2. 2
Περιεχόμενα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................8
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ....................................................................................................9
ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ................................................................................9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ............................................................................................9
Οι διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική γλώσσα.........................................................9
1.1 Διάλεκτοι .........................................................................................................9
1.2 Γλώσσες και διάλεκτοι...................................................................................10
1.3 Αρχαίες ελληνικές και νεοελληνικές διάλεκτοι............................................10
1.4 Χαρακτηριστικά αρχαίων ελληνικών διαλέκτων...........................................11
1.4.1 Ιωνική.........................................................................................................11
1.4.2 Αρκαδική (και κυπριακή) ή αρκαδοκυπριακή.............................................11
1.4.3 Αιολική .......................................................................................................12
1.4.4 Δυτική ελληνική ή Δωρική (με την ευρύτερη έννοια) ..................................12
1.5 Διάλεκτοι στο χρόνο ......................................................................................13
1.5.1 Διάλεκτοι Ν. Ιταλίας: Οι άκρες της ελληνικής γλώσσας ..............................13
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ .....................................................................................14
Φάσεις εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας.............................................................14
2.1 Πρωτοελληνική..............................................................................................14
2.2 Μυκηναϊκή ελληνική .....................................................................................14
3. 3
2.3 Κλασική ελληνική..........................................................................................15
2.4 Ελληνιστική κοινή .........................................................................................15
2.5 Μεσαιωνική ελληνική....................................................................................16
2.7 Νέα ελληνική .................................................................................................20
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ............................................................................................26
Ιστορία Λέξεων....................................................................................................26
3.1 Η ένταξη νέων λέξεων στην ελληνική γλώσσα και ο δανεισμός λέξεων σε
διεθνές γλώσσες...................................................................................................26
3.2 Αρχαίες λέξεις σε άλλες γλώσσες: Αρχαίες λέξεις σαν δάνεια και μορφής και
σημασίας ..............................................................................................................28
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ......................................................................................30
Η γραφή στην ελληνική γλώσσα .........................................................................30
4.1 Γραφή και ελληνική γλώσσα .........................................................................30
4.2 Τόνοι ..............................................................................................................34
4.2.1 Γιατί άρχισαν να χρησιμοποιούνται τα τονικά σύμβολα ..............................34
4.2.2 Ποια προβλήματα παρουσίαζαν τα αρχαία κείμενα στον αναγνώστη της
ελληνιστικής περιόδου ..........................................................................................35
4.3 Πνεύματα .......................................................................................................35
4.4 Το μονοτονικό σύστημα ................................................................................35
4.5 Η γραφή Greeklish.........................................................................................35
4.5.1 Τύποι Greeklish...........................................................................................36
4. 4
4.5.2 Πού χρησιμοποιούνται τα greeklish...........................................................36
4.5.3 Σύγχρονες τάσεις .........................................................................................38
4.5.4 Γιατί χρησιμοποιούμε τα greeklish..............................................................39
4.5.5 Οι υπέρμαχοι των greeklish.........................................................................41
5.6 Τα καλύτερα greeklish...................................................................................42
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ .............................................................................................45
ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ...............................................................................45
1. Προηγούμενες έρευνες για τα greeklish....................................................45
Έρευνα που διενήργησε το Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών του Πανεπιστημίου
Δυτικής Μακεδονίας.............................................................................................45
Διαδικτυακή έρευνα..............................................................................................47
2. Η ταυτότητα της έρευνας...........................................................................50
2.1 Σκοπός και στόχοι της έρευνας......................................................................50
2.2 Τεχνική συγκέντρωσης δεδομένων................................................................50
2.2 Διασφάλιση εγκυρότητας και αξιοπιστίας της έρευνας κατά τη φάση του
σχεδιασμού της. ...................................................................................................51
2.3 Μέθοδος.........................................................................................................51
3. Ερευνητικά αποτελέσματα ........................................................................53
3.1 Περιγραφική στατιστική εκπαιδευτικών .......................................................53
Α. Ατομικά Στοιχεία Εκπαιδευτικού ...................................................................53
Α1 Φύλο εκπαιδευτικών ......................................................................................53
5. 5
Α2 Ηλικία εκπαιδευτικών....................................................................................53
Α3 Ειδικότητα εκπαιδευτικών .............................................................................54
Β. Εξοικείωση με τα ηλεκτρονικά μέσα..............................................................54
Β1 Κατοχή κινητού από τους εκπαιδευτικούς.....................................................55
Β2 Αριθμός SMS εκπαιδευτικών.........................................................................55
Β3 Χρήση Η/Υ από τους εκπαιδευτικούς............................................................55
Β4 Κατοχή Η/Υ από τους εκπαιδευτικούς...........................................................56
Β5 Σύνδεση στο Internet......................................................................................57
Β6 Ώρες χρήσης Η/Υ από τους εκπαιδευτικούς ..................................................57
Β7 Εργασίες εκπαιδευτικών με Η/Υ....................................................................58
Β8 Σελίδα κοινωνικής δικτύωσης εκπαιδευτικών ...............................................58
Β9 Είδος σελίδας κοινωνικής δικτύωσης ............................................................59
Β10 Αριθμός «φίλων» εκπαιδευτικών.................................................................59
Β11 Ορθογραφικά λάθη εκπαιδευτικών ..............................................................60
Γ. Στάσεις και απόψεις για τη χρήση των Greeklish ..........................................61
Γ1 Μέσα γραπτής επικοινωνίας εκπαιδευτικών ..................................................61
Γ2 Χρήση greeklish από τους εκπαιδευτικούς ....................................................62
Γ3 Λόγοι χρήσης των greeklish από τους εκπαιδευτικούς ..................................63
Γ4 Λόγοι μη χρήσης των greeklish από τους εκπαιδευτικούς.............................63
Γ5 Άποψη εκπαιδευτικών για τα greeklish..........................................................64
6. 6
Γ6 Δυσκολία ανάγνωσης των greeklish από τους εκπαιδευτικούς......................64
Γ7 Άποψη των εκπαιδευτικών για την αισθητική των greeklish.........................65
Γ8 Σταθερότητα χρήσης των greeklish από τους εκπαιδευτικούς.......................65
Γ9 Αλλοίωση ελληνικής γλώσσας.......................................................................66
Γ10 Χρήση κανόνων από τους εκπαιδευτικούς...................................................66
Γ11 Τρόπος γραφής εκπαιδευτικών.....................................................................66
Γ12 Πρόθεση εκπαιδευτικών συνέχισης χρήσης των greeklish ..........................67
3.2 Περιγραφική στατιστική μαθητών.................................................................67
Α. Ατομικά Στοιχεία Μαθητή/τριας ....................................................................67
Α1 Φύλο μαθητών................................................................................................67
Α2 Ηλικία μαθητών .............................................................................................67
Α3 Τάξη ...............................................................................................................68
Β. Εξοικείωση με τα ηλεκτρονικά μέσα..............................................................68
Β1 Κατοχή κινητού μαθητών...............................................................................68
Β2 Αριθμός SMS μαθητών..................................................................................68
Β3 Χρήση Η/Υ από τους μαθητές .......................................................................69
Β4 Κατοχή Η/Υ μαθητών ....................................................................................69
Β5 Σύνδεση στο Internet......................................................................................69
Β6 Ώρες χρήσης Η/Υ από τους μαθητές..............................................................70
Β7 Εργασίες με Η/Υ από τους μαθητές...............................................................70
7. 7
Β8 Σελίδα κοινωνικής δικτύωσης μαθητών ........................................................71
Β9 Είδος σελίδας κοινωνικής δικτύωσης μαθητών .............................................71
Β10 Αριθμός «φίλων» μαθητών ..........................................................................71
Β11 Ορθογραφικά λάθη μαθητών .......................................................................72
Γ. Στάσεις και απόψεις των μαθητών για τη χρήση των Greeklish....................73
Γ1 Μέσα γραπτής επικοινωνίας των μαθητών ....................................................73
Γ2 Χρήση greeklish από τους μαθητές................................................................74
Γ3 Λόγοι χρήσης των greeklish από τους μαθητές..............................................74
Γ4 Λόγοι μη χρήσης των greeklish από τους μαθητές ........................................75
Γ5 Άποψη μαθητών για τα greeklish ...................................................................75
Γ6 Δυσκολία ανάγνωσης των greeklish από τους μαθητές .................................76
Γ7 Άποψη των μαθητών για την αισθητική των greeklish ..................................76
Γ8 Σταθερότητα χρήσης των greeklish................................................................76
Γ9 Αλλοίωση ελληνικής γλώσσας.......................................................................77
Γ10 Χρήση κανόνων από τους μαθητές ..............................................................77
Γ11 Τρόπος γραφής των greeklish από τους μαθητές .........................................77
Γ12 Πρόθεση μαθητών συνέχισης χρήσης των greeklish....................................78
Βιβλιογραφία .......................................................................................................79
8. 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος Ερευνητικές Εργασίες,
Α΄ τάξης Λυκείου. Αφορά στη διερεύνηση των γλωσσικών ποικιλιών και εντάσσεται
στον κύκλο «Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες». Αποτελείται από δύο μέρη:
1) τη θεωρητική προσέγγιση και 2) την εμπειρική προσέγγιση.
Στην θεωρητική προσέγγιση αναλύεται η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας και
ειδικότερα: Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι
(ιωνική, αρκαδική, αιολική, δωρική). Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι φάσεις
εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας (πρωτοελληνική, μυκηναϊκή, κλασική, ελληνιστική
κοινή, μεσαιωνική και νέα ελληνική). Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ιστορία
των λέξεων και συγκεκριμένα: α) η ένταξη νέων λέξεων στην ελληνική γλώσσα και ο
δανεισμός λέξεων σε διεθνείς γλώσσες και β) οι αρχαίες ελληνικές λέξεις σε άλλες
γλώσσες σαν δάνεια και μορφής και σημασίας. Στο τέταρτο κεφάλαιο διερευνάται η
γραφή στην ελληνική γλώσσα (τονισμός, πνεύματα, μονοτονικό και η γραφή
greeklish).
Στην εμπειρική προσέγγιση γίνεται ποσοτική έρευνα με θέμα: «Στάσεις και Απόψεις
των Μαθητών και των Εκπαιδευτικών του 8ου Γ.Ε.Λ. Πάτρας για τη Χρήση των
Greeklish». Παρουσιάζονται τα ερευνητικά στατιστικά αποτελέσματα που προέκυψαν
από τα ερωτηματολόγια.
