диплом электрон хичээлийн төсөл мхтс

ШУТИС

ХМТС
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ

ЭЛЕКТРОН ХЭЛБЭРТ БЭЛДЭЖ

БУЙ ХИЧЭЭЛИЙН ТОВЧ

ОЙЛГОЛТ

1.1. Хичээлийн стандарт
Энэхүү хичээл нь Цахилгаан хэлхээний онол гэсэн нэртэй ба
хичээлийн агуулгад 16 лекц, 8 семинар, 4 лаборатори, бие даалт, явцын
сорил, гэсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ. Хичээлийн нийт кредит нь 3 ба
хичээлийн сургалтын төлөвлөгөөнд ашиглагдаж байгаа код нь TC102
болно. Хичээлийн 16 долоо хоногт орох лекц болон цагийг Х үснэгт 1.1. –
д харуулав. Хичээлийн явцад авах шалгах т өлөвл өгөөг Х үснэгт 1.2.–д
харуулав.
Хүснэгт

1.1.

Сэдэвчилсэн

төлөвлөгөө
Доло
о
хоног
I
II

III

IV

V

VI

СЭДЭВ , бүлэг хэсэг

Тэмдэглэл

Цахилгаан гүйдлийн хэлхээ, хэлхээний үндсэн
Г.И .Атабеков.
элементүүд, гүйдэл хүчдлийн чиглэл, чадал,
Хуудас 19-31
энерги, ачааллын төрөл L .R.C
Хүчдэл гүйдлийн үүсгүүр нийлмэл цахилгаан Г.И .Атабеков.
хэлхээний ойлголт Кирхгофын 1,2-р хууль
Хуудас 32-48
Синуслэг цахилгаан гүйдэл үндсэн хэмжилүүд ,
синусоид ЦХХ-ыг үүсгэх зарчим , синусоид
хэмжигдэхүүнийг графикаар дүрслэх , дундаж Г.И .Атабеков.
ба үйлчлэх R ,L ,C элментүүдийн шинж чанар.
Хуудас 50-63
Синуслэг гүйдлийн ( RLC) цуваа ба зэрэгцээ Г.И .Атабеков.
хэлхээ , синуслэг гүйдлийн хэлхээний чадал
Хуудас 64-73
Синуслэг функцийг комплекс хавтгайд эргэх
вектороор дүрслэх, R L C хэлхээний комплекс
чадал, үүсгүүрээс ачаалалд
хамгийн их
идэвхтэй чадал дамжуулах нөхцөл , чадлын Г.И .Атабеков.
баланс , потенциалын диаграмм
Хуудас 76 -96
Нийлмэл цахилгаан хэлхээг тооцоолох аргууд , Г.И .Атабеков.
Кирхгофын хуулиар тооцоолох , Хүрээний
Хуудас
154гүйдлийн арга, Зангилааны хүчдлийн арга,

Мэдээлэл Холбоо Технологийн Мультимедиа Электрон Сургалтын Програм TC102

ШУТИС

ХМТС

Нэмэх арга

166
Г.И

VII

.Атабеков.
Резонансын хэлхээ. Цуваа хэлбэлзлэлийн хүрээ
хуудас 120хүчдлийн резонанс
129
Зэрэгцээ
хэлбэлзлэлийн
хүрээ
гүйдлийн

VIII

резонанс.

IX

X

XI

XII

XIII

Гүйдлийн резонанс үүсэх схемүүд.
хуудас130- 135
Гурван фазын цахилгаан хэлхээ, 3 фазын Од Г.И .Атабеков.
гурвалжин холбоо, 3 фазын тэгш хэмт систем.
хуудас 198-211
Гурван фазын тэгш биш хэмт систем , 3 фазын
тэгш биш хэмт хэлхээний чадал тооцоолох,
Синуслэг бус vелэх функцийг Фурьегийн
цуваанд задлах. Тэгш хэмийн нөхцлөөр Г.И .Атабеков.
Фурьегийн цувааг комплекс хэлбэрт бичих нь.
Фурьегийн
цувааг
цахилгаан
хэлхээний
тооцоонд хэрэглэх. Синуслэг бус vелэх
гvйдлийн дундаж ба vйлчлэх утга. Чадлын
тооцоо. Синуслэг бус vелэх хэмжигдэхvvнийг хуудас 361-370
тодорхойлогч коэффициентууд.
Цахилгаан хэлхээн дэх шилжилтийн процесс Г.И.Атабеков.
үүсэх нь Коммутацын хуулиуд ,анхны нөхцлүүд
тогтворжсон ба чөлөөт журмууд , RL хэлхээний хуудас 372-382
шилжилтийн процесс
400-411
RC, RLC хэлхээний шилжилтийн
процессыг
тооцоолох, Салаалсан хэлхээний шилжилтийнн
процессыг тооцоолох , Шилжилтийн процессыг
сонгодог аргаар тооцоолох дэс дараалал .
Лапласын хувиргалтыг шилжилтийн процессын хуудас 412-422
тооцоонд хэрэглэх нь.
Дөрвөн

XIV


туйлтын

дамжуулалтын

унтралт
Дөрвөн туйлтын холболтууд

XV

XVI

функц

ба

Энгийн ба нийлмэл дөрвөн туйлтүүд. Дохиог
боловсруулах шугаман схемүүд.
Дохиог боловсруулах шугаман схемүүд. Дохиог Г.И .Атабеков.
сонгож ялгах физик зарчим. Давтамжийн
шүүрийн ангилал. Шүүрийн үндсэн шинж хуудас 269-294
параметр. K ба m төрлийн шүүрүүд.


2

ШУТИС

ХМТС

Хичээлийн зорилго:
Тогтмол, хувьсах

гүйдлийн цахилгаан хэлхээнд явагдах шугаман

процессыг судалж тооцоолох аргуудыг эзэмшүүлнэ.

Оюутанд олгох мэдлэг :
ЦХО хичээлээр сургалтын төлөвлөлгөөний дагуу онолын гүнзгий
мэдлэг, ойлголтыг эзэмшүүлэхэд оршино.

Чадвар :
Тогтмол ба хувьсах гүйдлийн нийлмэл цахилгаан хэлхээг тооцоолох
аргачлал, судалгаа дүгнэлт хийх.

Дадал :
Цахилгаан хэлхээнүүдийн төрөл, ялгааг мэдэж, тооцоо судалгаа хийх,
Энгийн цахилгаан схемүүдийг холбож сурах . Хэмжүүрийн багажуудтай
ажиллах арга барил эзэмших.
Багшийн 70 оноо
• Ирц, идэвхи 6, Явц шалгах тест бодлого 2 удаа -25
• Лабораторийн ажил тайлан хийж хамгаалах 12
• Семинаруудын бие даах бодлогууд 12 , Курсын ажил 15


3

ШУТИС

ХМТС

Хүснэгт 1.2. Шалгах
төлөвлөгөө
Доло
о

Тэмдэглэ

Сэдэв

л

хоног
V

VI

Хувьсах гүйдлийн хэлхээний бие даах бодлого
шалгуулах. ( семнар 1 ,.2-н)
1.5 оноо
Хувьсах
гүйдлийн
хэлхээг
комплексоор
тооцоолох бие даах бодлого шалгуулах. 3 оноо
Лабораторийн ажлын тайлан хамгаалах.
Цахилгаан хэлхээний схем хувиргаж тооцоолох.,

VII

бодлого,
хамгаалах

VIII

Курсын ажил даалгавар өгөх.

IX

Лабораторийн

ажлын

тайлан 4.5 оноо

Курсын ажил явц Лаборатор ажил тайлан
хамгаалаx.

3 оноо

X

Курсын ажил явц, Лаборатор ажил тайлан
хамгаалах
Резонансын
хэлхээ
бодлого 4.5 оноо
шалгуулах

XI

Курсын ажил явц, Бодлого шалгуулах.
Лабораторийн ажлын тайлан хамгаалах

6 оноо

XII

Курсын ажил
хамгаалуулах, Лабораторийн
ажлын тайлан хамгаалах.

16.5 оноо

Мэдлэг шалгах :
Энэ хэсэг нь оюутан тухайн лекцийг уншиж судалсны дараа өөрийн
мэдлэгийг шалгана.

Улирлын шалгалт :
Энэ хичээлийн талаар юу сурч мэдсэнээ шалгуулна.


4

ШУТИС

ХМТС

Сурах бичиг:
1. Г.И.Атабеков " Линейные электрические цепи"
2. М.Р. Шебес "Теория линейных цепей в упражнениях и задачах"
3. А.К. Лосев " Теория линейных электрических цепей"
Оюутан Таны анхааралд :
1.Лекцийн материалуудыг гүнзгийрүүлэн судлах.
2.Цаг тухай бүрд нь сургалтын ажлуудаа хийж байх
Туслах сурах бичиг:

1. Д.Ж.Возенкрафт

Теоретические основы техники связи

2. Н.Н.Мансуров

Теоретическая электротехника

3. Г.И.Атабеков

Теоретические основы электротехники

4. А.К.Лосев

Задачник

по

теории

линейных

электрических цепей
5. А.И.Даревский


6. М.Ю.Зайчик

Сборник

учебно-контрольных

задач

по

теории электрических цепей
7. Г.И.Атабеков


8. Г.М.Княжицкий

Основы электро-техники


5

ШУТИС

ХМТС

1.2. Лекцийн хичээлийн бэлтгэл
1.2.1. Öàõèëãààí õýëõýýíèé ãîë õóóëèóä, õýëõýýíèé ¿íäñýí ýëåìåíò,
õýìæë¿¿ä
Öàõèëãààí ã¿éäëèéí õýëõýý
Öàõèëãààí öýíýãèéí äàìæèõ çàìûã á¿ðä¿¿ëýã÷ òºõººðºìæ¿¿äèéí íèéëáýð
öîãöîëáîðûã

öàõèëãààí

õýëõýý

ãýíý.

Öàõèëãààí

õýëõýýíä

ÿâàãäàõ

öàõèëãààí ñîðîíçîí ïðîöåññûã ÖÕÕ, ã¿éäýë, õ¿÷äýë ãýñýí îéëãîëòóóäààð
èëýðõèéëæ òîîöîî ñóäàëãààã õèéäýã.Öàõèëãààí õýëõýýíèé ýä àíãèä
öàõèëãààí ýíåðãèéí ¿¿ñã¿¿ð , õýðýãëýã÷ áóþó à÷ààëàë, çàëãàõ ñàëãàõ
òºõººðºìæ, õîëáîëòûí óòàñíààñ á¿ðäýë áîëíî. Öàõèëãààí ýíåðãèéí ¿¿ñã¿¿ðò
õóâüñàõ, òîãòìîë ã¿éäëèéí ãåíåðàòîð , òåðìîýëåìåíò¿¿ä áàãòàíà. À÷ààëàë
áóþó õýðýãëýã÷èä öàõèëãààí

ýíåðãèéí òºðºë á¿ðèéí õóâèðãàã÷óóä

òóõàéëáàë Öàõèëãààí ýíåðãèéã äóëààíû, ãýðëèéí, ìåõàíèêèéí áóñàä
òºðëèéí

ýíåðãèä

õóâèðãàäàã.

