондыру туралы түсінік
Қазіргі заманғы техника бөлшектерін және бұйымдарын стандарттауды талап
етеді.
Мысалы: шарикті тораптірек стандарты, яғни оларды ешқандай дайындықсыз
машинаның керекті орнына орната береміз. Өлшемдерді стандарттау тетік
бөлшектердің өзара алмасушылығын қамтамасыз етеді.
Бір-біріне кіретін екі бөлшектің қосындысында бұрайтын және бұралатын беттер
болып айырылады. Ең тән және қарапайым бұрайтын беттің бірі – тесік, ал бұралатын –
білік, егер тесік білікке қондырылатын болса, онда бір белгілі қондыру жүзеге
асырылады.
Әрі қарай, тесікке қатысты өлшемдерді біз D әрпімен білгілейміз, ал білікке
қатыстыларын кішкентай d әрпімен белгілейміз.
Мысалы: бөлшектің сызбасында тесіктің (біліктің ) өлшемі жазылған.
Негізгі түсініктер және белгілер
Негізгі өлшем конструктивтік пікірмен тағайындалған және ауытқуды есептеудің
бастауышы болып келсе, оны номиналды өлшем деп атайды және тесікке D= 20, білікке
d=20 деп белгілейді.
Жоғарғы шекті ауытқу ЕS немесе ES=+0,05 (es =+0,05) бұл үлкен шекті (Dydy)
және номиналды өлшемдерінің айырмасы болады. ES=Dy-DH.
Төменгі шекті ауытқу ЕІ= -0,01(еі =-0,01) немесе (ЕІ =DK - DH) кіші шекті өлшем
және номиналды өлшемдерінің айырмасы болады.
Үлкен шекті өлшем DК, dК

2. DК= DH +ЕS немесе DY=20-0,05=20,05; dy=20+0,058=20,05 яғни номиналды
өлшеммен жоғарғы ауытқудың қосындысы.
Кіші шекті өлшем DК, dК
DК= DH +ЕІ немесе DК=20+(-0,01)=19,99, dK= dH + ei немесе dK=20+(-0,01)
=19,99
Тетік бөлшектің жарамдылығының шарты Dy> Dш> DK, dy > dш> dK
Dш, dш - шындық өлшем, тетік бөлшекті өңдегеннен кейін алынған.
6. Үлкен және кіші өлшемдердің айырмасы өңдеудің дәлдік шегі IT, it деп аталады.
ІT = Dy – DK; it = dy – dk; IT = ES – EI немесе it = es – ei дегенді көру қиын емес.
Дәлдік шегінің алаңын графикалық бейнелеу
Ауытқулар, өлшемдердің шегі, дәлдік шегі және саңылау немесе керілісті
графикалық түрде көрсетуге болады. Жеңіл бір мысал қарайық. Тесіктің 54Н7 өлшемі бар
дейік. Кестеден ауытқудың шегін анықтаймыз. Жоғары ауытқудың шегін анықтаймыз.
Жоғары ауытқудың шегі ЕS =+0,030 мм; төменгі ауытқудың шегі ЕІ = 0. Дәлдік шегін
және өлшемдердің шегін есептейміз.
DҮ = 54+0,030= 54,030 мм
DK = 54 -= 54мм
IT = 54.030 – 54 = 0.030 мм
Ауытқуларды және есептелген өлшемдерді графикпен көрсетейік. Баста «нөл»
сызығы сызылады. Ол номиналды өлшемді көрсетеді. Біздің мысалда DҮ =
54мм. Оң таңбалы ауытқуларды нөл сызығынан жоғары қарай қоямыз, ал теріс таңбалы
ауытқуларды нөл сызығынан төмен қарай қоямыз. Сызған масштабты сақтау керек.
Жоғарғы және төменгі ауытқуларды сызықпен қосып, төрт бұрыш салып, берілген
өлшемнің 54Н7 дәлдік шегінің алаңын аламыз, онда дәлдік шегін және өлшемдердің
шегін көрсетуге болады.