9. 9
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Οι διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική γλώσσα
1.1 Διάλεκτοι
H διάλεκτος είναι μια ποικιλία της γλώσσας. Συνήθως ο όρος χρησιμοποιείται για
γεωγραφικές ποικιλίες, τις γεωγραφικές διαλέκτους, όμως υπάρχουν και γλωσσικές
ποικιλίες, τα κοινωνιόλεκτα, ανάλογα με την κοινωνική ομάδα που ανήκουν οι
ομιλητές του, όπως είναι η περίπτωση της αργκό, της κοινωνιολέκτου των νέων. Οι
διάλεκτοι μελετώνται από τον γλωσσολογικό κλάδο της κοινωνιογλωσσολογίας -και
ειδικότερα από τη διαλεκτολογία. Αποτελούν όμως αντικείμενο και της ιστορικής
γλωσσολογίας.
Γλώσσες, λοιπόν, και όχι διάλεκτοι αποκαλούνται οι γλωσσικές ποικιλίες που για
πολιτικούς λόγους έχουν το στάτους μια επίσημης ή εθνικής γλώσσας (ή επιδιώκουν
να αποκτήσουν αυτό το στάτους). Από τη σκοπιά τη γραμματικής δομής και,
τουλάχιστον πριν αρχίσουν να αναδεικνύονται σε εθνική ή επίσημη γλώσσα, από τη
σκοπιά του λεξιλογίου δεν υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα στις γλώσσες και τις
10. 10
διαλέκτους. Για τη διαφορά των δύο χαρακτηριστική είναι η φράση του γλωσσολόγου
Μαξ Βάινραϊχ (ΜΑx WΕΙnrΕΙch): Γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό και
ναυτικό. Παρόλα αυτά οι διάλεκτοι θεωρούνται λιγότερο ποιοτικές, λιγότερο ακριβείς
κλπ. και ασκείται πίεση, ιδίως στο σχολείο, για την εγκατάλειψή τους.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση μια διαλέκτου που έγινε γλώσσα είναι αυτή της
καταλανικής. Ενώ παλιότερα θεωρούνταν διάλεκτος της ισπανικής γλώσσας, σήμερα
θεωρείται όλο και περισσότερο ανεξάρτητη γλώσσα που η χρήση της δεν είναι
κοινωνικά στιγματισμένη στην Καταλωνία και έχει αποκτήσει ευρεία γραπτή χρήση.
1.2 Γλώσσες και διάλεκτοι
Γλώσσες, λοιπόν, και όχι διάλεκτοι αποκαλούνται οι γλωσσικές ποικιλίες που για
πολιτικούς λόγους έχουν το στάτους μια επίσημης ή εθνικής γλώσσας (ή επιδιώκουν
να αποκτήσουν αυτό το στάτους). Από τη σκοπιά τη γραμματικής δομής και,
τουλάχιστον πριν αρχίσουν να αναδεικνύονται σε εθνική ή επίσημη γλώσσα, από τη
σκοπιά του λεξιλογίου δεν υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα στις γλώσσες και τις
διαλέκτους. Για τη διαφορά των δύο χαρακτηριστική είναι η φράση του γλωσσολόγου
Μαξ Βάινραϊχ (ΜΑX WΕΙNRΕΙCH): Γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό και
ναυτικό. Παρόλα αυτά οι διάλεκτοι θεωρούνται λιγότερο ποιοτικές, λιγότερο
ακριβείς κλπ. και ασκείται πίεση, ιδίως στο σχολείο, για την εγκατάλειψή τους.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση μια διαλέκτου που έγινε γλώσσα είναι αυτή της
καταλανικής. Ενώ παλιότερα θεωρούνταν διάλεκτος της ισπανικής γλώσσας, σήμερα
θεωρείται όλο και περισσότερο ανεξάρτητη γλώσσα που η χρήση της δεν είναι
κοινωνικά στιγματισμένη στην Καταλωνία και έχει αποκτήσει ευρεία γραπτή χρήση.
1.3 Αρχαίες ελληνικές και νεοελληνικές διάλεκτοι
Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρμα αλλά και ως καθημερινό όργανο, η πλειοψηφία των
Ελλήνων χρειάστηκε να χρησιμοποιήσει, για ένα διάστημα μεγαλύτερο ή μικρότερο
ανάλογα με τον τόπο, συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες. Σε αυτό τους
βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας: τουλάχιστον
από την καθιέρωση των Ολυμπιακών Αγώνων (γεγονός αφετηριακό), οι αρχαίοι
Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα, πέρα και παρά
11. 11
τις ιδιαιτερότητές τους. Παρόλο που μιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους, δεν
αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι, και τα λογοτεχνικά έργα -αυτό το κοινό
πολιτισμικό κεφάλαιο που ξεκίνησε με τα ομηρικά ποιήματα- δημιουργούσε ένα
αίσθημα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστημάτων. Τα
πνεύματα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιμασμένα να δεχτούν την
κοινή και τις κοινές. Οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωμένα γλωσσικά
συστήματα, ορισμένα χαρακτηριστικά μπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των
ιστορικών ανακατατάξεων σε μια δεδομένη γεωγραφική περιοχή, και μάλιστα να
εξαπλωθούν και να βρουν σήμερα την πλήρη έκφρασή τους. Η ύπαρξη άμεσης
συνέχειας ανάμεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές
γραμμές απίθανη και πάντως μη αποδείξιμη.
1.4 Χαρακτηριστικά αρχαίων ελληνικών διαλέκτων.
Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι κατατάσσονται συνήθως σε τέσσερις μεγάλες ομάδες:
ιωνική, αρκαδική, αιολική και δυτική ελληνική. Κατά καιρούς έχουν βέβαια προταθεί
εναλλακτικές ταξινομήσεις.
1.4.1 Ιωνική
Πρόκειται για τη διάλεκτο του φύλου των Ιώνων, το οποίο κατά τη 2η π.Χ. χιλιετία
φέρεται εγκατεστημένο σε εκτεταμένα τμήματα της νοτιότερης ηπειρωτικής Ελλάδας.
Αργότερα απωθήθηκαν ή αφομοιώθηκαν από άλλα φύλα για να περιοριστούν τελικά
στην Αττική και την Εύβοια. Εγκαταστάθηκαν επίσης στο μεγαλύτερο μέρος των
Κυκλάδων (εκτός των νησιών Ανάφης, Θήρας, Φολεγάνδρου, Μήλου και Κιμώλου),
σε τμήμα της Δωδεκανήσου (Πάτμος, Λέρος), στη Σάμο, την Ικαρία και τη Χίο, και
τέλος στις απέναντι μικρασιατικές ακτές (Ιωνία) ιδρύοντας αρκετές πόλεις.
1.4.2 Αρκαδική (και κυπριακή) ή αρκαδοκυπριακή
Είναι η διάλεκτος του φύλου των Αρκάδων. Η διάλεκτος αυτή, η οποία κατά τη
μυκηναϊκή εποχή φαίνεται ότι μιλιόταν σε σημαντικά μεγαλύτερη έκταση, με τη
λεγόμενη «κάθοδο των Δωριέων» περιορίστηκε στο εσωτερικό της Πελοποννήσου.
Αρκαδόφωνοι πληθυσμοί εγκαταστάθηκαν κατά τον 11ο π.Χ. αι. στην Κύπρο, η
12. 12
διάλεκτος της οποίας, παρά τη γεωγραφική αποκοπή της από την Αρκαδία, εμφανίζει
σαφή συγγένεια με τη διάλεκτο της τελευταίας.
Η κυπριακή διάλεκτος υπήρξε η μόνη αρχαία ελληνική διάλεκτος των ιστορικών
χρόνων, η οποία αποδόθηκε γραπτώς όχι όπως οι υπόλοιπες, με κάποια παραλλαγή
του ελληνικού αλφαβήτου, αλλά με μια συλλαβογραφική γραφή, ατελή για την
απόδοση της ελληνικής γλώσσας, γνωστή ως κυπριακό συλλαβάριο.
Η γραφή αυτή συγγενεύει με τη μυκηναϊκή γραμμική Β΄ γραφή και η χρήση της
εγκαταλείφθηκε τον 4ο π.Χ. αι. μαζί με τη χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις
επιγραφές.
1.4.3 Αιολική
Η διάλεκτος του φύλου των Αιολέων, η οποία κατά τους ιστορικούς χρόνους μιλιόταν
στη Βοιωτία, τη Θεσσαλία, τη Λέσβο και τις απέναντι μικρασιατικές ακτές (την
«Αιολίδα»).
Εμφανίζει αρκετά κοινά στοιχεία με την αρκαδική, γι' αυτό και παλαιότερα
περιλαμβανόταν από τους επιστήμονες μαζί με την τελευταία σε μια ευρύτερη ομάδα,
την οποία ονόμαζαν αχαϊκή. Σήμερα γίνεται γενικά δεκτό ότι πρόκειται για δύο
ξεχωριστές ομάδες.
Σημαντικά κοινά στοιχεία εμφανίζουν επίσης η βοιωτική και η θεσσαλική αιολική με
τις δυτικές ελληνικές διαλέκτους (δηλ. τις δωρικές με την ευρύτερη έννοια). Μερικά
από τα χαρακτηριστικά της αιολικής ομάδας είναι: Διατήρηση του παλαιού μακρού α
(βλ. πιο πάνω). Οι παλαιοί φθόγγοι r και τράπηκαν σε ορ/ρο και ο αντίστοιχα
(αντί αρ/ρα και α): στρότος, βρόχυς, δέκο, ἑκοτόν.
1.4.4 Δυτική ελληνική ή Δωρική (με την ευρύτερη έννοια)
Η διάλεκτος των Δωριέων, του αρχαίου ελληνικού φύλου, στην κάθοδο του οποίου
προς νότο (η «κάθοδος των Δωριέων») αποδίδεται παραδοσιακά η κατάρρευση του
μυκηναϊκού πολιτισμού κατά το 12ο π.Χ. αι.
13. 13
Δωριείς εγκαταστάθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου (πλην της
Αρκαδίας) και στην περιοχή των Μεγάρων απωθώντας, υποτάσσοντας ή
αφομοιώνοντας παλαιότερους ελληνόφωνους πληθυσμούς.