Ðàäèî

äîëãèîíû

íýâòð¿¿ëýõ

àíòåííûã

öàõèëãààí ýíåðãèéí ¿¿ñã¿¿ð ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Öàõèëãààí õýëõýýíä õýðýãëýã÷èéã çàëãàõ , ñàëãàõ, àæëûí íýã òºëºâººñ
íºãºº òºëºâä øèëæ¿¿ëõýä

àøèãëàõ

òºõººðºìæèéã øèëæ¿¿ëýí çàëãàã÷

ãýíý. Öàõèëãààí õýëõýýíä ÿâàãäàæ áàéãàà ïðîöåññûã ñóäëàí òîîöîîëîõäîî
áîäèò öàõèëãààí õýëõýýã èäåàë áàéäëààð àâ÷ ¿çäýã . Öàõèëãààí
õýëõýýíèé òºõººðºìæ¿¿äèéí èäåàë ìîäåëèéã öàõèëãààí õýëõýýíèé ýëåìåíò
ãýíý. Öàõèëãààí õýëõýýíèé ýëåìåíò¿¿äèéã àøèãëàí äóðûí õýëõýýã çóðæ,
òýíä ÿâàãäàõ ïðîöåññóóäûã ñóäëàæ òîîöîîëîõ áîëîìæòîé áàéíà .
Å

¿¿ñã¿¿ð , R

à÷ààëàë,

õýðýãëýã÷
I
Å

Ê øèëæ¿¿ëýí çàëãàã÷
R

Å

Òîãòìîë

Õóâüñàõ
K


6

ШУТИС

ХМТС

Öàõèëãààí õýëõýýíä ¿ðãýëæèéí ã¿éäýëòýé áîëãîõûí òóëä òîãòìîë
ã¿éäëèéí ¿¿ñã¿¿ð , õóâüñàõ ã¿éäýë áèé áîëãîõûí òóëä õóâüñàõ ã¿éäëèéí
¿¿ñã¿¿ð {Ãåíåðàòîð }àøèãëàíà. Öàõèëãààí õýëõýýã äîòîîä, ãàäààä õýëõýý
ãýæ àíãèëäàã.Äîòîîä öàõèëãààí õýëõýýíä ¿¿ñã¿¿ðèéí ººðèéí äîòîîä õýëõýý
îðíî. Ãàäààä öàõèëãààí õýëõýýíä ¿¿ñã¿¿ðèéí äîòîîä õýëõýýíýýñ áóñàä ýä
àíãè áàãòíà.Ìºí öàõèëãààí õýëõýýã ýíãèéí , íèéëìýë õýëõýý ãýæ àíãèëàí àâ÷
¿çäýã. Õýëõýýíèé øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõûí òóëä [ R ] ãýñýí ýêâèâàëåíò
ýëåìåíòýýð àâ÷ ¿çäýã . Ýíý ýëåìåíò íü öàõèëãààí õýëõýýãýýð äàìæèõ
öýíýãèéí õºäºëãººíä ó÷ðóóëàõ ñààäòàé ýêâèâàëåíò{Òýíö¿¿ }àãóóëãàòàé
áàéíà. Ýíý íü:
r = ρ⋅


s

ì ,

[  ] -ì , [ S]-ì2 , Q0=200c , Q1-äóðûí òåìïðàòó áàéíà.

(1)

rt = r0 ⋅ [1 + α ( Q1 − Q0 ) ]

( 2)

ρ = f ( Q)

( 3) [ r] -îì , [ ρ ] -îì

1.2.2 Öàõèëãààí õýëõýýíèé ã¿éäýë, õ¿÷äýëèéí ýåðýã ÷èãëýë
Öàõèëãààí ã¿éäýë ãýäýã íü öàõèëãààí õýëõýýãýýð äàìæèõ öýíýã¿¿äèéí
òîäîðõîé ÷èãëýëòýé ýìõ æóðàìòàé õºäºëãººí

þì. Ýåðýã öýíýãèéí õºäëºõ

÷èãëýëèéã õýëõýýíèé ã¿éäëèéí [ ýåðýã] ÷èãëýë áîëãîí àâäàã. Ìåòàë
äàìæóóëàã÷èéí öàõèëãààí ã¿éäýë íü ÷ºëººò ýëåêòðîíû òîî, äàìæóóëàëòààñ
øàëòãààëäàã. Õèé , øèíãýí äàìæóóëàã÷èä öýíýã çººã÷ íü íýìýõ, õàñàõ
èîííóóä áàéíà. Äàìæóóëàã÷èéí õºíäëºí îãòëîëîîð íýãæ õóãàöààíä ºíãºð÷
áàéãàà
i=

dq
dt

öýíýãèéí

(1)

õýìæýýãýýð

q = q+ + q− ( 2 )

Äàìæóóëàã÷èéí

õºíäëºí

ã¿éäëèéí

[i ] = A,[t ] = C

îãòëîëîîð

ºíãºð÷

òîîí

óòãûã

òîäîðõîéëäîã.

[q] = [ K ] ( A ⋅ C )

áàéãàà

öýíýãèéí

õýìæýý

õóãàöààíààñ õàìààð÷ ººð÷ëºãäºõã¿é áàéâàë òîãòìîë ã¿éäýë, ººðººð õýëáýë
(q) öýíýã íü (t) -òàé øóãàìàí õàìààðàëòàé áàéâàë òîãòìîë ã¿éäýë
i=

q
= I = Const ( 3) áàéíà.
t


7

ШУТИС

ХМТС

i

0

t
Ýíäýýñ õýëõýýíèé ã¿éäýë òîãòìîë, õóâüñàõ óòãàòàé áàéäàã íü òîäîðõîé

áàéíà. Õýðýâ õýëõýýíèé ã¿éäýë (t)-ààñ õàìààð÷ õýìæýý, ÷èãëýëýýðýý
ººð÷ëºãäºæ áàéâàë õóâüñàõ ã¿éäýë ãýíý.
i

i
õýìæýý ººð÷ëºãäºæ

áàéíà.

0

t

0

t
Хэмжээ чиглэл

өөрчлөгдж бна
0

t

0

t

1.2.3 Íèéëìýë öàõèëãààí õýëõýýíèé ¿íäñýí îéëãîëòóóä
Öàõèëãààí õýëõýýíèé ãðàôèê ä¿ðñëýëèéã öàõèëãààí ñõåì ãýæ íýðëýäýã
áà õýëõýýíèé ýëåìåíò¿¿äèéí õîëáîëòóóäûã õàðóóëíà. Öàõèëãààí õýëõýýíèé
ýëåìåíòýä ýíåðãèéí ¿¿ñã¿¿ð¿¿ä, [ r,L,C] ýëåìåíò áàéäàã áà ýëåìåíò¿¿äèéí
õîëáîëòûí áàéäëààñ áîëæ ¿¿ññýí çàíãèëàà, ñàëàà ãýñýí ãåîìåòð îéëãîëòûã
õýðãýëäýã. Öàõèëãààí õýëõýýíèé ã¿éäýë èæèë óòãàòàé áàéõ öóâàà
çàëãàãäñàí õýñãèéã [âåòâü] ñàëàà ãýíý.


8

ШУТИС

ХМТС

Íèéëìýë õýëõýýíèé

3 áà ò¿¿íýýñ îëîí ñàëàà ýëåìåíò¿¿ä õîëáîãäñîí

óóëçâàðûã çàíãèëàà[ óçåëü ] ãýíý.

Öàõèëãààí õýëõýýíèé õýä õýäýí ñàëààíààñ á¿ðäñýí ã¿éäýë áèò¿¿ðýõ
õýñãèéã õ¿ðýý [êîíòóð] ãýíý. Öàõèëãààí õýëõýýíèé õîñ õî¸ð

çàíãèëààíû

õîîðîíä õîëáîãäñîí ñàëààíóóäûã çýðýãöýý õîëáîëò ãýíý.
À)

ñàëàà

ñàëàà

õ¿ðýý
Â)

õ¿ðýý

õ¿ðýý

1.2.4 Êèðõãîôûí õóóëèóä
Êèðõãîôûí

õóóëèóä íü öàõèëãààí õýëõýýíä òîîöîî ñóäàëãàà õèéõýä Îìûí

õóóëèéí íýãýí àäèë àøèãëàãäàõ õýëõýýíèé ¿íäñýí õóóëü þìàà. Êèðõãîôûí 1
áà 2-ð õóóëèéã öàõèëãààí õýëõýýíèé òîîöîîíä àøèãàëíà.
ÊÈÐÕÃÎÔÛÍ

I ÕÓÓËÜ. Öàõèëãààí õýëõýýíèé äóðûí çàíãèëààí äýýðõè

ã¿éäë¿¿äèéí àëãåáðèéí íèéëáýð íîéë áàéíà. Æ:

Çàíãèëààíû öýã ð¿¿ îðæ áàéãàà ã¿éäëèéã (+) , ãàð÷ áàéãàà ã¿éäëèéã (-)
òýìäýãòýé àâíà.


9

ШУТИС

ХМТС

Çàíãèëààíû öýã ð¿¿ îðæ áàéãàà ã¿éäë¿¿äèéí àëãåáðûí íèéëáýð íü ãàð÷
áàéãàà ã¿éäë¿¿äèéí àëãåáðûí íèéëáýðòýé òýíö¿¿ áàéíà ãýæ Êèðõãîôûí 1ð õóóëèéã õýëæ áîëíî.
ÊÈÐÕÃÎÔÛÍ

II ÕÓÓËÜ . Öàõèëãààí õýëõýýíèé äóðûí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëæ

áàéãàà ÖÕÕ-¿¿äèéí àëãåáð íèéëáýð íü óã õ¿ðýýíèé ýëåìåíò¿¿ä äýýð óíàæ
áàéãàà õ¿÷äýë¿¿äèéí àëãåáð íèéëáýðòýé òýíö¿¿ áàéäàã.