0 Е1 Н7 0
DН = 54 DҮ = 54,030 Dк = 54 ІТ
Бұл жағдайда екі дәлдік шегінің алаңының графикалық бейнесін салуға тура
келеді: тесікке және білікке алдыңғы сабақтардан біз білеміз, тесіктің ауытқуы
ЕS = +0,033мм, ЕI = 0 біліктің ауытқуы еs = -0,020, еi = -0,041
DH= 20мм DҮ=20,033 мм DК= 20мм
d = 19,980мм dк =19,959 мм
S = 0,074мм SК =-0,020мм
SK = 0,020

3. DH= Dк=20 ІТ=0,033 SY=0,074
Dк = 19,959 i =0.021
Dy = 20,033 dr =19,980
Біліктің дәлдік шегі нөл сызығынан төмен жатыр, неге десек, біліктің ауытқуларын
теріс таңбалы ділдік шегінің графикалық бейнесінен көреміз. Дәлдік шегінің алаңының
бейнесін графикадан көрсеткенде масштабты сақтау керек. Жоғары көрсетілген
мысалдарға салған дәлдік шегінің алаңын графикалық бейнесін салу принципімен
жақсылап талқылаңдар және өздеріңе берілген өлшемдерге өтілген сабақтарда берілген
екі есепті мысалға ала отырып, осындай бейнелеу құрыңыздар.
Қондырулар
Тесік пен білікті қосқанда үш түрлі жағдай пайда болуы мүмкін.
1. Біліктің мөлшері тесіктің мөлшерінен кіші.
2. Тесік пен біліктің мөлшері бірдей шамада.
3. Тесіктің мөлшері біліктің мөлшерінен кіші.
Осыған орай қондыру 3 топқа бөлінеді:
І-топ. Саңылауы бар қозғалмалы қондыру. Саңылау.
Саңылауды қондыру тесік пен біліктің өзара бос қозғалысын қамтамасыз ету керек
болғанда қолданылады. Мысалы: поршень цилиндрде бос жылжиды. Саңылаулы қондыру
алу үшін, алдыңғы дәлдік шегінің алаңын таңдап алыңыздар. Тесікке: А; В; С; СD; D; E;
EF; F; FG; G; H
Білікке: a; d; c; cd; d; e; ef; f; fg; g; h
ІІ-топ. Ауыспалы қондыру (2 суретті қараңыздар). Тесік пен біліктің мөлшері бірдей
шамада болады. Бұл қондырулар арқылы тиянақты қосындылар, шарикті және роликті
тораптіректерді орнатқанда қолданылады.
Ауыспалы қондыру алу үшін алдыңғы ділдік шегінің алаңы алынады.
Тесікке: J; J8; K; M; N
Бірлікке: j; j8; к; m; n
ІІІ-топ. Керіліспен қондыру.
Жиналғаннан кейін бір түтін бұйым құратын тесік пен білікке қолданылады.
Керілісті қондырулар алу үшін алдыңғы дәлдік шегінің алаңы алынады.
Тесікке Р; R; S; T; U; V; X; Z; Za; Zb, Zc
Білікке p, r, s, t,u, x, y, z, za, zb, zc

4. Біздің елімізде (Халықаралық стандарттау ұйымы - ISO) нұсқауларына тірелген дәлдік
шегі және орнықтырулар жүйесі (ЕСДП СЭВ) ГОСТ 25346-82 (СТ СЭВ 145-75) және
ГОСТ 25347-82 (СТ СЭВ 144-75) қолданылады.
Дәлдік шегі және орнықтырулар жүйесі деп, тәжірибелік, теориялық және
эксперименталдық зерттеулер негізінде, белгілі заңдылық бойынша тұрғызылған және
стандарт түрінде көрсетілген, дәлдік шегі және орнықтыру қатарларын атайды.
Бұл жүйе типтік машиналар бөлшектерінің біріктірулеріне экономикалық және
технологиялық көзқарастан дәлелденген, минималды қажетті дәлдік шектерін және
орнықтыруларын қабылдауға негізделген.