Δυτικού τύπου διάλεκτοι μιλιόνταν και σε ολόκληρη την ηπειρωτική βορειοδυτική
Ελλάδα (Ήπειρος και σημερινή Στερεά Ελλάδα: Φωκίδα/Δελφοί, Λοκρίδα, Φθιώτιδα,
Αιτωλία, Ακαρνανία).
1.5 Διάλεκτοι στο χρόνο
Η ποντιακή, η κρητική, η κυπριακή, η τσακωνική, η γκρεκάνικη και η
μαριουπολίτικη είναι μερικές από τις διαλέκτους της ελληνικής γλώσσας
1.5.1 Διάλεκτοι Ν. Ιταλίας: Οι άκρες της ελληνικής γλώσσας
«Πριν 100 χρόνια λέγανε πως πεθαίνει η γλώσσα. Ακόμη όμως τη μιλάμε». Ο
καθηγητής Σαλβατόρε Σικούρο διατυπώνει τη φράση σε άπταιστα ελληνικά. Μπορεί
να είναι Ιταλός αλλά κατάγεται από τα ελληνόφωνα χωριά της Νοτίου Ιταλίας. Τα
νέα ελληνικά τα έμαθε από κασέτες στα 50 του χρόνια. Ως τότε ήξερε μόνο τα
γκρεκάνικα, τη γλώσσα που μιλούσαν οι γονείς του και οι παππούδες του. Τώρα στη
Νότιο Ιταλία είναι πιο εύκολο να μάθει κανείς νέα ελληνικά παρά την τοπική
διάλεκτο. Οι δάσκαλοι από την Ελλάδα κάνουν μαθήματα όχι μόνο στα σχολεία αλλά
και σε τμήματα ενηλίκων, για τα οποία μάλιστα δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και
πολλοί Ιταλοί από τα κοντινά χωριά. «Οι νέοι πλέον δεν μιλάνε τη διάλεκτο, όπως
παλιά», επισημαίνει ο κ. Σικούρο, «και δεν μπορούν να τη μάθουν στα παιδιά τους.
Αλλά όπως σας είπα και πριν από 100 χρόνια έλεγαν πως η γλώσσα και οι
παραδόσεις μας θα χαθούν...».
Σύμφωνα με την πλέον αποδεκτή θεωρία, οι ελληνόφωνοι της Νοτίου Ιταλίας,
εγκαταστάθηκαν στην περιοχή τον 8ο π.Χ. αιώνα, στον δεύτερο αποικισμό. Τώρα
έχουν μείνει στην Απουλία εννέα χωριά και στην Καλαβρία πέντε, που κατοικούνται
από Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας οι οποίοι μιλούν το δικό τους ελληνικό ιδίωμα,
τα γκρεκάνικα. Στις συγκεκριμένες περιοχές λειτουργούν τμήματα διδασκαλίας νέων
14. 14
ελληνικών για μαθητές και ενηλίκους, καθώς από το 1994 το υπουργείο Παιδείας έχει
αποσπάσει έξι δασκάλους για να διδάξουν στους κατοίκους τα νέα ελληνικά. Στη
Σικελία υπάρχουν ακόμη έξι χωριά που κατοικούνται από Ελληνοαρβανίτες, οι οποίοι
έφθασαν εκεί μετά την πτώση της Κων/πολης. Όμως, ιστορικές αναφορές για
εμπορικές σχέσεις μεταξύ των Κριτών και των Σικελών υπάρχουν από τη μινωική
εποχή. Στα ιστορικά χρόνια άκμασαν οι ελληνικές πόλεις της Σικελίας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Φάσεις εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας
2.1 Πρωτοελληνική
Για την πρώτη φάση (πρωτοελληνική) η οποία τοποθετείται πριν το 1600 π.Χ., οι
όποιες γνώσεις μας για την ελληνική γλώσσα βασίζονται σε τεχνικές επανασύνθεσης
που προκύπτουν από τη συγκριτική γλωσσολογία. Η πρωτοελληνική είχε 7 πτώσεις
(ονομαστική, γενική, δοτική, αιτιατική, αφαιρετική, τοπική, κλητική). Επίσης είχε
διατηρήσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά της Ινδοευρωπαϊκής
μητέρας-γλώσσας. Είχε τρεις φωνές (ενεργητική, παθητική, μέση) και τρεις αριθμούς
(ενικός, δυϊκός, πληθυντικός). Σημαντικό χαρακτηριστικό της (που διατηρήθηκε
σχεδόν μέχρι τα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια) ήταν ο μουσικός τόνος. Ο τόνος στα
αρχαία ελληνικά δεν αντιστοιχούσε σε αύξηση της έντασης της φωνής αλλά σε
αύξηση του τονικού ύψους.
2.2 Μυκηναϊκή ελληνική
15. 15
Στην αμέσως επόμενη φάση (μυκηναϊκή ελληνική), η οποία μαρτυρείται από τις
πινακίδες της Γραμμικής Β΄ και από ορισμένους στίχους των Ομηρικών επών,
παρατηρούμε εξίσου πολλούς αρχαϊσμούς. Π.χ. η γενική των ονομάτων σε -ος
σχηματιζόταν με την κατάληξη -οιο (πρβλ. Ομηρικό «Πριάμοιο»), ενώ υπάρχει
φθόγγος (που συμβολίζεται με) «q» ο οποίος βρίσκεται σε λέξεις όπου από την ΙΕ θα
αναμενόταν ένα Κw ή ένα gw. Οι πτώσεις αφαιρετική και τοπική διατηρούνται
αλλά σε μάλλον περιορισμένο βαθμό.
2.3 Κλασική ελληνική
Στην κλασική ελληνική, αρχαιότερα κείμενα της οποίας είναι τα Ομηρικά έπη και
αρχαιότερο τεκμήριο η επιγραφή του Διπύλου, το βασικότερο χαρακτηριστικό είναι η
υψηλή διαλεκτική διαφοροποίηση, η οποία οφείλεται πιθανότατα στην πολυδιάσπαση
του ελληνόφωνου κόσμου σε διάφορα κρατίδια. Ως προς το αν οι βασικές διάλεκτοι
της κλασικής εποχής (ιωνική, αιολική, δωρική κ.λπ.) δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα
λόγω της πολιτικής πολυδιάσπασης των Ελλήνων ή «ήρθαν» μαζί με τα αντίστοιχα
φύλα κατά την εποχή του Χαλκού, οι γνώμες διίστανται. Φαίνεται πως δεν
αποκλείεται να συνέβησαν και τα δύο. Πάντως οι διάλεκτοι της κλασικής εποχής
διέφεραν αρκετά μεταξύ τους και δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί ότι οι
ομιλητές τους βρίσκονταν πολλές φορές στα ακραία όρια της αλληλοκατανόησης.
Μία από τις σημαντικότερες διαλέκτους της κλασικής εποχής ήταν η αττική
διάλεκτος, που χρησιμοποιούνταν κυρίως στην Αθήνα αλλά και ως γλώσσα των
φιλοσόφων και των επιστημόνων. Η αττική διάλεκτος προέρχεται από την ιωνική (τη
βασική διάλεκτο των Ομηρικών επών) με αρκετές δωρικές επιδράσεις. Υιοθετήθηκε
ως επίσημη γλώσσα όλης της Ελλάδας από τον Φίλιππο τον Μακεδόνα και ως
επίσημη γλώσσα ολόκληρου του ελληνιστικού κόσμου από τον γιο του Αλέξανδρο.
Από αυτήν προέρχονται απ' ευθείας σχεδόν όλες οι μεταγενέστερες ελληνικές
διάλεκτοι.
2.4 Ελληνιστική κοινή
Αποτέλεσμα της χρήσης της αττικής διαλέκτου ως δεύτερης (και συχνά πρώτης)
γλώσσας από πάρα πολλούς αλλόγλωσσους (αλλά και από ελληνόφωνους που
μιλούσαν πρωτύτερα μια άλλη ελληνική διάλεκτο) ήταν σαρωτικές αλλαγές σε όλα
16. 16
τα επίπεδα της γλώσσας. Έτσι:
Η προφορά άλλαξε ριζικά με κυριότερο χαρακτηριστικό την προφορά των ει, η, υ, υι
ως «ι» (ιωτακισμός) και την απώλεια των φθόγγων F (w) και H (δασεία).
Ο δυϊκός αριθμός, το απαρέμφατο και η μέση φωνή χάθηκαν.
Απλοποιήθηκε σημαντικά το σύστημα κλίσης ονομάτων και ρημάτων.
Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μεταβολών ήταν η Ελληνιστική Κοινή, η οποία
μαρτυρείται κυρίως στην Καινή Διαθήκη. Είναι χαρακτηριστικό ότι την ίδια εποχή
έχουμε και τους πρώτους αττικιστές, αυτούς που θεωρούσαν απαραίτητη τη
διατήρηση της «αυθεντικής» αττικής διαλέκτου, τουλάχιστον στο γραπτό λόγο.
2.5 Μεσαιωνική ελληνική
Η ελληνιστική κοινή εξελίχθηκε στη μεσαιωνική ελληνική, η οποία μαρτυρείται
κυρίως από δημοτικά τραγούδια. Τελευταία φωνολογική μεταβολή κατά το 10ο
αιώνα ήταν ο ιωτακισμός και του «οι» και του «υ» που ως τότε προφερόταν ως [y],
δηλαδή σαν το γαλλικό «u».
Οι τελευταίοι αιώνες του Μεσαίωνα παρουσιάζουν διπλό ενδιαφέρον για την ιστορία
της ελληνικής γλώσσας. Μια σειρά μέγιστων ιστορικών γεγονότων φέρνουν τον
ελληνισμό, πολύ περισσότερο από τους προηγούμενους αιώνες, σε επαφή αφενός με
τις γλώσσες και τους πολιτισμούς της δυτικής Ευρώπης και αφετέρου με τον
τουρκικό κόσμο. Εξάλλου, τα πρώτα λογοτεχνικά έργα σε δημώδη γλώσσα, που
εμφανίζονται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, προσφέρουν πολύτιμη μαρτυρία
όχι μόνο για την εξέλιξη που γνώρισε η ελληνική κατά τον 12ο-15ο αιώνα αλλά και
για τους μετασχηματισμούς που ανάγονται πιθανότατα σε προηγούμενες περιόδους.