Ε1 − Ε2 = I1 ⋅ R1 + I 2 ⋅ R2 + I 3 ⋅ R3 − I 4 ⋅ R4 = u1 + u2 + u3 − u4

Öàõèëãààí õýëõýýíèé ñõåì õóâèðãàõ.
Ýêâèâàëåíò öóâàà , çýðýãöýý õîëáîãäñîí õýëõýý .
Z = r + jx

Ãýñýí

êîìïëåêñ ýñýðã¿¿öýëòýé õî¸ð ýëìåíòòýé õýëõýýíèé

á¿ðýí äàìæóóëàëò íü: Y =

1
= g − j.b ,
Z

g=

r
r + x2

,

2

b=

x
r + x2
2

áîëîõûã

ºìíº
¿çñýí áèëýý . Ýíäýýñ

[ Z ] êîìïëåêñ ýñýðã¿¿öýëòýé

õî¸ð ýëìåíòòýé

õýëõýýã [ g , b ] ãýñýí äàìæóóëàëòàé çýðýãöýý õýëõýýãýýð ñîëèâîë õîîðîíäîî
òýíö¿¿ ýêâèâàëåíò õýëõýý áàéíà.

Òóõàéëáàë :

r1

L1


10

ШУТИС

g=

ХМТС

r1
2
r + ( ω L1 )

b=

2
1

ω L1
2
r + ( ω L1 )
2
1

Öóâàà õýëõýýã çýðýãöýý õýëõýýíä ýëåìåíòýýð íü øèëæ¿¿ëáýë

( )

1 r 21 + ω L1
r2 = =
g
r1

1 r 21 + ( ω L1 )
ω L2 = =
b
ω L1

2

r2

2

L2

Ýíäýýñ ¿çâýë r12 ≤ (ωL1 ) áàéâàë ºíäºð äàâòàìæèéí ¿åä
2

r2

r1

( ωL1 ) 2
≈
r1

L2 ≈ L1

áàéíà.

L1

r2
ý

L2
Õýðýâ r2 ; L2 ìýäýãäýæ áàéâàë [ r1 ,L1] íü äàðààõ èëýðõèéëëýýð
òîäîðõîéëîãäîíî.
1
g
r2
r1 = 2
=
g + b2  1 2  1 2
  +
 r   ωL 

 2  2

;

1
b
ωL2
ωL1 = 2 2 =
2
2
g +b
1  1 
  +
 r   ωL 

 2  2

Õýðýâ öóâàà [ r ,c ] õýëõýý , çýðýãöýý [r ,c ] õýëõýýíä ýêâèâàëåíòààð
øèëæ¿¿ëáýë
Öóâàà [ r1 ,c1] ìýäýãäýæ áàéãàà ¿åä

1 
r2 = r1 1 +
2
 (ωC1r1 ) 

,

C2 = C1 ⋅

1
2
1 + (ωC r1 )

áàéíà.


11

ШУТИС
Õýðýâ
r1 = r2 ⋅

ХМТС
çýðýãöýý

1
2
1 + (ωC2 r2 )

,

[

r2

,

c 2]

ìýäýãäýæ

áàéâàë

:



1
C1 = C2 1 +
2  áàéíà. Õýðýâ ºíäºð
 (ωC r2 ) 



C
äàâòàìæèä (ω 2 r2 ) 2 >> 1 áàéâàë : r1 ≈

1
2
r2 (ωC2 )

áàéõ áà Ñ1 ≈ Ñ2

áàéíà.

1.2.5 Íèéëìýë öàõèëãààí õýëõýýã òîîöîîëîõ àðãà.
Êèðõãîôûí õóóëèéí àðãà.
Íèéëìýë öàõèëãààí õýëõýýíèé òîîöîîã Êèðõãîôûí 1 .2 -ð õóóëèóäûã àøèãëàí
õèéõèéã Êèðõãîôûí õóóëèéí àðãà ãýæ íýðýëäýã. Ýíý àðãààð íèéëìýë
öàõèëãààí õýëõýýã òîîöîîëîõîä õýëõýýíèé òîéðîõ ÷èãëýë ,õýëõýýíèé

ñàëàà

òóñ á¿ðèéí

Õýðýâ

ã¿éäëèéí

÷èãëýë¿¿äèéã äóðààðàà ñîíãîæ àâíà.

õýëõýý íü ( q ) çàíãèëààòàé , ( P ) ñàëààòàé áàéíà ãýâýë Êèðõãîôûí 1-ð
õóóëèàð áè÷èãäýõ òýãøèòãýëèéí òîî [ q-1 ] , Êèðõãîôûí 2-ð õóóëèàð
áè÷èãäýõ òýãøèòãýëèéí òîî íü [p-q+1] áàéíà.Òóõàéí öàõèëãààí õýëõýýíèé
¿ë ìýäýõèéí òîîã òýãøèòãýëèéí òîîòîé òýíö¿¿ëæ àâíà. Êèðõãîôûí 2-ð
õóóëèàð òýãøèòãýë áè÷èõäýý ÖÕÕ -í ãàäààä õýëõýýíèé ã¿éäëèéí ÷èãëýë,
ñàëàà òóñ á¿ðèéí ã¿éäëèéí ÷èãëýë, õ¿ðýýíèé òîéðîõ ÷èãëýëòýé äàâõöàæ
áàéãàà ¿åä ÖÕÕáà ã¿éäëèéã íýìýõ òýìäýãòýé , ýñðýã áàéãàà òîõèîëäîëä
õàñàõ òýìäýãòýé àâ÷ òýãøèòãýë áè÷íý. Êèðõãîôûí 1-ð õóóëèàð áè÷èãäýõ
òýãøèòãýë çàíãèëààíû öýã ð¿¿ îðæ áàéãàà ã¿éäëèéã íýìýõ ,ãàð÷ áàéãààã
õàñàõ òýìäýãòýé àâíà. Áè÷èãäñýí ñèñòåì òýãøèòãýëë¿¿äèéã àøèãëàí
ÿìàð÷ àðãààð òîîöîîã õèéæ áîëíî.

à r20

E1


r10 E3

r30


E2

III

Ñàëàà ð=5 ,çàíãèëàà q=3

Êèðõãîôûí 1ð

õóóëèàð áè÷èãäýõ òýãøèòãýëèéí òîî íü: q1=2 áàéíà.

Мэдээлэл Холбоо Технологийн Мультимедиа Электрон Сургалтын + I + I TC102



I − I Програм = 0

à.

1

2

5




I 2 + I 4 − I5 = 0

Êèðõãîôûí

[1]
2-ð

12
õóóëèàð

ШУТИС

ХМТС

r1 I1

r3

I3

I

r5 I5 r2 I2
r4

b

II
I4

c





1-ð õ¿ðýýíä E1 + E3 = (r1 + r10 ) I1 − (r3 + r30 ) I 3

2-p õ¿ðýýíä





E 3 = −( r3 + r30 ) I 3 + r4 I 4 + r5 I 5

[2]




3-ð õ¿ðýýíä E2 = (r2 + r20 ) I 2 + r5 I 5

Õýëõýýíä ÷àäëûí áàëàíñ áè÷üå.




E1 I1 + E 2 I2 − E 3 I3 = I 2 1 (r1 + r10 ) + I 2 2 (r2 + r20 ) + I 2. 3 (r3 + r30 ) + I 2 4 r4 + I 2 5 r5

[ 3]

3

Êîìïåíñàöûí òåîðåì.
Äóðûí öàõèëãààí õýëõýýíèé àëü íýã õýðýãëýã÷èéã òóõàéí õýðýãëýã÷ äýýð
óíàæ áàéãàà õ¿÷äýëòýé õýìæýýãýýðýý òýíö¿¿ ýñðýã ÷èãëýëòýé ã¿éäýë
¿¿ñãýõ ÖÕÕ-ð ñîëüæ áîëíî. ¯¿íèéã êîìïåíñàöûí òåîðåì ãýíý. Õýðýãëýã÷ýýð
äàìæèæ áàéãàà ã¿éäëèéí óíàõ õ¿÷äýë íü Êèðõãîôûí 2-ð õóóëüä íèéöýæ
áàéõ ýñðýã ÷èãëýëòýé ã¿éäýë ¿¿ñãýõ íýìýëò ÖÕÕ-ã òàâüæ áîëíî.

E

Z1
a)

ZI
á)







Çóðàã (a) -ä E = Z1 I + ZI ýíäýýñ E − Z ⋅ I = Z1 I


13

ШУТИС

ХМТС

Çóðàã (á)-ä [ Z] ãýñýí äîòîîä ýñýðã¿¿öýëòýé ýñðýã [ I] -ã ¿¿ñãýõ [ ZI]
ÖÕÕ-ã õîëáîæ ºãñºí áàéíà. Ýíý òåîðåìûã öàõèëãààí õýëõýýíä àøèãëàæ
áàéãàà Æ:
á) õ¿÷äýëèéí ¿¿ñã¿¿ð

â) ã¿éäëèéí ¿¿ñã¿¿ð

à)

1.2.6 Öàõèëãààí õýëõýýíä ¿¿ñýõ ðåçîíàíñûí ¿çýãäýë .
Ðåçîíàíñûí õýëõýý.
Õóâüñàõ ã¿éäëèéí èäýâõã¿é [L,C] àãóóëñàí öàõèëãààí õýëõýýíèé [ U,I ] -í
õîîðîíäîõ ôàçûí çºðºº [ϕ=0] áîëæ ðåçîíàíñíû íºõöºë á¿ðäýõ öàõèëãààí õýëõýýã
ðåçîíàíñíû õýëõýý ãýíý. Öàõèëãààí õýëõýýíä ¿¿ñýõ ðåçîíàíñûã õ¿÷äýëèéí ,
ã¿éäëèéí ãýæ

àíãèëäàã. Èäýâõã¿é

[ L,C ] àãóóëñàí [ r L C ] öóâàà

õýëõýýíä
1 .f0=fÃ

2 . XL=XC

X=0 íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä õ¿÷äýëèéí ðåçîíàíñ

¿¿ñíý.
Õ¿÷äýëèéí ðåçîíàíñíû ¿åä [ ϕ=0] áîëæ õýëõýýíèé ðåàêòèâ ÷àäàë íîéë
áàéíà .
U CP = U LP = Q ⋅U OP

Èäýâõã¿é [ L,C ] -ã àãóóëñàí [ r L C ] -ã çýðýãöýý õîëáîãäñîí õýëõýýíä
1. f0=fÃ . ÂL=BC áîëæ B=0 íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä çýðýãöýý õýëáýëçëýëèéí
õ¿ðýýíä ã¿éäëèéí