Номиналды өлшемдер интервалы
ЕСДП жүйесі 10000мм дейін өлшемдерді қамтиды. Ол келесі өлшемдер
диапазонына бөлінген: 500мм дейін; 500мм астам 3150 мм дейін және 3150мм астам
10000мм дейін.
Жалпы машинажасау саласында көбінесе 500мм дейін өлшемдері тараған,
сондықтан осы диапазонды қарастырайық. Бұл диапазон стандарт бойынша негізгі 13
интервалға бөлінген (17 кесте).
Өндіріс тәжірибесі бойынша, өңдеу қателіктері бөлшектің өлшемі ұлғайуына
байланысты өседі. Қателіктер тарауының талдауы негізінде, дәлдік шегі және өлшемдер
арасындағы қатынасты анықтап, дәлдік шегінің бірлігі i орнатылған:
Dm=√ 𝐷б 𝐷м
мұндағы: Dм - өлшемдер шекті мәндерінің геометриялық орташасы
𝐷б 𝐷м- өлшемдер интервалының шекті мәндері
Байланыстағы 0,001dорт мүше,өлшеу қателіктерін және температуралық қамтиды.
17 кесте
Өлшемдер
интервалы,
мм
≤3 3
»
6
6
»
10
10
»
18
18
»
30
30
»
50
50
»
80
80
»
120
120
»
180
180
»
250
250
»
315
315
»
400
400
»
500
Дәлдік
шегіi , мкм 0,55 0,73 0,90 1,08 1,31 1,56 1,86 2,17 2,52 2,89 3,22 3,54 3,89
Дәлдік шектерінің қатарлары (квалитеттер)
ЕСДП жүйесі бойынша біріншіден, әр түрлі дәлдік шегі алаңдарын алуға арналған
базалық элементтер, стандарталған. Әр бір дәлдік шегінің алаңыбір-біріне байланысты
емес жеке көрсеткіш арқылы анықталады – дәлдік шегінің мәні және оның номиналды
өлшемге қатысты орын-жағдайы.
Дәлдік шегінің мәні квалитетке, өлшемге байланысты және келесі байналыныс
бойынша анықталады:
IT= a·i, мкм
мұндағы: а- квалитетке байланысты дәлдік шегі бірлігінің коэффициенті;
i - дәлдік шегінің бірлігі.

5. Әр түрлі бұйымдар және өнімдер қажетті дәлдік деңгейін мөлшерлеу үшін, квалитеттер
орнатылған.
Квалитет деп, қарастырылатын өлшемдер аралығына тұрақты салыстырмалы
дәлдікпен сипатталанатын (а коэффициенті), дәлдік шектері.
ЕСДП жүйесінде 19 квалитет – IT01, IT0, IT1..... IT17 ( IT -халықаралық дәлдік шегі).
Бір квалитет көлеміндегі дәлдік, тек қана номиналды өлшемге байланысты. Квалитет
өндеуге қатысты дәлдік шегін орнатады, яғни өндеу және бақылау әдістері мен
аспаптарын.
Машинажасау саласында орнықтырулар мен еркін өлшемдер пайда болуы үшін IT5...
IT17 қолданылады.
18 кесте
Квалитеттер 01 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
Дәлдік шегі
бірлігінің
коэффи-
циенті, а
- - - - - - 7 10 16 25 40 64 100 160 250 400 640 1000
Квалитет
қолдану
аумағы
Шетті
ұзындық
тар
мөлшер
лері
Мөлшерле
гіштер,
аса
дәлдікті
бұйымдар
Бірігетін бөлшектер
өлшемдері
(орнықтырулар құрады)
Еркін өлшемдер
(орнықтырулар
құрмайды)
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Стандарттау, сертификаттау және метрология негіздері. М.Рахымжанова
2. Основы стандартизации, допуски, посадки, и технические измерения.
Н.С.Козловский, А.Н.Виноградов
3. Сборник задач по допускам и техническим измерениям. Б.С,Зинин,
Б.Н.Ройтенберг.
4. Лабораторно-практические работы по предмету «Допуски и технические
измерения». Г.М.Ганевский