Η προέλαση των Τούρκων στη Μικρά Ασία, από τα τέλη του 11ου αιώνα, μειώνει
προοδευτικά την επικράτεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας σε έναν όλο και πιο
περιορισμένο χώρο: προς τα τέλη του 14ου αιώνα βυζαντινές παρέμεναν μόνο η
πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, η Θεσσαλονίκη και η ενδοχώρα της, μερικές οχυρές
θέσεις στις ακτές του Μαρμαρά και το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου. Με την
Άλωση της Πόλης το 1453, την οποία ακολούθησαν λίγα χρόνια αργότερα η
17. 17
κατάκτηση της Πελοποννήσου και στη συνέχεια η εξαφάνιση της αυτοκρατορίας της
Τραπεζούντας, όλο και πιο πολυάριθμοι ελληνόφωνοι πληθυσμοί βρέθηκαν σε επαφή
με τουρκόφωνους πληθυσμούς: μία από τις συνέπειες αυτής της απομόνωσης και
αυτής της εγγύτητας ήταν και η μαζική εισροή τουρκικών λέξεων στην
καθομιλούμενη κοινή ελληνική.
Από την άλλη πλευρά, από τα τέλη του 11ου αιώνα, το πέρασμα των Σταυροφόρων
από τη βυζαντινή αυτοκρατορία, η στρατολόγηση μισθοφόρων από τη Δύση, η
εγκατάσταση στην Κωνσταντινούπολη μεγαλεμπόρων ενετών, γενοβέζων ή,
γενικότερα προερχόμενων από την Ιταλική Χερσόνησο - όλα αυτά τα φαινόμενα
συνέβαλαν στη σύσφιξη των σχέσεων του ελληνόφωνου κόσμου με τη δυτική
Ευρώπη. Ωστόσο, τις πιο αποφασιστικές επιπτώσεις στον τομέα του πολιτισμού και
της γλώσσας είχε η Τέταρτη Σταυροφορία και οι συνέπειές της. Η άλωση της Πόλης
από τους Φράγκους το 1204 είχε ως συνέπεια την εγκαθίδρυση μιας λατινικής
αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης (1204-1261) και κυρίως -παρά την
επανεμφάνιση κάποιων μεμονωμένων ελληνικών κρατών στην Ήπειρο, στη
βορειοδυτική Μ. Ασία και στον Πόντο- το μοίρασμα του μεγαλύτερου μέρους του
δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας σε διάφορες δυνάμεις της Δύσης: η Κύπρος
πέρασε στη δικαιοδοσία των Λουζινιάν· η Πελοπόννησος έγινε το Πριγκηπάτο του
Μοριά υπό τη διακυβέρνηση των Βιλλεαρδουίνων∙ η Κρήτη, καθώς και άλλα νησιά,
έγιναν αποικίες των Ενετών. Μία από τις συνέπειες αυτού του διαμελισμού της
αυτοκρατορίας ήταν η διείσδυση στη δημώδη γλώσσα πολυάριθμων νεολατινικών και
ρομανικών λέξεων - ιταλικών, γαλλικών, προβηγκιανών, καταλανικών, ισπανικών…
2.6 Οι πρώτοι αιώνες της σύγχρονης εποχής
Οι πρώτοι αιώνες της σύγχρονης εποχής εμφανίζουν, από την οπτική της ιστορίας της
γλώσσας, κάποιες αναλογίες με τους τελευταίους αιώνες του Μεσαίωνα: η σημαντική
άνθηση που γνωρίζει η δημώδης λογοτεχνία ανακόπτεται σε αυτήν ακριβώς τη
δεύτερη περίοδο, καθώς σημαντικό μέρος των κειμένων που γράφονται στα ελληνικά
ή από Έλληνες γράφεται σε λόγια γλώσσα· η «διγλωσσία» που κυριαρχούσε κατά την
προηγούμενη περίοδο εξακολουθεί να χαρακτηρίζει τη γραπτή χρήση της γλώσσας.
18. 18
Από την άλλη μεριά, η απουσία ενός πολιτικού και πολιτισμικού κέντρου και ο
πολιτικός κατακερματισμός που βιώνει πλέον ο ελληνόφωνος κόσμος -του οποίου ο
βασικός χώρος βρίσκεται υπό οθωμανική κατοχή αλλά σημαντικά τμήματά του (η
Κρήτη, τα Ιόνια νησιά, η Ρόδος, η Κύπρος) παραμένουν υπό την κηδεμονία δυτικών
δυνάμεων, και κυρίως της Βενετίας- αυξάνουν την απομόνωση αυτών των περιοχών
και ευνοούν εκεί την καταφυγή σε τοπικές, ιδιωματικές, μορφές της δημώδους
ελληνικής. Έτσι στην Κύπρο και, στην ουσία, στην κυπριακή διάλεκτο συντέθηκε,
περίπου στα μέσα του 16ου αιώνα, μια συλλογή ερωτικών ποιημάτων πετραρχικής ή
νεοπετραρχικής έμπνευσης. Από τη Ρόδο προέρχονται τα έργα του Εμμανουήλ
Λιμενίτη, καθώς και κατά πάσα πιθανότητα μια ακόμη συλλογή λυρικών ποιημάτων.
Αλλά από όλες τις περιοχές που βρίσκονται τότε υπό την κυριαρχία των Δυτικών, η
Κρήτη, ενετική κτήση μέχρι το 1669, έχει τη μεγαλύτερη λογοτεχνική, και γενικότερα
πολιτισμική, ακτινοβολία. Η κρητική λογοτεχνία, που είχε γνωρίσει την πρώτη της
άνθηση από τα τέλη του Μεσαίωνα με τα έργα των Σαχλίκη, Δελλαπόρτα και
Φαλιέρου, παρουσιάζει από τη δεκαετία 1570-1580 και μέχρι το τέλος της
Ενετοκρατίας μια αξιοσημείωτη ανάπτυξη, καταρχάς με μια σειρά θεατρικών έργων
(δύο τραγωδίες, τρεις κωμωδίες, ένα θρησκευτικό δράμα και ένα ποιμενικό δράμα)
εμπνευσμένων λιγότερο ή περισσότερο άμεσα από ιταλικά πρότυπα, καθώς και με
την εκτενή μυθιστορία Ερωτόκριτος του Βιντσέντζου Κορνάρου. Ενώ οι κρητικοί
ποιητές του τέλους του Μεσαίωνα έκαναν μετριοπαθή και σποραδική χρήση του
τοπικού ιδιώματος, η γλώσσα των έργων του 16ου και 17ου αιώνα είναι το
αποτέλεσμα μιας προσπάθειας καθαρισμού και ομοιογενοποίησης: οι συγγραφείς
δημιουργούν λοιπόν, με αφετηρία την καθομιλούμενη γλώσσα του νησιού, μια
ιδιωματική λογοτεχνική γλώσσα. Η γλώσσα των κωμωδιών, πλησιέστερη στην
καθομιλουμένη, είναι και πιο πλούσια σε λέξεις ιταλικής προέλευσης. Όσο για τα
Επτάνησα, η δημώδης λογοτεχνία γνωρίζει και εκεί αξιοσημείωτη άνθηση, για
παράδειγμα τον 16ο αιώνα, με τα σύντομα έμμετρα «μυθιστορήματα» του Ιάκωβου
Τριβώλη, τις έμμετρες προσαρμογές σε δημώδη γλώσσα της Θησηΐδας του
Βοκκάκιου και της Ιλιάδας ή, ακόμη, τον 17ο αιώνα με τις τραγωδίες Ευγένα και
Ζήνων.
Πέρα από τα ποιητικά έργα, πεζά κείμενα όπως η Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη του
Καρτάνου, η πρώτη μετάφραση σε δημώδη γλώσσα των Ευαγγελίων από τον Μάξιμο
19. 19
Καλλιουπολλίτη, το Γεωπονικόν του Αγάπιου Λάνδου ή τα έργα του Σκούφου,
δείχνουν ότι η λαϊκή γλώσσα επεκτείνεται σε τομείς (θρησκευτικός, διδακτικός,
τεχνικός) απ' όπου ήταν στο παρελθόν αποκλεισμένη ή στους οποίους η χρήση της
παρέμενε περιθωριακή.
Για πρώτη φορά εξάλλου στην ιστορία της δημώδους ελληνικής, σημειώνονται κατά
την περίοδο αυτή πρωτοβουλίες για τη σταθεροποίηση της γλώσσας αυτής μέσω
γραμματικών: οι γραμματικές του Νικόλαου Σοφιανού στις αρχές του 16ου αιώνα και
στη συνέχεια, τον 17ο αιώνα, του GΙRΟLΑΜΟ GΕRΜΑNΟ και του SΙΜΟN
PΟRΤΙUS.
Αυτό το σύνολο έργων σε δημώδη ελληνική, στο οποίο μπορούμε να προσθέσουμε
μη λογοτεχνικά κείμενα όπως οι νοταριακές πράξεις, μας επιτρέπει να περιγράψουμε
με σχετική ακρίβεια την εξέλιξη της λαϊκής γραπτής γλώσσας κατά τη διάρκεια
αυτών των δυόμιση αιώνων.
Στον τομέα της ονοματικής μορφολογίας σταθεροποιείται η απλοποίηση που οδηγεί,
μέσω της αναλογίας, στη μείωση του αριθμού των καταλήξεων. Η αντίθεση ανάμεσα
στην κλίση των ουσιαστικών, που χαρακτηρίζονται από μετακίνηση του τόνου, και
των επιθέτων, στα οποία ο τόνος παραμένει σταθερός, τείνει να αποτελέσει τον
κανόνα, παρά τη διατήρηση αρχαϊσμών. Όσον αφορά το άρθρο, ο τύπος της
αιτιατικής πληθυντικού του θηλυκού τὲς υποχωρεί προς όφελος του τὶς (τσὶ στα
κρητικά ιδιωματικά κείμενα).
Όσο για το ρήμα, η περίφραση θενὰ/θὰ + υποτακτική τείνει να γίνει ο κανονικός
τρόπος σχηματισμού του μέλλοντα. Ο παρακείμενος εκφράζεται στο εξής με τη
βοήθεια της περίφρασης ἔχω + απαρέμφατο ή μετοχή παθητικού παρακειμένου. Για
την έκφραση της υποθετικής έγκλισης [CΟNDΙΤΙΟNNΕL], εμφανίζεται η ακολουθία
θὰ + οριστική παρατατικού ή αορίστου, η οποία θα ανταγωνιστεί και στη συνέχεια θα
υποσκελίσει τις παλαιότερες περιφράσεις εἶχα + απαρέμφατο ή νὰ + οριστική
παρατατικού ή αορίστου.