ðåçîíàíñ ¿¿ñíý. Ã¿éäëèéí ðåçîíàíñíû ¿åä

[ ϕ=0 ]


14

ШУТИС

ХМТС

õýëõýýíèé èäýâõã¿é

÷àäàë íîéë áîëæ I LP = I CP = Q ⋅ I 0

áîëîõ ó÷ðààñ

ã¿éäëèéí ðåçîíàíñ ãýæ íýðëýäýã. Õýëáýëçëýëèéí õ¿ðýýíèé äàâòàìæ íü L
áà Ñ -ñ õàìààð÷ òîäîðõîé ëîãäîíî. F0( ω )
0
Öóâàà õýëáýëçëýëèéí õ¿ðýý õ¿÷äýëèéí ðåçîíàíñ
r,L,C -ã öóâàà õîëáîãäñîí õýëõýýã àâ÷ ¿çíý .

r

C

L

Õ¿ðýýíèé á¿ðýí

ýñýðã¿¿öýë íü:

E


I

1 

Z = r + j ωL −

ωC 


[1]

(5-1)

1 . Õýëõýýíä ðåçîíàíñ ¿¿ñýõ äàâòàìæ íü : ðåçîíàíñíû íºõöºëººð òîäîðõîéëîãäîíî
.
XL=XC ω 0 L =

1
ω 0C

ω0 =

2. Õýëõýýíèé ýíåðãè.
i = I m Sinω0t

L ⋅ i2
wL =
2

uc = −U CmCosω0t

C ⋅ uC
wC =
2

L ⋅ Im
Sin 2ω 0t
2

[ 2] ( 5 − 2 )

f0 =

1
2π LC

Ýãøèí çóóðûí ýíåðãè íü

[ 3]

2

2

wL =

1
LC

ªìíºõ

2

wC =

C ⋅ UC
Cos 2ω 0t
2

[ 4]

óòãûã

îðëóóëáàë

Õýëõýýíèé õàìãèéí èõ


15

ШУТИС

ХМТС
2

2

CU C m C  I m  LI m 2
ýíåðãèéí óòãà íü:
= 
 =
2
2  ω 0C 
2

[ 5]

Õýëõýýíèé ñîðîíçîí áà

öàõèëãààí îðíû ýíåðãèéí õàìãèéí èõ óòãààð õýëõýýíèé á¿ðýí ýñýðã¿¿öëèéã

áîëíî. Z =

òîäîðõîéëæ

X =

p
ω
+ j 2 (WL max − WC max )
2
I
I

Ýíäýýñ

ω
(WLmaqx − WC max ) Ðåçîíàíñíû íºõöºëººð XL=XC
I2

X=0

WL max = WC max áàéíà. Õýëõýýíèé ñîðîíçîí áà öàõèëãààí îðíû ýãøèí

áîë

çóóðûí ýíåðãèéí íèéëáýð òîãòìîë òîî áàéíà.

[

]

LI 2 m
L ⋅ I 2m
2
2
wL + wC =
Sin ω 0t + Cos ω 0t =
2
2

[ 6]

Õýëõýýíèé

èäýâõã¿é

ýñýðã¿¿öëèéí ðåçîíàíñûí ìóðóéã äàðààõ áàéäëààð çóðæ áîëíî.

x

xL

Õýëõýýíèé ñàéí ÷àíàð/ ÷àíñààã/ òîäîðõîéëîõ.
Õýëõýýã

á¿ðä¿¿ëæ

èëýðõèéëëýýð îëíî.

áàéãàà

QL =

ωL
r

ýëåìåíò¿¿äèéí

ñàéí

; QC = ω ⋅ C ⋅ r

[ 7]

÷àíàðûã

Ìºí

äàðààõ

ñîðîíçîí áà


16

ШУТИС

ХМТС

öàõèëãààí îðíû ýíåðã¿¿äèéã

1 2
2 ⋅ I m


1

; ⋅ U 2 m  óòãààð îëæ [ QL ; QC ]
2


òîäîðõîéëáîë .

1
L ⋅ I 2m
W
2
QL = ω ⋅
= 2π L max
1
p ⋅T
r ⋅ I 2m
2

1
CU 2 m
W
2
QC = ω
= 2π C max
2
1U m
pT
2 r

,

[ 8]

Öóâàà õýëõýýíèé ðåçîíàíñíû ¿åèéí ñàéí ÷àíðûã òîäîðõîéëáîë.
Q = ω0

∑W max
p

[9] (5-3)

ω0 -Ðåçîíàíñíû äàâòàìæ

W
∑ max - Ñîðîíçîí , öàõèëãààí îðíû ýíåðãè

L
ωL
1
ρ
Q= 0 =
= C =
r
ω 0C ⋅ r
r
r

ρ=

L
C

[10]

[11]

(5-4)

Q=

X L XC ρ
=
=
r
r
r

ρ -Õ¿ðýýíèé õàðàêòðèñòèê ( äîëãèîíû )

ýñýðã¿¿öýë .
d =

1
Q

-Õ¿ðýýíèé óíòðàëò ãýíý.

4 ) Õýëõýýíèé á¿ðýí ýñýðã¿¿öëèéã òîäîðõîéëîõ
δ =

δ

ω − ω0 ω
=
−1
ω0
ω0

[12]

(5-5)

ω
= δ +1
ω
0

ω0
1
=
ω δ +1

-Ðåçîíàíñíû òîõèðóóëãà àëäàëò ( ¿åëçëýëèéí õàéçàéëò )


17

ШУТИС

ХМТС

Z = r[1 + j (δ + 1 −

1
δ +2
)] = r[1 + jQδ ⋅ (
)]
δ +1
δ +1

δ + 2 
Z = r 1 + Q 2δ 2 

 δ +1 

¿åä

2

[14]

[13]

ϕ = arctg

Ýíäýýñ

Qδ (δ + 2)
δ +1

ðåçîíàíñû

ϕ=0 байна.

1.3 Лабораторийн хичээлийн бэлтгэл
Ëàáîðàòîðèéí àæèë 2
Хэмжүүрийн багажуудтай ажиллах арга барилд суралцах
Àæëûí çîðèëãî:
1. Õýìæ¿¿ðèéí áàãàæèä òàâèãäàõ øààðäëàãà,áàãàæèéí àëäàà, õýìæèõ
áàãàæèéí àíãèëàë,õýìæ¿¿ðèéí áàãàæèéí ¿íäñýí ýä àèãè, áàãàæèéí
á¿òöèéí ¿íäñýí ñèñòåì¿¿äèéã ñóäëàõ.
2. Õýìæ¿¿ðèéí áàãàæèéí õóâààëòèéí öýí îëîõ õýìæèëò õèéõ äàñãàë.
Õýìæ¿¿ðèéí áàãàæèéí òóñëàìæòàéãààð òýæýýë ¿¿ñã¿¿ðèéí õýâèéí
àæèëëàãààíû æóðàì, ò¿¿íýýñ ãàðãàí àâ÷ áàéãàà õ¿÷äýë íü õîëáîîíû
àïïàðàò,òîíîã òºõººðºìæèéí õýâèéí àæèëãààíû æóðìûã òîõèðóóëæ, ýâäðýë
ãýìòëèéã

çàñâàðëàõ,øàëãàæ

òîõèðóóëàõ

¿¿ðãèéã

ã¿éöýòãýíý.

Õýìæ¿¿ðèéí áàãàæóóäûã äîòîð íü àæëûí áàãàæ, ¿ëãýð æèøýý áàãàæ ãýæ
õî¸ð òºðºë áîëãîí õóâààíà.Àæëûí áàãàæèéí õýâèéí àæèëëàãààã øàëãàõàä
¿ëãýð æèøýý áàãàæèéã õýðýãëýíý.
Õýìæèõ áàãàæóóäàä äàðààõ øààðäëàãà òàâèãääàã:
1. Ìýäðýõ ÷àäâàð ñàéòàé,íàðèéâ÷ëàëààð ñàéí, íàéäâàðòàé àæèëëàãààòàé
áàéõ
2. Áàãàæèéí õºäëºõ õýñãèéã àæèëëóóëàõàä àëü áîëîõîîð áàãà õýìæýýíèé
ýíåðãè õýðýãëýäýã áàéõ.Ýíý íü õýìæ¿¿ðèéí áàãàæèéí äîòîîä õºäºëãººíò
õýñýãò áàãà õýìæýýíèé ÷àäàë çàðöóóëäàã áàéõ ãýñýí ¿ã þì.
3. Òîõèîëäëûí ÷àíàðòàé õýò à÷ààëëûã ò¿ð õóãàöààíä äààäàã áàéõ.


18

ШУТИС

ХМТС

4. Õýìæ¿¿ðèéí áàãàæèéí õýìæèëòèéí àëäàà íü óóë áàãàæèä çààñàí
íàðèéâ÷ëàëûí õýìæýýíýýñ õýòðýõã¿é áàéõ.
5. Îð÷íû òåìïåðàòóð, àãààðûí ÷èéãëýëèéí õýìæýý,ãàäíû ñîðîíçîí áîëîí
öàõèëãààí îðíû íºëººã áàãà ìýäýðäýã áàéõ.
6. Àëü áîëîõîîð æèãä áóþó æèãäýä îéðõîí øêàëòàé, óíøèõàä îéëãîìæòîé
áàéõ.
7.

Áàãàæèéí ç¿¿ íü õýìæèëò õèéñíèé äàðàà àíõíûõàà áàéðàíä àìàðõàí

òîãòäîã áàéõ ýäãýýð áîëíî.
ÕÝÌÆ¯¯ÐÈÉÍ ÁÀÃÀÆÈÉÍ ÀËÄÀÀ

Õýìæèëò õèéõ ÿâöàä ÿìàð íýã õýìæýýíèé àëäàà ãàð÷ áîëíî.Áîäèò
õýìæèãäýõ¿¿í

áà

õýìæ¿¿ðèéí

áàãàæèéí

ç¿¿íèé

çààëòûí

õîîðîíäîõ

ÿëãàâàðûã õýìæèëòèéí àëäàà ãýíý. Õýìæèëòèéí àëäàà íü äîòðîî åðäèéí áà
òîõèîëäëûí ãýæ õî¸ð òºðºë áàéíà. Áàãàæèéí õèéö, õýìæèëòèéí àðãà,
áàãàæèéí áàéðëàëò,õýìæèëò õèéæ áàéãàà õ¿íýýñ øàëòãààëàõ çàðèì
àëäàà

íü

åðäèéí

àëäààíä

îðíî.