Στον τομέα του λεξιλογίου, τα λατινογενή επιθήματα που αναφέρθηκαν με αφορμή
την προηγούμενη περίοδο (-ᾶτος, -ίσιος, -άριος, -πουλος) εξακολουθούν να
χρησιμοποιούνται ευρύτατα στην παραγωγή, όπως και τα -ίτσης/-ίτσαγια τον
20. 20
σχηματισμό των υποκοριστικών. Ο μεγαλύτερος, ωστόσο, νεωτερισμός στον τομέα
αυτό συνίσταται στην ευρύτατη χρήση επιθημάτων τουρκικής προέλευσης, για
παράδειγμα -λὴς και -τζής. Στη σύνθεση, θα σημειώσουμε τη συχνότητα λέξεων του
τύπου ἀντρόγυνο, στις οποίες τα δύο συνθετικά είναι ουσιαστικά και το αποτέλεσμα
της σύνθεσης, το σύνθετο ουσιαστικό, δηλώνει το σύνολο που σχηματίζεται από το
αντικείμενο αναφοράς του καθενός από τα δύο συνθετικά (παρατακτικά σύνθετα).
Μολονότι, όπως φαίνεται από κείμενα όπως οι κρητικές κωμωδίες, το Γεωπονικόν
του Λάνδου ή ακόμη οι νοταριακές πράξεις στα ελληνικά, τα δάνεια από ρομανικές
γλώσσες και ιδιαίτερα από την ιταλική παραμένουν πολυάριθμα, μία από τις
ιδιαιτερότητες αυτής της περιόδου είναι η αυξανόμενη επίδραση της τουρκικής στο
λεξιλόγιο της λαϊκής γλώσσας.
Ο Γ. Βελούδης και ο Χ. Συμεωνίδης συζητούν για την ενσωμάτωση στην ελληνική
των τούρκικων δανείων· "Βαβυλωνία" SΕVΕN X CHΑNNΕL
Η επίδραση αυτή αφορά κατά κύριο λόγο, αν και όχι αποκλειστικά, το λεξιλόγιο που
συνδέεται με την καθημερινή ζωή: ας σημειώσουμε, μεταξύ των εξαιρετικά
πολυάριθμων δανείων, τις λέξεις τουλούμι, τουφέκι, καφές, πιλάφι, κέφι, γιακάς,
γλέντι.
2.7 Νέα ελληνική
Τα όρια μεταξύ νέας ελληνικής και μεσαιωνικής ελληνικής δεν είναι ιδιαίτερα σαφή,
πάντως τοποθετούνται χονδρικά κάπου στα τελευταία χρόνια του Βυζαντίου. Κατά
την περίοδο αυτή (καθώς και στην Τουρκοκρατία) είχαμε μια εξίσου έντονη
διαλεκτική διαφοροποίηση η οποία συνεχιζόταν μέχρι πριν μερικές δεκαετίες.
Η Γραμματική του Μανόλη Τριανταφυλλίδη ενώ περιγράφει την κοινή νέα ελληνική
είναι παράλληλα ρυθμιστική για τη σημερινή χρήση της γλώσσας στο σχολείο και
αλλού.
H νέα ελληνική γλώσσα μιλιέται -στην κοινή της μορφή (κοινή νέα ελληνική)- στην
Ελληνική Δημοκρατία, στην Κυπριακή Δημοκρατία (από την ελληνοκυπριακή
κοινότητα) και, σε διάφορους βαθμούς επάρκειας, στην ελληνική διασπορά. Οι
21. 21
κυριότερες εστίες της ελληνικής διασποράς βρίσκονται στις H.Π.Α., στην Αυστραλία,
στον Καναδά και στη Γερμανία. H νέα ελληνική γλώσσα δεν εξαντλείται βέβαια στην
κοινή μορφή της. Περιλαμβάνει επίσης και τις διαλέκτους της. Ωστόσο, οι διάλεκτοι
βρίσκονται σε πορεία εξαφάνισης κάτω από την επίδραση της κοινής. Εξαίρεση
αποτελεί η ελληνοκυπριακή διάλεκτος, η οποία διατηρεί ακόμα τους ομιλητές της
τόσο στην Κυπριακή Δημοκρατία όσο και στη σημαντική ελληνοκυπριακή διασπορά
της Μ. Βρετανίας. Διαλεκτικοί θύλακοι της νέας ελληνικής επιζούν στις παρευξείνιες
περιοχές της Τουρκίας και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και στην Ιταλία (Απουλία,
Καλαβρία). Μέχρι πρόσφατα επιζούσε ένας ακόμα διαλεκτικός θύλακος στην
Κορσική (Καργκέζε).
H νέα ελληνική ανήκει, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες (πλην της
ουγγρικής, της βασκικής, της φινλανδικής) αλλά και η ινδική, στην ινδοευρωπαϊκή
γλωσσική οικογένεια. H κοιτίδα αυτής της γλωσσικής οικογένειας είναι, πιθανότατα,
η Ανατολία. Μετακινήσεις, που συνδέονται ενδεχόμενα με την εξάπλωση του
γεωργικού τρόπου παραγωγής, διέσπειραν προς Ανατολάς και Δυσμάς τους ομιλητές
των προγονικών ινδοευρωπαϊκών ιδιωμάτων και οδήγησαν, ταυτόχρονα, στη
διαμόρφωση των ξεχωριστών ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, μία από τις οποίες είναι και
η ελληνική.
Τα πρώτα γραπτά τεκμήρια της ελληνικής χρονολογούνται στον 13ο αιώνα π.X.
αλλά, σίγουρα, η ελληνική γλώσσα υπάρχει, ως ξεχωριστή γλώσσα, από πολύ
παλιότερα. Τα γραπτά αυτά τεκμήρια, που αποκαλύφθηκαν στα ανακτορικά κέντρα
του μυκηναϊκού πολιτισμού (Μυκήνες, Κνωσός, Θήβα, Πύλος), χρησιμοποιούν ένα
σύστημα γραφής δανεισμένο από τους αρχαιότερους πολιτισμούς της ανατολικής
Μεσογείου. Το σύστημα αυτό -η γραμμική Β'- είναι συλλαβικό και όχι αλφαβητικό:
κάθε σημείο αντιστοιχεί σε μία συλλαβή. H κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού
οδήγησε και στην εξαφάνιση αυτού του γραφικού συστήματος, που υπηρετούσε τις
ανάγκες των μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων. Θα πρέπει να περιμένουμε ως τον
8ο αιώνα π.X. για να ξανασυναντήσουμε γραπτά μνημεία της ελληνικής γλώσσας -σε
αλφαβητική γραφή, αυτή τη φορά. Όπως και στην προηγούμενη φάση, το νέο αυτό
σύστημα γραφής είναι δάνειο από την Ανατολή. H αλφαβητική καταγραφή της
ελληνικής χρησιμοποιεί το φοινικικό αλφάβητο, προσαρμοσμένο στις ιδιαιτερότητες
της ελληνικής γλώσσας.
22. 22
Μέχρι τον 3ο αιώνα π.X. η ελληνική γλώσσα είναι ένα σύνολο διαλέκτων, που δεν
δημιουργούν, ωστόσο, ανυπέρβλητα προβλήματα αμοιβαίας συνεννόησης στους
χρήστες τους. Παρόλο που δεν υπάρχει ακόμα ένα κοινό, πανελλήνιο γλωσσικό μέσο
έκφρασης και επικοινωνίας, υπάρχει η αίσθηση και η συνείδηση της γλωσσικής
ενότητας. Μέσα σε αυτό το διαλεκτικό μωσαϊκό, αρχίζει να ξεχωρίζει, ήδη από τα
κλασικά χρόνια (5ος αιώνας π.X.), μία διάλεκτος: η αττική, που μιλιέται στην πόλη-
κράτος των Αθηνών. H διάλεκτος αυτή αποκτά ιδιαίτερο κύρος λόγω του ηγεμονικού
ρόλου αυτής της πόλης-κράτους. Και όπως συνήθως συμβαίνει, η πολιτική και
οικονομική ηγεμονία δημιουργεί τους όρους και γλωσσικής ηγεμονίας: η αττική
διάλεκτος απλώνεται πέρα από τα αρχικά της όρια.
Το επόμενο κρίσιμο επεισόδιο για την ελληνική ιστορία, αλλά και για την ιστορία
της ελληνικής γλώσσας, είναι η μακεδονική ηγεμονία, αρχικά πάνω στις παλιές
πόλεις-κράτη και αργότερα -με τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου- πάνω σε ολόκληρη
την Ανατολή, μέχρι τις Ινδίες. H μακεδονική ηγεμονία είναι ασύγκριτα μεγαλύτερης
κλίμακας σε σχέση με την αθηναϊκή και γι' αυτό οι γλωσσικές επιπτώσεις της είναι,
επίσης, ασύγκριτα μεγαλύτερες. H παλιότερη ηγεμονική διάλεκτος -η αττική
διάλεκτος, που μιλιέται στην αυλή των μακεδόνων βασιλέων- αποτελεί τη βάση για
τη δημιουργία του πρώτου πανελλήνιου γλωσσικού μέσου. Έτσι, γεννιέται η
ελληνιστική κοινή, η απαρχή της νεότερης ελληνικής. Το γεωγραφικό εύρος της
χρήσης της κοινής είναι τεράστιο: Μικρά Ασία, Αίγυπτος, Συρία, Μεσοποταμίας,
Περσία. Τα απώτερα όριά της είναι η Ινδία και το Αφγανιστάν. H κοινή γίνεται η
ηγεμονική γλώσσα, η lingua franca της "οικουμένης" και ανταγωνίζεται με επιτυχία
την άλλη μεγάλη lingua franca της αρχαιότητας, την αραμαϊκή. Κάτω από την
ελληνική πολιτική και γλωσσική ηγεμονία, οι αυτόχθονες πληθυσμοί μετατρέπονται,
σε σημαντικό ποσοστό, σε δίγλωσσες κοινότητες -και όχι μόνο στα μεγάλα αστικά
κέντρα αλλά και στα χωριά. Αυτή η εκτεταμένη διγλωσσία δεν άφησε βέβαια άθικτη
και την ίδια την κοινή και τη δομή της.
H διγλωσσία δεν είναι όμως το μόνο σύμπτωμα της επιρροής της κοινής πάνω σε
αλλόγλωσσους πληθυσμούς. Υπάρχει και το οριακότερο φαινόμενο της πλήρους
εγκατάλειψης της μητρικής τους γλώσσας: ο γλωσσικός εξελληνισμός. 'Έτσι, η
μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά (η μετάφραση των Εβδομήκοντα)
κατά την περίοδο αυτή γίνεται πιθανότατα για να εξυπηρετήσει τους ελληνόφωνους,
23. 23
πια, Εβραίους της Αιγύπτου.
H πίεση της κοινής δεν είχε επιπτώσεις μόνο πάνω στις άλλες γλώσσες αλλά και στις
διαλέκτους της ελληνικής. Οι διάλεκτοι αυτές μπαίνουν σε μια διαδικασία παρακμής,
με ανάλογο τρόπο που παρακμάζουν και σήμερα οι νεοελληνικές διάλεκτοι κάτω από
την πίεση της κοινής νέας ελληνικής. Οι καινούριες διάλεκτοι που σιγά σιγά
ανακύπτουν είναι προϊόν της διαφοροποίησης της ελληνιστικής κοινής.
H τεράστια εξάπλωση της κοινής, η εκτεταμένη διγλωσσία, αλλά και η παρακμή του
ελληνιστικού κόσμου και η ρωμαϊκή κατάκτηση -η είσοδος στην "εποχή της
αγωνίας", κατά τη διατύπωση του Ε. R. Dodds - δημιουργούν ήδη από τον 1ο αιώνα
ένα κίνημα γλωσσικού "καθαρισμού" που θα κυριαρχήσει στην ιστορία της ελληνικής
γλώσσας μέχρι το δεύτερο μισό του 20ού. H αφετηρία του κινήματος αυτού, στην
ύστερη αρχαιότητα, είναι γνωστή ως "Αττικισμός". Είναι η νοσταλγία της γλωσσικής
-και άλλης- "καθαρότητας" της κλασικής εποχής και του κατεξοχήν πρωταγωνιστή
της, της Αθήνας και της κλασικής αττικής διαλέκτου. Ο αττικισμός θέτει τις βάσεις
της ελληνικής "διγλωσσίας": υποτίμηση της ομιλούμενης γλώσσας -ως προϊόντος
φθοράς- και αναζήτηση της αρχαίας ή αρχαιότροπης "καθαρότητας". Ο γραπτός
λόγος - είτε ως λογοτεχνία είτε ως "επίσημος" λόγος (γλώσσα της διοίκησης και της
εκπαίδευσης) - κυριαρχείται, μέχρι και τον 20ό αιώνα, από αυτή την κλασικιστική
"νοσταλγία" που γεννιέται, όχι τυχαία, τον 1ο αιώνα π.X.
Μια άμεση επίπτωση του αττικιστικού κινήματος και της "διγλωσσίας" στην οποία
οδηγεί είναι ότι για την περίοδο από την ύστερη ελληνιστική εποχή μέχρι τον 11ο
αιώνα μ.X. - εποχή κατά την οποία έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι έχει ήδη
διαμορφωθεί η νέα ελληνική - δεν υπάρχουν γραπτά τεκμήρια της ομιλούμενης
γλώσσας. H γραπτή παράδοση κυριαρχείται από την κλασικίζουσα μορφή γλώσσας.
Θα πρέπει να μπει ο 12ος αιώνας. για να αρχίσουν να εμφανίζονται τα πρώτα
δείγματα λογοτεχνίας στην ομιλούμενη γλώσσα της εποχής. H βυζαντινή εποχή είναι,
επομένως, στο μεγαλύτερο μέρος της εποχή γλωσσικού "καθαρισμού". Τι γίνεται με
την ομιλούμενη γλώσσα; Εξακολουθεί να υπάρχει -σε κάποια εξέλιξή της- η κοινή,
όπως διαμορφώθηκε στην ελληνιστική εποχή; Το πιθανότερο είναι, όπως
επισημάναμε παραπάνω, ότι η ελληνιστική κοινή έχει διαφοροποιηθεί σε μια σειρά
διαλέκτων. Αν υπάρχει μια νέα εκδοχή κοινής, αυτή θα πρέπει να περιορίζεται στην
24. 24
περιοχή της Κωνσταντινούπολης και των αστικών κέντρων που συνδέονται μαζί της.
Μια τέτοια περιορισμένη "κοινή" πρέπει να είναι, αν όντως υπάρχει,
υστεροβυζαντινό φαινόμενο.
Αν το πρώτο (μετά τη διαμόρφωσή της ως ξεχωριστής ινδοευρωπαϊκής γλώσσας)
κρίσιμο επεισόδιο στην ιστορία της ελληνικής είναι η δημιουργία της ελληνιστικής
κοινής -και το παράγωγο φαινόμενο της "διγλωσσίας"-, το δεύτερο κρίσιμο επεισόδιο
είναι η διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής γλώσσας, της νέας "κοινής" (κοινή νέα
ελληνική), στα πλαίσια του ελληνικού εθνικού κράτους, που δημιουργείται μετά την
επιτυχή Επανάσταση του 1821 κατά της οθωμανικής κυριαρχίας.
Οι συζητήσεις για τη δημιουργία εθνικής γλώσσας που χαρακτηρίζουν την περίοδο
που προηγείται της Επανάστασης είναι στενά συνδεδεμένες με την εγκατεστημένη
εδώ και πολλούς αιώνες "διγλωσσία" και οι γλωσσικές αντιπαραθέσεις έχουν, όπως
συνήθως συμβαίνει, ευρύτερο ιδεολογικό, κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο. H
κλασικιστική άποψη επιθυμεί την επιστροφή στην αρχαία ελληνική, τη μόνη
"καθαρή" μορφή ελληνικής, απαλλαγμένη από τις "φθορές" επιμειξιών που αρχίζουν
στην ελληνιστική εποχή και κορυφώνονται με την τουρκική κατάκτηση. Εδώ θα
πρέπει να σημειωθεί ότι η ελληνική, όπως και όλες οι γλώσσες, δάνεισε αλλά και
δανείστηκε από πολλές γλώσσες στη διάρκεια της ιστορίας της (προελληνικές
γλώσσες, σημιτικές γλώσσες, λατινική, ρομανικές γλώσσες, τουρκική, σλαβικές
γλώσσες, αγγλική, γαλλική κ.ά.). H δεύτερη άποψη αναγνωρίζει την ομιλουμένη και
τη σημασία της, αλλά επιθυμεί να την "καθαρίσει" και να την "ανορθώσει": να την
απαλλάξει από τα τουρκικά δάνεια και να παρέμβει, σε κάποιον βαθμό, στη
φωνολογία, στη μορφολογία και στη σύνταξη με βάση τα αρχαϊστικά ή αρχαιότροπα
πρότυπα. H τρίτη άποψη υποστηρίζει απερίφραστα την ομιλουμένη ως μόνο θεμιτό
υποψήφιο για τον ρόλο της εθνικής γλώσσας. Σε όλη αυτή τη συζήτηση για τη
δημιουργία εθνικής γλώσσας θα πρέπει να τονιστεί ένα σημείο που είναι σημαντικό
για την περίοδο αυτή: η ανάγκη της επιβεβαίωσης -μέσω της αρχαιοελληνικής
γλωσσικής κληρονομιάς που διαθέτει κύρος στην Ευρώπη- τόσο της ευρωπαϊκής
ταυτότητας των Νεοελλήνων, που αμφισβητείται από τους ξένους (ή από κάποιους
ξένους), όσο και της σχέσης της νεότερης με την αρχαία Ελλάδα.
Τι έγινε τελικά; Ήδη στα 1825-1840 διαμορφώνεται μια νέα ομιλούμενη κοινή,
25. 25
βασισμένη στην πελοποννησιακή διάλεκτο. Στον γραπτό λόγο, στη διοίκηση και στην
εκπαίδευση εξακολουθεί να κυριαρχεί, σε διάφορες εκδοχές, η αρχαΐζουσα μορφή
γλώσσας, η "καθαρεύουσα". Τα ρήγματα όμως πολλαπλασιάζονται, ιδίως στον χώρο
της λογοτεχνίας, όπου βαθμιαία κυριαρχεί η δημοτική. Οι ανάγκες επέκτασης του
λεξιλογίου οδηγούν σε δραστικό δανεισμό, τόσο από τις αρχαιότερες αφετηρίες (με
ενδιάμεσο συχνότατα τις ευρωπαϊκές γλώσσες που κατασκευάζουν τα ειδικότερα
λεξιλόγιά τους με ελληνικό γλωσσικό υλικό) όσο και από τις ευρωπαϊκές γλώσσες
(αρχικά τα γαλλικά και μετά τα αγγλικά) -είτε με εμφανή, άμεσο δανεισμό είτε με τη
μορφή μεταφραστικών δανείων. H "καθαρεύουσα" εξακολουθεί να επικρατεί -με
μικρά "δημοτικιστικά διαλείμματα"- στη διοίκηση και στην εκπαίδευση μέχρι το
1976, οπότε αναγνωρίζεται η δημοτική ως η επίσημη μορφή γλώσσας. Έτσι παίρνει
τέλος το "γλωσσικό ζήτημα", που συνόδευσε - σε διάφορες εκδοχές- την ελληνική
γλώσσα στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της. Απόηχοι αυτής της μακραίωνης
διαμάχης εξακολουθούν να ακούγονται και σήμερα, κυρίως σε συζητήσεις που
αφορούν τη γλωσσική εκπαίδευση.