Õàëóóí

õ¿éòýí,

àãààðûí

÷èéãëýã

÷àíàð,áàãàæèéí çààëòàíä øàëòãààëàõ áóñàä íºëººíººñ øàëòãààëæ ãàðàõ
àëäàà íü òîõèîëäëûí àëäààíä õàìààðóóëíà.Õýìæèëòèéã äàâòàí õèéõ çàìààð
òîõèîëäëûí àëäààã áóóðóóëæ áîëíî.
Áàãàæèéí àëäààã 3-í ç¿éë áîëãîí ¿çíý. ¯¿íä:
1. Àáñàëþò àëäàà
2. Õàðüöàíãóé àëäàà
3. Ýìõýëñýí õàðüöàíãóé àëäàà ýäãýýð áîëíî.
Õýìæèõ áàãàæèéí çààëò , áîäèò õýìæèãäýõ¿¿íèé õîîðîíäîõ ÿëãàâàðûã
Àáñàëþò àëäàà ãýíý. (ΔÀ)
ΔÀ=ÀÕ-ÀÁ
Õàðüöàíãóé àëäàà íü àáñàëþò àëäààã áîäèò õýìæèãäýõ¿¿íä õóâààæ
ãàðãàñàí õàðüöàà þì. ¯¿íèéã ïðîöåíòîîð èëýðõèéëýõèéí òóëä ,100,-ð
¿ðæ¿¿ëíý. Áàãàæóóäûã àæèëëàõ çàð÷ìààð íü :
1. Ñîðîíçîí öàõèëãààíû
2. Öàõèëãààí ñîðîíçíû
3. Öàõèëãààí äèíàìèê
4. Èíäóêöèéí ñèñòåì


19

ШУТИС

ХМТС

5. Äóëààí öàõèëãààíû ñèñòåìèéí
6. Äåòåêòîðûí ñèñòåìèéí
7. Öàõèëãààí ñòàòèê ñèñòåìèéí
8. Âèáðàöèéí ñèñòåìèéí
9. Ýëåêòðîí ñèñòåìèéí áàãàæ çýðýã áîëíî.
Öàõèëãààí õýìæ¿¿ðèéí áàãàæóóäûí ¿íäñýí ÷àíàðóóäûã òîäîðõîéëäîã
äàðààõ òàíèõ òýìäã¿¿äèéã áàãàæóóäûí øêàë äýýð õèéñýí áàéäàã. Ýäãýýð
òýìäýãëýë íü ÃÎÑÒ 1845 59 ñòàíäàðòàä òîõèð÷ áàéãàà áîëíî.

1.4 Тестийн материалын бэлтгэл
1 . Öàõèëãààí õýëõýý ãýæ þóã õýëýõ âý ?
À .Ýëåìåíò¿¿äèéí õîëáîëò
Â.öýíýã äàìæèõàä çîðèóëàãäñàí õîëáîëò
Ñ . Öàõèëãààí öýíýã äàìæóóëàõàä çîðèóëàãäñàí áèò¿¿ õîëáîëò
Ä .äàìæóóëàã÷ óòñààð ººð õîîðîíä íü õîëáîñîí ýëåìåíò¿¿ä
2. Äîòîîä ,ãàäààä öàõèëãààí õýëõýýíèé ÿëãààã õýë .
À. Ýëåìåíòýýðýý

Â.Õîëáîëòèéí äàìæóóëàã÷ààð

Ñ .Öýíýã äàìæèõ ÷èãëýëýýðýý

Ä. ¯¿ñã¿¿ðýýð

3. Öàõèëãààí ã¿éäëèéí òîäîðõîéëîëòûã õýë
À.Ìåòàëëûí äîòîðõ ýëåêòðîí

Â..Íýìýõ ,õàñàõ öýíýãèéí õºäºëãººí

Ñ .Äàìæóóëàã÷èéí õºíäëºí îãòëîëîîð íýãæ õóãàöààíä ºíãºðºõ öýíýã
Ä.Äàìæóóëàã÷èéí äîòîðõ ÷ºëººò ýëåêòðîíû õºäºëãººí
4. Õ¿÷äýë ,ã¿éäëèéí ¿¿ñã¿¿ðèéí ÿëãààã õýë
À.Õýëõýýíä òýìäýãëýõ áàéäëààðàà
Â..Äîòîîä õýëõýýíèé ýñýðã¿¿öëèéí õîëáîëòîîð
Ñ.Ãàäààä õýëõýýíèé õîëáîëòîîð
Ä. Öàõèëãààí õýëõýýíä ¿¿ñãýæ áàéãàà öýíýãèéí õýëáýð

20

ШУТИС

ХМТС

5. Öàõèëãààí õýëõýýíèé à÷ààëëûí ýíåðã¿¿äèéã

òîäîðõîéë

t

À. Wr= ∫ ridt , WL=Li2/2 , Wc=q2/2c ,
o

t

Wc=Cu /2 , Wr= ∫ gu2dt

2

B.

2

WL=i /2L

o

t

C.

Wr = ∫ ri2dt , WL=Ψ2/2L ,Wc=q2/2C
o

t

WL=Ψ/2L , Wc=q/2C , Wr = ∫ i2dt

D.

o

6 . Ñàëàà, çàíãèëàà,õ¿ðýý ,îéëãîëòóóä þóíä õîëáîãäîëòîé ¿ã õýëëýã âý
À.Öàõèëãààí õýëõýýíèé õîëáîëò
Â. .Öàõèëãààí õýëõýýíèé ýëåìåíò¿¿äýä õàìààðàëòàé .
Ñ.Íèéëìýë öàõèëãààí õýëõýýíä àøèãëàãäàõ îéëãîëò
Ä.Õýðýãëýã÷¿¿äèéí õîëáîëòûí õýëáýð
7. Êèðõãîôûí I-ð õóóëèéã õýë.
À.Öàõèëãààí ã¿éäëèéí àëãåáðûí íèéëáýð íîéë .
Â.Çàíãèëààíû öýã äýýðõ ã¿éäëèéí àëãåáðûí íèéëáýð íîéë.
Ñ. Çàíãèëààíû öýã äýýðõ ã¿éäëèéí íèéëáýð íîéë.
Ä. Çàíãèëààíû öýãýýð äàìæèõ ã¿éäëèéí íèéëáýð íîéë.
8 . Êèðõãîôûí

I I -ð õóóëèéã õýë.

À.Äóðûí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëæ áàéãàà ÖÕÕ-¿¿äèéí

àëãåáðûí

íèéëáýð íü õ¿ðýýíèé ýëåìåíò òóñ á¿ðä óíàæ áàéãàà õ¿÷äëèéí
óíàëòóóäûí àëãåáðûí íèéëáýðòýé òýíö¿¿ .
Â. .Äóðûí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëæ áàéãàà ÖÕÕ-¿¿äèéí àëãåáðûí
íèéëáýð
íü

õ¿ðýýíä ¿éë÷ëýõ ã¿éäë¿¿äèéí àëãåáðûí íèéëáýðòýé

òýíö¿¿.


21

ШУТИС

ХМТС
Ñ. . Äóðûí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëæ áàéãàà ÖÕÕ-¿¿äèéí íèéëáýð íü

õýðýãëýã÷¿¿äèéí õ¿÷äëèéí óíàëòóóäûí íèéëáýðòýé òýíö¿¿ .
Ä. Äóðûí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëæ áàéãàà ÖÕÕ-¿¿äèéí

íèéëáýð íü

ñàëàà òóñ á¿ðèéí õ¿÷äëèéí óíàëòòàé òýíö¿¿ .
9. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí ãåíåðàòîðò ¿¿ñýõ öàõèëãààí ñîðîíçîí èíäóêöèéí
ÖÕÕ , äàâòàìæèéã òîäîðõîéë .
À. e=BlV

f=pn/ 60 B. e=Bl U f=1/T . C. e=BlV , ω=2π/Τ

D . . e=Blω , f=pn/ 60
10. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí äóíäàæ óòãûã õýë
À.Äàìæóóëàã÷èéí õºíäëºí îãòëîëîîð ºíãºðºõ òîãòìîë ã¿éäýëòýé
òýíö¿¿ .
Â.

Ò /2 õóãàöààíä .äàìæóóëàã÷èéí õºíäëºí îãòëîëîîð ºíãºðºõ

öýíýãèéí òîî õýìæýý .
Ñ. Ò /2 õóãàöààíä .äàìæóóëàã÷èéí õºíäëºí îãòëîëîîð ºíãºðºõ
õóâüñàõ ã¿éäëèéí õýìæýý.
Ä. .

Ò /2 õóãàöààíä .äàìæóóëàã÷èéí õºíäëºí îãòëîëîîð ºíãºðºõ

õóâüñàõ ã¿éäýëòýé òýíö¿¿ õýìæýýíèé öýíýãèéã ºíãºð¿¿ëæ ÷àäàõ
òîãòìîë ã¿éäýë .
11. Äàìæóóëàã÷èéí õºíäëºí îãòëîëîîð Ò õóãàöààíä ºíãºðºõ öýíýãèéí
õýìæýýã õýë .
À. q=0

B. q>0

C .q< 0

.Ä. q=∞ .

12. Ñèíóñ õýìæèãäýõ¿¿íèé ¿éë÷ëýõ óòãûã õýë .
À. r-ýñýðã¿¿öýëä ÿëãàðóóëàõ äóëààíû òîî õýìæýý .
Â. Ò õóãàöààíä r-ýñýðã¿¿öýëä ÿëãàðàõ äóëààíûã ÿëãàðóóëàõ
õóâüñàõ ã¿éäëèéí õýìæýý .


22

ШУТИС

ХМТС
Ñ. Ò / 2

ÿëãàðóóëàõ

õóãàöààíä

r-ýñýðã¿¿öýëä

äóëààíòàé òýíö¿¿

õóâüñàõ ã¿éäëèéí

äóëààíûã

ÿëãàðóóëæ ÷àäàõ

r-ýñýðã¿¿öýëä

õóâüñàõ ã¿éäëèéí

òîãòìîë ã¿éäëèéí õýìæýýòýé òýíö¿¿ .
Ä . Ò

õóãàöààíä

ÿëãàðóóëàõ

äóëààíòàé òýíö¿¿

äóëààíûã

ÿëãàðóóëæ ÷àäàõ

òîãòìîë ã¿éäëèéí õýìæýýòýé òýíö¿¿ .
13.

Êô , Êà -ã àøèãëàí öýâýð ñèíóñîéäûã òîäîðõîéë .
À. Êô >1.11 , Êà >1.41

Â .Êô =1.11 , Êà =1.41 Ñ .Êô=1.41

,Êà=1.11
Ä . Êô <1.11 , Êà <1.41
14. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí rL à÷ààëàëòàé õýëõýýíèé õ¿÷äýë ,ã¿éäëèéí
õîîðîíäîõ ôàçûí øèëæèëò òîäðîõõîéë.
À. ϕ=900 Â. ϕ= -900 Ñ . ϕ=00
15. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí

rÑ

õîîðîíäîõ ôàçûí øèëæèëòèéã
À. ϕ= -900 Â. ϕ=00
16.
Õóâüñàõ ã¿éäëèéí
õýëõýýíèé
à÷ààëàë òîäîðõîéë .
À. r

Â .rL

Ä. ϕ=α

à÷ààëàëòàé õýëõýýíèé õ¿÷äýë ,ã¿éäëèéí
òîäîðõîéë.

Ñ . ϕ=900
rLC

Ä . ϕ= -α

à÷ààëàëòàé õýëõýýíèé

C . rÑ

ωL=ωC

áîë

Ä. rLÑ .

16. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí rLC
à÷ààëàëòàé õýëõýýíä u=UmSin(ωt +ϕ)
¿éë÷èëæ áàéíà õýëõýý ÿìàð à÷ààëàëòàé âý ?
À. rLC
B. rC
C . rL
Ä.r
17. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí rLC à÷ààëàëòàé õýëõýýíä u=UmSin(ωt -ϕ)
¿éë÷èëæ áàéíà õýëõýý ÿìàð à÷ààëàëòàé âý ?
À. r Â . rLC
Ñ . rL
Ä . rC
19 . Õóâüñàõ ã¿éäëèéí ÷àäëóóäûí çºâ íýãæèéã òîäîðõîéë .
À. S[Âò] ,P[Âàð] , Q[ÂÀ] .

B.S[êÂÀ] , P[ìãÂò] , Q[ìãÂàð]

C. P[Âò] , Q[ÂÀ] , S[Âàð]

Ä .S[ÂÀ], P[ìÂÀÐ], Q[ìÂò]


23

ШУТИС

ХМТС

20. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí

rLC

à÷ààëàëòàé õýëõýýíèé êîìïëåêñ Îìûí

õóóëèéã òîäîðõîéë .
À. r+j(ωL-1/ωÑ)

Â.g-j(1/ωL -ωÑ)

C.

U
;
Z

YU Ä. Uejϕ

21. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí õýëõýýíèé êîìëåêñ ýñýðã¿¿öýë ,äàìæóóëàëòûí
õàìààðàë
À. Z=jx-r

Y=g-jb

Â.Y=g +jb ;Z=r +jx

C. Z = r - jx;Y=jb - g

Ä. Y=g - jb ; Z=r +jx

22. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí rLC à÷ààëàëòàé õýëõýýíä i=ImSin(ωt -ϕ) ¿éë÷èëæ
áàéãàà áîë õýëõýý ÿìàð à÷ààëàëòàé âý?
À. rLC

B. r

C. rC

23. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí rL

Ä. rL

à÷ààëàëòàé õýëõýýíèé êîìïëåêñ á¿ðýí ÷àäàë

îë .
À.S=UUY

B.S =U I

C.S=Z I I

Ä .S =U I

24.À÷ààëàëä õàìãèéí èõ èäýâõòýé ÷àäàë äàìæóóëàõ íºõöºë .
Zo=ro +jxo -¿¿ñã¿¿ðèéí äîòîîä õýëõýý : Z=r +jx -ãàäààä õýëõýý
À. Zo≠Z

B . Xî =X

C . ro =r

Ä. Zo =Z

25.Íèéëìýë öàõèëãààí õýëõýýíèé à÷ààëëûí ãóðâàëæèí õîëáîîã

îä

õîëáîîíä øèëæ¿¿ë . Z12 , Z23, Z31 - ãóðâàëæèí ; Z1 Z2 Z3- îä
À. Z1=(Ζ31+Ζ23+Ζ12)/Ζ12 Ζ31

B. Z1=Z23

Z31/(Ζ12+Ζ23+Ζ31)
C. Z1=Z31 Z12/ (Z12+Z23+Z31)
(Z12+Z31+Z23).

Ä.Z1=Z12 Z23/

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ

24

ШУТИС

ХМТС

E-ХИЧЭЭЛ ХИЙХЭД АШИГЛАСАН ПРОГРАМ
2.1. Macromedia Flash програм .
Macromedia

Flash программын танилцуулга Macromedia компанийн бүтээгдэхүүн

болох Flash программын хамгийн сүүлийн хувилбар нь Flash юм. Энэхүү программыг Вэб
сайт, видео, мультмедиа, онлайн сургалт, сурталчилгаа, тоглоом, интерфейс гэх мэт маш
олон төрлийн үйл ажиллагаанд өргөн ашиглаж байна. Өмнөх хувилбаруудаас ялгагдах
онцлог нь: бэлэн Component-той болж, шинээр хэд хэдэн ActionScript-үүд нэмэгдсэн
төдийгүй түүнд засвар хийх боломжтой болсон, мөн олон улсын Unicode-ийг дэмждэг
болсон ба дүрс болон вектор графиктай ажиллах, бусад олон т өрлийн программуудтай
зохицон ажиллах зэрэг боломжууд нэмэгдсэн төдийгүй, нээлттэй панелуудыг ц өөлж
Properties панелийг шинээр оруулсан, ингэснээрээ ажлын талбайг илүү чөлөөтэй болгосон
гэх мэт...

Flash

Player программ нь олон төрлийн браузер программ, үйлдлийн системүүдэд

зохицон ажиллаж чадах болсон төдийгүй Microsoft® Tү, Liberate®, Pocket PC гэх мэт
хэрэгслэлүүдэд

Macromedia

ажиллах

боломжтой

болсон.

Flash программ нь вектор график дээр үндэслэн хөдөлгөөнт дүрсийг

бүтээдэг ба уг (Movie) дүрсэндээ дуу авиа дагалдуулах, программын код оруулах
боломжтой. Ингэснээр ямар нэгэн хөдөлгөөнийг хүссэнээрээ программчлах боломжтой
байдгаараа бусад хөдөлгөөнт зураг, дүрс бүтээх программаас давуу талтай. Macromedia
Flash программыг ашиглан жижиг хэмжээний кино, Вэб хуудсанд тавигдах х өд өлг өөн,
тоглоом зэргийг 3 хэмжээст бүхий (3D) байдлаар, бусад хөдөлгөөнг дүрсний программтай
харьцуулахад илүү олон боломжит (хүссэнээрээ) нөхцөлөөр, тухайлбал амьд хөд өлгөөн
хийж болно.


25

ШУТИС

ХМТС

2.1.1 Flash программыг ажиллуулахад тавигдах системийн шаардлагууд:

Windows
· 200 MHz Intel Pentium processor;
· Windows 98 SE, Windows Me, Windows NT 4, Windows 2000 or Windows XP;
· 64 MB of free aүailable system RAM (128 MB recommended);
· 85 MB of aүailable disk space;
· 1024 x 768, 16-bit (thousands of colors) color display or better;
· CD-ROM driүe.

Macintosh
· Mac OS 9.1 and higher, or OS X 10.1 and higher;
· 64 MB of free aүailable system RAM (128 MB recommended);
· 85 MB of aүailable disk space;
· 1024 x 768, 16-bit (thousands of colors) color display or better;
· CD-ROM driүe.

Macromedia Flash программыг Start цэсний Programs / Macromedia /
Macromedia Flash дарааллаар ачаална. Ажлын шинэ талбар бүхий уг
программын ерөнхий бүтэц нь цэс буюу menu (Зураг 2.1.а), хэрэгслэл үүд
буюу tools (Зураг 2.1.а ), стандарт хэрэгслэл буюу toolbars, цагийн шугам
буюу timeline, ажлын талбар гэсэн хэсгүүдээс б үрдэнэ. Программын
цонхны баруун болон доод хэсэгт хөдөлгөөн үүсгэх, график зураг зурах
зэрэг шаардлагатай үндсэн ба нэмэлт функц үүдийг агуулсан панелууд
байрлана. үүнд: Action, Properties, Color, Component гэх мэт.

Зураг 2.1. Цэс
Цэс - Menu
Программын цэс нь олон төрлийн командуудыг хэрэглэгдэх т өрл өөр нь
бүлэглэн нэгтгэсэн байдаг. Оффисын болон бусад программуудад
нийтлэг байдаг File, Edit, үiew, Insert, Window, Help гэх мэт цэснээс гадна


26

ШУТИС

ХМТС

хөдөлгөөн үүсгэхэд хэрэглэгдэх нэмэлт цэснүүд(Modify, Control гэх мэт)ээс бүрдэнэ.
File - Файл нээх, хаах, хадгалах, хөрвүүлэх гэх мэт файлтай ажиллах
командууд;
Edit - Файлд засвар хийхтэй холбоотой командууд;
үiew - Программын цонхонд харагдах хэрэгслэлүүд, панелуудын
нууцлах, ил гаргах зэрэг командууд;
Insert - Файлд ямар нэгэн зүйл (жишээ нь хөдөлгөөн) оруулахад
шаардагдах

командууд;

Modify - Файлд буй объектууд, давхарга, фрейм, scene зэрэгт тохиргоо
хийхэд шаардлагатай командууд;
Text - Ямар нэгэн бичлэг бичих, түүнд засвар, тохиргоо хийх командууд;
Control - Хийгдсэн хөдөлгөөнийг ажиллуулах, турших, цагийн шугамтай
ажиллахтай холбоотой командууд;
Window - Программын цонхонд харагдах панелууд, хэрэгслэл үүдийг
нээх, хаахад шаардлагатай командууд;
Help - Программын туслах. үүнд мөн уг программын хичээл, бэлэн
жишээ, ActionScript хэлний тайлбар толь гэх мэт багтана.