Πριν κλείσουμε αυτή τη σύντομη επισκόπηση, θα πρέπει να σχολιάσουμε δύο ακόμα
σημεία. Αν η "διγλωσσία" αποτελεί μια ιδιαιτερότητα της ιστορίας της ελληνικής
γλώσσας, μια άλλη ιδιαιτερότητα της ιστορίας της ελληνικής -ιδίως αν συγκριθεί με
την ιστορία της λατινικής- είναι η συνέχειά της. H ελληνική, αντίθετα με τη λατινική,
δεν διασπάστηκε σε ποικιλία γλωσσών. Αυτό δεν οφείλεται βέβαια σε κάποια μυθική,
εγγενή δύναμη της ελληνικής γλώσσας. Όπως παρατηρεί ο Thomson (1989), «στη
δυτική Ευρώπη, αντίθετα από την ανατολική, η καταστροφή της ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας από τους γερμανούς κατακτητές είχε ως αποτέλεσμα να σχηματισθούν
τα ξεχωριστά βασίλεια απ' όπου κατάγονται τα διάφορα έθνη της σημερινής Ευρώπης
και έτσι να διαμορφωθούν οι διαφορετικές των γλώσσες. Αυτό εξηγεί γιατί οι
νεολατινικές γλώσσες είναι πολλές, ενώ η ελληνική παραμένει μία». Στην ίδια
κατεύθυνση κινείται και η ερμηνεία του Browing (1983): «Οι ενοποιητικοί
παράγοντες ήταν πάντα ισχυροί: η πολιτική και η πολιτιστική ενότητα που
συντηρήθηκε ή επιβλήθηκε από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η αίσθηση ταυτότητας
που δημιούργησε η αντιπαράθεση με τους Μουσουλμάνους, τους Αρμενίους και τους
Σλάβους ή τους Λατίνους της Δύσης, η επίδραση της εκπαίδευσης, οι μετακινήσεις
ατόμων και ομάδων μέσα στον ελληνόφωνο κόσμο». Το χαρακτηριστικό αυτό της
ελληνικής γλώσσας -το γεγονός ότι δεν διασπάστηκε στην ιστορική της πορεία σε
26. 26
ξεχωριστές γλώσσες- δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν υπέστη δραστικές αλλαγές σε όλα
τα επίπεδά της: φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο. Οι περισσότερες, και
βασικότερες, από τις αλλαγές αυτές ξεκινούν από την ελληνιστική κοινή ως δείγμα
"παρακμής" και "φθοράς". Οι έννοιες αυτές -που δεν έχουν σχέση με τη γλώσσα και
τη φύση της αλλά με εξωγλωσσικές στάσεις και προκαταλήψεις- επανέρχονται
συνεχώς σε όλη τη μεταγενέστερη ιστορία της ελληνικής και εξακολουθούν να
ακούγονται και σήμερα.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ιστορία Λέξεων
3.1 Η ένταξη νέων λέξεων στην ελληνική γλώσσα και ο δανεισμός
λέξεων σε διεθνές γλώσσες.
Στο κείμενο του Ευάγγελου Β. Πετρούνια (2007) αναφέρεται η διαχρονική πορεία
της ελληνικής γλώσσας και στους δυο τρόπους που κατατάσσονται: Πρώτον είναι τα
διεθνή ελληνικά που αναφέρονται στον τεράστιο αριθμό φιλοσοφικών,
επιστημονικών και κάθε άλλων όρων που υπάρχουν στις νεότερες γλώσσες και
στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά και λεξιλογικά στοιχεία. Δεύτερον είναι τα νέα
ελληνικά τα οποία είναι μια ολοκληρωμένη γλώσσα, αλλά περιορίζεται γεωγραφικά
και αριθμητικά στην Ελλάδα, στην Κύπρο και σε άλλες ελληνικές παροικίες του
εξωτερικού.
Οι λέξεις που έχουν ενταχθεί στα νέα ελληνικά η κάθε μια ξεχωριστά έχει περάσει
από τρία διαφορετικά στάδια. Πρώτα είναι η βασική γλωσσική κληρονομιά λέξεις,
27. 27
δηλαδή που υπάρχουν συνεχώς στη λαϊκή γλώσσα και αποτελούν το βασικό
λεξιλόγιο της νέας ελληνικής όπως πατέρα, μητέρα. Οι περισσότερες όμως από αυτές
τις λέξεις άλλαξαν αφού ακολούθησαν τους φωνολογικούς και μορφολογικούς
κανόνες.
Δεύτερο στάδιο είναι η αναβίωση αρχαίων λέξεων έχουν επανεισαχθεί όπου λόγια
δάνεια από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά και τρίτο είναι λέξεις οι οποίες
έρχονται από τα διεθνή ελληνικά είτε αναφομοίωτες είτε μεταφρασμένες. Η ελληνική
γλώσσα όμως έχει δανειστεί αρκετές αρχαίες λέξεις αφού οι αρχαίοι Έλληνες
ξεκίνησαν πρώτοι και πολλούς τομείς όπως ο αθλητισμός, η ιατρική, η φιλοσοφία, τα
μαθηματικά, η πολιτική οργάνωση, η ναυτιλία, η στρατηγική τέχνη. Αρκετοί όροι από
τους συγκεκριμένους τομείς που πέρασαν πρώτα λατινικά μετά από εκεί πέρασαν και
στις νεότερες γλώσσες όπως «μουσική >ΜUSΙCΑ, ιστορία>HΙSΤΟRΙΑ,
γεωμετρία>GΕΟΜΕΤRΙΑ, αριθμητική>ΑRΙΤHΜΕΤΙCΑ».
Υπάρχουν όμως και αρχαίες ελληνικές λέξεις που εισαχθήκαν και συνεχίζουν να
εισάγονται κατευθείαν στις νεότερες γλώσσες, χωρίς όμως πλέον το ενδιάμεσο των
λατινικών όπως: ερωτικός>ΑRΟΤΙC.
Επιπλέον δημιουργήθηκαν νέες λέξεις ή σε άλλες άλλαξε τελείως η σημασία τους
όπως: γεωγραφία>GΕΟGRΑPHΙΑ, αστρονομία>ΑSΤRΟNΟΜΙΑ.
Όμως δεν συνέβη μόνο με τις αρχαίες αλλά και πολλές ελληνιστικές λέξεις
υιοθετήθηκαν από τις νεότερες γλώσσες χωρίς το ενδιάμεσο των λατινικών όπως
Βιογραφίας>ΒΙΟGRΑPHY. Αρκετές όμως είναι και οι λέξεις που δεν μπορούμε να
διακρίνουμε την καταγωγή τους χωρίς να τις ετυμολογήσουμε. Επίσης αρκετές λέξεις
του «διεθνούς επιστημονικού λεξιλογίου» είναι βασισμένες όχι σε ολόκληρες λέξεις
αλλά σε λεξικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής όπως HΟPΕR> υπέρ, NΕΟ>νέος,
ΜΕGΑ>μέγας.
Ας αναφέρουμε όμως και τα δάνεια λέξεων που πήρε η ελληνική γλώσσα απ’ τα
λατινικά η οποία ξεκίνησε την ρωμαϊκή εποχή όπως: βαγκονλί<WΑGΟN-lΙΤ,
σινιέ<SΙGNΕ, κομπιούτερ<CΟΜPUΤΕR.
28. 28
Τα περισσότερα όμως από αυτά τα δάνεια προέρχονται απ’ τα αρχαία ελληνικά. Για
πολλούς αιώνες οι αρχαίες λέξεις είχαν σταματήσει να χρησιμοποιούνται στην
ελληνική γλώσσα αλλά εισάχθηκαν στα νέα ελληνικά μέσω των νεότερων γλωσσών
και κυρίως των αγγλικών και γαλλικών όπως: δημοκρατία, αριστοκρατία.
Ελάχιστες είναι οι λέξεις που πέρασαν απ’ τα ελληνικά σε άλλες γλώσσες και
επέστρεφαν μετά από καιρό με αλλαγμένη μορφή και σημασία. Όμως ένα άλλο είδος
στοιχείων είναι οι διεθνισμοί όπου στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία.
Εκατοντάδες διεθνισμοί που στηρίζοντας στα αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία
έρχονται κατά τους τελευταίους δύο αιώνες στα νέα ελληνικά όπως: ΑCΟUSΤΙQUΕ,
CΑRDΙΟLΟGΙΕ, ΕCΟLΟGΙΕ.
Υπάρχει όμως σε λέξεις και ο συνδυασμός αρχαίων ελληνικών και λατινικών λεξικών
στοιχείων όπως: SΟCΙΟLΟGΙΕ από τα νέα ελληνικά ΄΄κοινωνιολογικό΄΄ ως προς τα
λατινικά ΄΄ΕGΟΙSΜΕ΄΄ στο οποίο έχουμε (λατινικό ΕGΟ+νεολατινικό –
ΙSΜUS<αρχαίο –ισ-μός> εγωισμός).
Ας αναφερθεί όμως και ο δισυπόστατος δανεισμός στον οποίο ξαναχρησιμοποιούνται
αρχαίες λέξεις χωρίς καθόλου την παλιά σημασία τους, αλλά για να μεταφράσουν εξ
αρχής λέξεις των νεότερων γλωσσών.
Τέλος ας ολοκληρώσουμε με τις διαφορές των λέξεων στη σημασία και στην
προσφορά των αρχαίων λέξεων. Οι διαφορές πρώτα μπορούν να αποτελέσουν γέφυρα
ανάμεσα στα νέα ελληνικά και στις άλλες γλώσσες αρκεί να γνωρίζουμε τη διαφορά
στη σημασία σε διάφορες περιπτώσεις (Πετρούνιας 1998). Οι διαφορές στην
προσφορά διαφέρουν από τα αρχαία στη ν.ε. αφού στην Ελλάδα τα αρχαία ελληνικά
διαβάζονται με νεοελληνική προφορά ενώ σε άλλες χώρες διαβάζονται με βάση την
ερασμιακή προφορά αλλά και με βάση το φωνολογικό σύστημα και τις ορθογραφικές
συμβάσεις της κάθε γλώσσας.
3.2 Αρχαίες λέξεις σε άλλες γλώσσες: Αρχαίες λέξεις σαν δάνεια και
μορφής και σημασίας
Οι τομείς όπου πρώτα διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ο αθλητισμός, η ιατρική, η
φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η πολιτική οργάνωση, η ναυτιλία και η στρατηγική τέχνη.