27

ШУТИС

ХМТС

Хэрэгэгслэлүүд – Tools
Уг хэрэгслэлүүдийг ашиглан Flash программ дээр дүрс зураг
зурахаас гадна бүх төрлийн объектыг идэвхижүүлэх, засвар хийх
боломжтой.
Arrow tool - идэвхижүүлэх,
Subselection tool - идэвхижүүлэх, зурсан дүрсийн хэлбэрийг
өөрчлөх,
Line tool - шулуун зураас татах,
Lasso tool - зурсан дүрсийг дурын байдлаар идэвхижүүлэх,
Pen tool - дурын байдлаар дүрс зурах,
Text tool - ямар нэгэн бичлэг бичих,
Oүal tool - дугуй (зууван) хэлбэрийн дүрс зурах,
Rectangle tool - дөрвөлжин болон тэгш өнцөгт бүхий дүрс
зурах,
Pencil tool - харандаа,
Brush tool - будах,
Free transform tool - дүрс, объектын хэмжээ, хэлбэрийг
өөрчлөх,
Fill transform tool - дүрсний уусгалттай өнгө бүхий хэсгийн
байрлал, хэлбэр хэмжээг өөрчлөх,
Inc bottle tool - дүрсний хүрээ шугам,
Paint bucket tool - тодорхой хүрээнд будаг асгах,
Eyedropper tool - будаг соруулах,
Eraser tool - баллуурдах,
Hand tool - ажлын талбарыг зөөх,
Zoom tool - ажлын талбарыг томруулж, багасгаж харах,
Stroke color - дүрсний хүрээ шугамын өнгө,
Fill color - дүрсний өнгө,
Snap to object - ........


28

ШУТИС

ХМТС
Зураг 2.2. Панел.


29

ШУТИС

ХМТС

Панел (panel)-уудыг үүрэг зохион байгуулалтаар нь цэгцтэй зохион
байгуулалтад оруулсан нь Flash программ дээр ажиллахад улам хялбар
дөхөм болсон юм. Ямар нэгэн объекттэй ажиллахад шинж т өлөвийг нь
нэг панел дээр харуулдаг болсон нь өмнөх хувилбаруудаас давуу юм.
Панелууд нь
(Зураг 2.2) программ дээр ажиллах явцад богино хугацаанд ямар
нэгэн үйлдэл хийх, шинж төлөвийг өөрчлөх зэрэг боломжуудыг олгодог.
Эдгээр панелуудад дүрсний хүрээ шугам болон өнгийг кодоор (16-тын
тооллоор) болон дурын байдлаар гаргах, тухайн объектын шинж
төлөвийг харуулах, хөдөлгөөнийг программчлах, форм оруулах зэрэг
багтана.
Flash программ дээр хийсэн хөдөлгөөнүүд нэг буюу түүнээс дээш
Scene-ээс бүтдэг. Scene нь нэг болон түүнээс дээш Мovie сlip, бусад
Symbol-уудаас

бүрдэнэ.

Нэг

Мovie

сlip

нь

хөдөлгөөнгүй

болон

хөдөлгөөнтэй байж болно. өөрөөр хэлбэл тухайн нэг Мovie сlip өөртөө
ямар нэгэн хөдөлгөөнийг агуулаагүй эсвэл хэсэг бүлэг хөдөлгөөнийг
агуулсан байж болно. Эдгээр нь бүгд нэг ажлын талбар дээр нэгдэн нэг
л кино болж харагдах бөгөөд зүйрлэвэл дэд хөдөлг өөнүүдийг дотроо
агуулсан киноны хальс юм.
Symbol
Symbol нь Flash программ дээр ажиллаж буй ямар нэгэн объектыг
тодорхой төрөлд (бүлэгт) хамруулан нэг болон хэд хэдэн файлд олон
дахин ашиглах боломжтойгоор өөрийн санд хадгалагддаг элемент юм.
Symbol-д график зураг (graphic), видео клип (video clip), дуу авиа (sound),
фонт (font) багтдаг. Эдгээр нь:
1. Movie clip,
2. Button,
3. Graphic гэсэн 3 төрөлд хуваагддаг.


30

ШУТИС

ХМТС

Symbol үүсгэх нь файлын хэмжээг багасгах, объект хөд өлг өөнд
орсон болон ороогүй нөхцөлд түүнд засвар хийх, оруулсан объектыг
хөдөлгөөнд олон дахин ашиглах боломжийг олгох гол ач холбогдолтой.
Symbol-ын нэг онцлог нь бие биедээ агуулагдах чанар юм.
Symbol хэлбэрээр санд (Library) хоёр аргаар хадгалж болно. (Тухайн
зурсан дүрс, оруулсан объектоо Symbol болгох, хоосон Symbol үүсгээд
түүндээ дүрс зурах, объект оруулах)
1. Convert to Symbol цонхонд орж Symbol үүсгэнэ.

Зураг 2.3. Convert to Symbol
2. Insert цэснээс New Symbol (гараас Ctrl+F8) командыг сонгоно.
Нээгдэх Create new symbol цонхнд нэр өгч, ямар Symbol болгохоо
сонгоод OK товчлуур дээр дарна. Энэ тохиолдолд ажлын талбар шинэ
Symbol үүсгэхэд бэлэн болж өөрчлөгдөнө.
Symbol болгосон объектууд санд (Library) хадгалагдах б өг өөд санг
Window цэснээс Library (гараас Ctrl+L эсвэл F11)-г дарж нээнэ. Санд
байгаа Symbol-д засвар өөрчлөлт хийх бол тухайн нэрийн урд байрлах
ямар төрлийн Symbol-д хамрагдаж буйг илэрхийлсэн д үрс дээр (зураг)
буюу тухайн Symbol-ийг үзүүлсэн дүрс дээр (зураг) хос даралт хийнэ.
Movie clip – Хөдөлгөөн
Movie clip нь үндсэн хөдөлгөөнд олон дахин ашиглагдаж
болохоос гадна биеэ даасан дэд хөдөлгөөнийг өөртөө агуулдаг Symbol
юм. Scene нь үндсэн хөдөлгөөнийг агуулсан киноны хальс гэж ойлгож

31

ШУТИС

ХМТС

болно. Харин Movie clip нь үндсэн хөдөлгөөнийг бүтээгч гол Symbol
болдог. Биеэ даасан жижиг хэмжээний хөдөлгөөнд (үндсэн хөдөлг өөнтэй
харьцуулахад жижиг) interactiүe controls, sounds, and eүen other Movie
clip instances зэргийг агуулж болно.
Movie clip-д засвар хийхэд жишээ нь дүрсийг өөрчлөхөд тухайн
хөдөлгөөнд буй бүх Movie clip (өөрчлөлт хийсэн) өөрчлөгддөг онцлогтой.
Хэрэв Graphic-ийг хөдөлгөөнд оруулан дээрх засварыг хийхэд б үгд
өөрчлөгдөхгүй.
Button – Товчлуур
Хэрэглэгдэж буй объектуудыг өөр хооронд нь, уг
хөдөлгөөнийг Button нь хөдөлгөөнт дүрсэнд өөр Вэб хуудас болон өөр
файлтай холбоход хэрэглэж буй Symbol юм. Энэ нь Вэб хуудсанд
хэрэглэгддэг

товчлууртай

ижил

ойлголт

юм.

Товчлуур нь өөртөө жижиг хэмжээний хөдөлгөөнийг агуулж болно.
Жишээ нь: хулганы заагчаар хүрэхэд ямар нэгэн хөд өлг өөн хийх гэх
мэт... Үүнээс гадна төрөл бүрийн функцийг зааж өгч болно.
Түгээмэл хэрэглэгддэг товчлуур бүр хулганы заагчаар хүрэхэд өөр
өнгөөр солигдох, нэг удаа ороод гарсан товчлуур өөр өнгөтэй болох гэх
мэт заагдсан горимын дагуу ажилладаг. Flash программын хувьд
эдгээрийг жижиг хэмжээний хөдөлгөөнөөр хийж болдог онцлогтой.
өөрөөр хэлбэл хулганы заагчаар товчлуурт хүрэхэд дүрс эргэлдэх эсвэл
томорч жижгэрэх гэх мэт эффектүүд байж болно. Мөн дуу дагалдуулж
болно. Ажлын талбар товчлуурт засвар хийхэд бэлэн болсон бол Frameд Up, Oүer, Down, Hit гэсэн 4 горим заагдсан байдаг.

Зураг 2.4. Товчны шинж чанар


32

ШУТИС

ХМТС

Up - товчлуурын анх харагдах байдал,
Oүer - товчлуур дээр хулганы заагчаар хүрэх үед харагдах
байдал,
Down - товчлуур дээр хулганаар дарсан үед харагдах байдал,
Hit - энэ нь товчлуурын харагдах байдалд нөлөөлөхгүй бөгөөд
зөвхөн хулганаар товчлуур дээр дарах талбайг тодорхойлж өгд өг.
Hit-ээс бусад горимд жижиг хэмжээний хөдөлгөөн, дуу авиа дагалдуулж
болно.
Graphic
Graphic нь үндсэн болон дэд хөдөлгөөнд хэрэглэгдэж буй
өөртөө ямар нэгэн хөдөлгөөн агуулаагүй Symbol зураг юм. Х өдөлгөөнд
ашиглагдаж буй Movie, Button, Sound, Font гэх мэтээс бусад объект энд
хамаардаг. Жишээ нь: импортоор гаднаас оруулж ирсэн зураг, зургийн
хэрэгслэлээр зурсан зураас, дүрс (санд хадгалаагүй) гэх мэт...
Graphic

Symbol-д

интерактив

хяналт,

дуу

ажиллахг үй.

Flash программд Graphic-ийг ихэвчлэн суурь зураг, хүрээ шугам гэх мэт
зүйл болгон хэрэглэдэг.