29. 29
Μερικοί χαρακτηριστικοί όροι από αυτούς τους τομείς που πέρασαν στα λατινικά, και
από ’κει στις νεότερες γλώσσες:
ἀθλητής > ΑΤHLΕΤΑ∙ ἱππόδρομος > HΙPPΟDRΟΜΟS∙ ἐπιληψία > ΕPΙLΕPSΙΑ∙
φιλοσοφία > PHΙLΟSΟPHΙΑ διαλεκτική ‘φιλοσοφική μέθοδος’ > DΙΑLΕCΤΙCΑ∙
μουσική > ΜUSΙCΑ∙ γραμματική > GRΑΜΜΑΤΙCΑ∙ ἱστορία >
HΙSΤΟRΙΑ∙γεωμετρία > GΕΟΜΕΤRΙΑ∙ ἀριθμητική > ΑRΙΤHΜΕΤΙCΑ∙ κυβερνῶ
Όδηγώ πλοίο’ > GUΒΕRNΑRΕ∙ στρατηγία ‘το αξίωμα του στρατηγού’ >
SΤRΑΤΕGΙΑ (στρατηγική είναι ‘η τέχνη του στρατηγού’). Άλλες αρχαίες ελληνικές
λέξεις μπήκαν και συνεχίζουν να μπαίνουν κατευθείαν στις νεότερες γλώσσες, χωρίς
πια το ενδιάμεσο των λατινικών, όπως για παράδειγμα οι αγγλικές: ἐρωτικός >
ΕRΟΤΙC, ἀριστοκρατία, δημοκρατία, πολιτική > ΑRΙSΤΟCRΑCY, DΕΜΟCRΑCY,
PΟLΙΤΙCS.
Κατά την ελληνιστική εποχή, με την παραπέρα ανάπτυξη των επιστημών αλλά και
των θεολογικών αναζητήσεων, νέες λέξεις δημιουργήθηκαν, άλλων άλλαξε η
σημασία, και πέρασαν σαν κληρονομιά στον υπόλοιπο κόσμο· για παράδειγμα:
γεωγραφία > GΕΟGRΑPHΙΑ, ἀστρονομία > ΑSΤRΟNΟΜΙΑ, ἀστρολογία >
ΑSΤRΟLΟGΙΑ (στ’ αρχαία ελληνικά σήμαινε ότι και η λέξη ἀστρονομία)· η αρχαία
λέξη θεολογία απέκτησε τελείως ιδιαίτερη σημασία, και πέρασε στα λατινικά σαν
ΤHΕΟLΟGΙΑ.
Όπως συνέβηκε με τις αρχαίες, έτσι και πολλές ελληνιστικές λέξεις υιοθετήθηκαν
απευθείας από τις νεότερες γλώσσες, χωρίς το ενδιάμεσο των λατινικών· π.χ.
βιογραφία > ΒΙΟGRΑPHY, τα ἔντομα (όρος δημιουργημένος απ’ τον Αριστοτέλη) >
ΕNΤΟΜΟ-.
Τα μεσαιωνικά ελληνικά συνέβαλαν σε μικρότερο βαθμό στην αύξηση του
ρεπερτόριου των νεότερων γλωσσών: ἱεραρχία > HΙΕRΑRCHY, αρχικά σάν
εκκλησιαστικός όρος, χρησιμεύει σήμερα σαν όρος πολλών επιστημών.
Μερικών λέξεων η ελληνική καταγωγή δε φαίνεται με την πρώτη ματιά. H λέξη
παραβολή, που στ’ αρχαία σήμαινε: ‘σύγκριση, απεικόνιση’, έγινε κατά την
ελληνιστική εποχή το λατινικό PΑRΑΒΟLΑ, ιδιαίτερα στη χρήση για τις παραβολές
του Χριστού, τον κατεξοχήν «λόγο» της εποχής, απ’ όπου σήμερα το γαλλικό
30. 30
PΑRΟLΕ, το ιταλικό PΑRΟLΑ, το ισπανικό PΑLΑΒRΑ. H λέξη σχολή (στ’ αρχαία
σήμαινε: ‘άνεση, ανάπαυση’) δίνει λατινικό SCHΟLΑ, απ’ οπου προέρχονται,
ανάμεσα σε άλλα, το γαλλικό ECΟLΕ, το αγγλικό SCHΟΟL και το γερμανικό
SCHULΕ. H λέξη ἄγγελος, στ’ αρχαία ελληνικά ‘αγγελιοφόρος’, γίνεται στα λατινικά
ΑNGΕLUS, απ’ όπου π.χ. το γαλλικό ΑNGΕ, το γερμανικό ΕNGΕL, το αγγλικό
ΑNGΕL. H λέξη κοιμητήριον έγινε CΟΕΜΕΤΕRΙUΜ, απ’ όπου γαλλικό
CΙΜΕΤΙERΕ, αγγλικό CΕΜΕΤΕRY, ιταλικό CΙΜΙΤΕRΟ. Η αρχαία λέξη ἄστρον, σε
συνδυασμό με το λατινικό πρόθημα dΙs-, που δηλώνει στέρηση ή αντίθεση, έδωσαν
το μεσαίωνα το ιταλικό DΙSΑSΤRΟ, απ’ όπου το γαλλικό DESΑSΤRΕ και ύστερα
αγγλικό DΙSΑSΤΕR ‘συμφορά, καταστροφή’. Η αρχική αντίληψη αναφερόταν σε
κάποιον γεννημένο υπό την κακή επίδραση ενός «άστρου» (πλανήτη). Τέτοιες λέξεις
διαδόθηκαν απ’ τη λαϊκή και όχι απ’ τη λόγια παράδοση, ενσωματώθηκαν απ’ την
αρχή στις νέες λαϊκές γλώσσες που αναπτύχτηκαν το Μεσαίωνα, γι’ αυτό και
παρουσιάζουν περισσότερες αλλαγές.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Η γραφή στην ελληνική γλώσσα
4.1 Γραφή και ελληνική γλώσσα
Η γραφή πρωτοεμφανίστηκε στη Μεσοποταμία γύρω στα μέσα της τέταρτης π.X.
χιλιετίας. Στον χώρο του Αιγαίου την εμφάνισή της θα πρωτοκάνει στην Κρήτη:
πρόκειται για την κρητική ιερογλυφική γραφή. Γύρω στα 1800, στην υπηρεσία του
σύνθετου διοικητικού μηχανισμού των μινωικών ανακτόρων έκανε την εμφάνισή της
ένα διαφορετικό σύστημα γραφής, που μοιάζει να είναι συλλαβικό. Με τη λεγόμενη
γραμμική Α καταγράφηκε η ντόπια γλώσσα της Κρήτης που παραμένει ακόμα
άγνωστη, μια και δεν έχει ολοκληρωθεί η αποκρυπτογράφηση της γραφής. Πιο νωρίς,
γύρω στα 2000 π.X., στη νοτιότερη άκρη της Βαλκανικής Χερσονήσου είχαν φτάσει
τα πρώτα ελληνόφωνα φύλα από τον βορρά. Πέρασαν όμως αρκετοί αιώνες πριν η
ελληνική γλώσσα καταγραφεί για πρώτη φορά. Αυτό έγινε γύρω στα μέσα της
δεύτερης προχριστιανικής χιλιετίας με ένα σύστημα συλλαβικής γραφής, που
31. 31
ονομάστηκε από τους σύγχρονους μελετητές γραμμική Β. Βασιζόταν στη μινωική
γραμμική Α. Ήταν ένα σύστημα που όφειλε την ύπαρξή του στις λογιστικές ανάγκες
του διοικητικού μηχανισμού των μυκηναϊκών ανακτόρων.
Με την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων, γύρω στο 1200 π.X., εξέλιπαν οι
ανάγκες που είχε το συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης για χρήση γραφής. Πράγματι
στον ελλαδικό χώρο δεν εμφανίστηκαν γραπτά μνημεία για πολλούς αιώνες μετά την
κατάλυση του μυκηναϊκού πολιτισμού. Μόλις γύρω στα 800 π.X υιοθετήθηκε ένα νέο
σύστημα γραφής, το λεγόμενο αλφαβητικό που είναι εντελώς διαφορετικό από τη
γραμμική Β.
Οι Έλληνες υιοθέτησαν τα γραπτά σύμβολα και τα ονόματά τους από το
βορειοσημητικό σύστημα γραφής, αλλά τα τροποποίησαν για την
αποτελεσματικότερη καταγραφή της δικής τους γλώσσας. Για την καταγραφή
φωνηέντων, λοιπόν, οι Έλληνες χρησιμοποίησαν γράμματα που στο βορειοσημιτικό
αλφάβητο δήλωναν σύμφωνα ή ημίφωνα: συγκεκριμένα δανείστηκαν σημιτικά
σύμβολα για τα φωνήεντα α, ε, ι και ο, ενώ τα φωνήεντα υ και ω ήταν ελληνικής
επινόησης. Το πλήρες ελληνικό αλφάβητο είχε αρχικά 26 ή 27 γράμματα. Από τα
γράμματα του αλφάβητου μόνο πέντε επινοήθηκαν εξ ολοκλήρου από τους Έλληνες:
τα δύο φωνήεντα υ και ω και τα σύμφωνα φ, χ και ψ. Τα άλλα 22 -και οι χαρακτήρες
και τα ονόματά τους- προέρχονται από το βορειοσημιτικό σύστημα γραφής (σε αυτά
συμπεριλαμβάνεται και το δίγαμμα
Λέμε ότι το ελληνικό αλφάβητο βασίστηκε στο φοινικικό] χωρίς, ωστόσο, να είμαστε
βέβαιοι αν το πρώτο αλφάβητο πρωτοεμφανίστηκε στη Φοινίκη. Ο Ηρόδοτος που μας
δίνει κάποιες πληροφορίες για τον αποικισμό των Φοινίκων στην Ελλάδα
συγκαταλέγει και τη γραφή ανάμεσα στα πολλά καινούργια πράγματα που οι
Φοίνικες δίδαξαν στους Έλληνες, μάλιστα γράφει ότι τα γράμματα ονομάστηκαν
φοινικήια. Το περιεχόμενο των πρώτων επιγραφών δεν υποδεικνύει τους λόγους για
τους οποίους οι Έλληνες ένιωσαν την ανάγκη να χρησιμοποιήσουν γραφή. Ωστόσο,
αν θεωρήσουμε ότι πράγματι φοινικική ήταν η προέλευση του αλφάβητου, είναι
εύλογο να υποθέτουμε ότι οι Έλληνες δανείστηκαν το σύστημα γραφής για λόγους
σχετικούς με το εμπόριο, μια και οι σχέσεις που είχαν με τους Φοίνικες ήταν κυρίως
εμπορικές.