2.1.3. Хөдөлгөөн - ( Motion, Shape, Shape Hint)
Flash программ нь вектор график дээр үндэслэн хөдөлгөөнөө
бүтээдэг.
Flash программын хөдөлгөөнийг хийх гол талбар нь цагийн шугам
(Timeline) юм. Ажлын талбарт хөдөлгөөнд орсон объектууд байрлах ба
түүний зохион байгуулалт, хөдөлгөөний эцсийн хувилбарыг харуулдаг.
Эдгээрийг киноны хальстай зүйрлэж болох бөгөөд кадр кадраар
хөдөлгөөнийг хүссэнээрээ бүтээж болдог.
Хөдөлгөөнийг бүтээх гол онцлог нь тухайн объект хөдөлгөөнд орох
эхний болон хөдөлгөөн дуусах эцсийн байрлалыг тодорхойлоход Flash


33

ШУТИС

ХМТС

программ эдгээрийг холбох үүргийг автоматаар г үйцэтгэдэг. Жишээ нь:
дүрсийг нэг цэгээс нөгөөд шилжүүлэх бол хөдөлгөөн эхлэх болон дуусах
байрлалыг ажлын талбар дээр зааж өгөн Frame-д Tween оруулахад л
хангалттай. Заагдсан хоёр цэгийн хооронд шилжих үйлдлийг программ
гүйцэтгэнэ.
Flash программ нь объект хандалт дээр тулгуурлан ажилладаг.
Иймээс оруулсан объект бүрт хөдөлгөөн оруулах, дэд хөдөлгөөн үүсгэх,
программчлах, тухай бүрт шинж чанарыг өөрчлөх боломжтой.
Цагийн шугам дээр Frame заагч ямар нэгэн фрейм зааж, үүний
цаана ямар нэг үйлдэл агуулагдаж (бодит хөд өлг өөн байхг үй ч гэсэн)
байгаа нөхцөлд хөдөлгөөн (Animation) байна гэж үзнэ.
Цагийн шугам дээрх хөдөлгөөн дараах байдлаар илэрхийлэгддэг.
1. Motion tween
Цайвар цэнхэр өнгийн дэвсгэртэй, хоёр Keyframe-ийн хооронд
холбосон сумтай байх ба энэ нь бодит хөдөлг өөнийг илэрхийлнэ. Motion
tween нь зөвхөн Symbol-д хийгддэгээрээ онцлогтой.
2. Shape tween
Цайвар ногоон өнгийн дэвсгэртэй, хоёр Keyframe-ийн хооронд
холбосон сумтай байх ба энэ нь бодит хөдөлг өөнийг илэрхийлнэ. Motion
tween-ээс ялгаатай нь зөвхөн Tween-д (Symbol-д хийгдэхгүй, өөрөөр
хэлбэл Symbol-ээс бусад объектод хийгдэх хөдөлгөөн) хийгддэгээрээ
онцлогтой.
3. Keyframe-ийн араас цайвар цэнхэр өнгийн дэвсгэртэй, тасархай
зураастай фрейм нь


34

ШУТИС

ХМТС

Бодит хөдөлгөөнийг илэрхийлэхгүй ба Motion tween-ий хуулбар
(үргэлжлэл) юм. Мөн Motion tween бүрэн хийгдээгүй (сүүлийн Keyframe
ороогүй) тохиолдолд ингэж харагдана.
4. Keyframe-ийн ардаас цулгай саарал өнгийн дэвсгэртэй фрейм нь

эхний фрейм дээр байгаа ямар нэг объектын хуулбар юм. Энд ямар
ч өөрчлөлт, бодит хөдөлгөөн ороогүй байдаг.
5. Blank Keyframe-ийн ард байх цулгай цагаан өнгийн дэвсгэртэй
фрейм нь
Ямар нэг объект болон хөдөлгөөн агуулаагүй хоосон фрейм юм. Энэ
нь зөвхөн Blank Keyframe-ийн хуулбар байдаг.
6. Улаан тугаар дүрсэлсэн бичиг нь тухайн фреймийн хувьд оноосон
нэр буюу тайлбарыг илэрхийлнэ. Энэ хөдөлгөөнд ямар нэгэн нөлөөгүй.
7. Ямар нэг Keyframe-ийн дээд талд байрлах жижиг "a" үсэг нь

Тухайн KeyFrame-ийн хувьд ActionScript бичигдсэнийг илэрхийлнэ.
(Action-г дараагийн хичээл дээр үзнэ)
Эдгээрээс бодит хөдөлгөөнийг Motion Tween ба Shape Tween дээр
тулгуурлан үүсгэдэг. Бодит хөдөлгөөнийг ажлын талбарт явагдах
хөдөлгөөн гэж ойлгож болно. Тухайлбал: объект байрлалаа өөрчл өх,
томорч жижгэрэх, өөр дүрс болон хувирах гэх мэт бодитоор харагдах
хөдөлгөөн юм.


35

ШУТИС

ХМТС

Motion Tween
Motion Tween-ийг Symbol-ын хэлбэр дүрс, байршил, өнг ө болон ямар
нэг шинж чанарыг өөрчлөн хөдөлгөөн үүсгэхэд хэрэглэнэ.
Shape Tween
Shape Tween нь Symbol-оос бусад төрлийн объектуудад хөд өлг өөн
хийхэд хэрэглэгдэнэ. Жишээ болгон ямар нэг Symbol-д хийгэ ил үүдэхг үй
болов уу. Мөн ямар нэг дүрс өөр дүрс болон хувирах хөд өлг өөнийг
хийхэд ашиглаж болно. Үүнийг текст дээр хийж болно. Олон дахин
ашиглагдахгүй

объектыг

хөдөлгөөнд

оруулахад

Shape

Tween-ийг

ашиглаж болох боловч ихэвчлэн нэг дүрсийг нөг өөд хувиргах эффектийг
хийхэд түлхүү ашигладаг.

Зураг 2.5. Shape Tween
2.1.4. Action
Flash программ нь хийгдэж байгаа хөдөлгөөн буюу киног өөрийн
ActionScript-ийн тусламжтайгаар программчилж болно. Жишээ нь: хөдөлгөөн, дууны бүхий
л хяналт, давталт, Scene хооронд чөлөөтэй шилжих, loading хийх, scroll, Flash тоглоом,
тооны машин, хэрэглэгчийн нэр болон нууц үг гэх мэт янз бүрийн функц шалгах олон
төрлийн боломжтай.

ActionScript

нь өөрийн гэсэн нэр томъёотой байдаг хэдий ч бусад Script-үүдтэй

төстэй байдаг. өөрөөр хэлбэл зарчим нь ижил. Хэрэв та ямар нэгэн Script хэлний бага зэрэг
мэдлэгтэй бол ойлгоход илүү хялбар байх болно. Энэ талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг Flash
программыг тусламжаас (Help F1) үзэж болно. Хөдөлгөөнд ActionScript оруулах гол зарчим


36

ШУТИС

ХМТС

нь харгалзах объект болон фреймийг идэвхижүүлэн Action Panel (панел)-д байх бэлэн
функцуудэд утгыг нь (параметр) оруулах явдал юм.

Action

Panel(панел)-ийн

тусламжтайгаар

ActionScript-ийг

хөдөлгөөнд

ашиглана.

Action панелийг Window цэснээс Action буюу гараас F9 товчлуурыг дарж нээнэ.

Action Panel

Зураг 2.6.

Action Panel

Панел нь дараах бүтэцтэй.

1. Панелий багасгах нээх,
2.

Action хаана хийгдэж байгааг харуулна,

3.

Action Toolbox,

4. Функцуудэд утга оруулах ба сонгох талбар,
5.

Script бичигдэх талбар,

6.

ActionScript-ийн лавлах,

7.

ActionScript-ийн лавлахыг панел дээр гаргах,

8. Панелийн цэс,
9. Ямар функц идэвхитэй буйг харуулна,
10. Функц буюу

ActionScript оруулах,

11. Функц буюу

ActionScript-ийг устгах,

12.

Find - Script-ээс хайлт хийх,

13.

Replace - Солих,

14.

Script-т утга нэмж оруулах,


37

ШУТИС

ХМТС

15.

Debug Options - Debug-ийн тохиргоо,

16.

үiew Options - Панелийн тохиргоо (Normal Mode - Бэлэн функцуудыг сонгон

оруулж өгөгдлийг бичих, Expert Mode - ActionScript-ийг хүссэнээрээ өөр өө нэг
бүрчлэн бичих боломжтой),

17. Script-ийг мөрөөр нь идэвхижүүлэх (дээшээ ба
доошоо).
Action Toolbox (хэрэгслэл), (+) нь хэрэглэгдэх Script-ийн функцүүдийг
бүлэглэн агуулдаг. Харгалзах ActionScript-ийн функц дээр дарж, Script
бичигдэх талбар дээр утгуудыг өгөх замаар ActionScript-ийг оруулна.
Мөн + тэмдэг бүхий Script нэмж оруулах товчлуур дээр даран оруулж
болно.


38

ШУТИС

ХМТС

2.2. Adobe Photoshop програм .
Adobe

Photoshop

программ

нь

зургийн

файлтай

ажилладаг

программ. Энэ программ нь хэвлэлийн бүх төрлийн эхийг бэлтгэх
боломжгүй байдаг. Adobe Photoshop -ын сайн тал нь фото зургийг
бодитой харагдуулдаг байна. Түүний боломжууд: зураг зурах, б үх
төрлийн зургийг гаднаас оруулах, зураг эвлүүлэн зохиомжлох, зураг
засах, зурагт Effect өгөх ... гэх мэт. Adobe фирмээс гарсан олон т өрлийн
программуудаас Adobe Photoshop нь хамгийн шилдэг растерийн
графикийн программд тооцогддог.

Зураг 2.7. Ажлын талбар


39

ШУТИС

ХМТС

2.2.1. Adobe Photoshop – програмын багаж хэрэгслүүд .
Идэвхжүүлдэг багажууд .

Rectangular Marquee (Дөрвөн өнцөгт ) <M>. Дөрвөн өнцөгтэйгээр
идвэхжvvлдэг багаж.
Elliptical Marquee (Тойргоор ) <M>. Тойргоор идвэхжvvлдэг багаж.
Single-row Marquee (Хөндлөнгөөр ) <M>. Хөндлөнгөр идвэхжvvлдэг
багаж.
Single-column Marquee (Босоогоор ) <M>. Босоогоор идвэхжvvлдэг
багаж.
Lasso (Лассо) <L>. Лассо нь ямар ч хэлбэрээр идвэхжvvлнэ.
Polygonal Lasso ( Олон өнцөгт лассо) <L>. Олон өнцөгтөөр арай
нарийн идвэхжvvлнэ.
Magnetic Lasso (Соронзтой лассо) <L> Ижил өнгvvдийг дагуу
идвэхжvvлнэ.
Magic Wand ( шидэт саваа) <W> Төстэй өнгө идвэхжvvлнэ.
Хөдөлгөөний багажнууд

Move (Хөдөлгөөн) <V>Давхрага болон идвэхжvvлсэн дvрсийг
хөдөлгөнө.
Таслах багаж

Crop (тайрагч) <C>. Зургийг таслаж авна.
Зураг зурах багажнууд

40

ШУТИС

ХМТС

brush (Бийр) <В>. Энэ нь бийрээр зурсан мэт харагдуулна.
Pencil (Харандаа) <В> Энэ нь харандаагаар зурсан мэт харагдуулна..

Clone Stamp (хуулагч Тамга) <S>Зургаас дурын хэсгийг хувилан өөр
газар буулгах
Pattern Stamp (Хээн тамга) <S> Зургийн сонгож авсан газарт хээгээр
буулгах
History Brush (Тvvхийн бийр) <Y>. Энэ нь хийсэн зvйлээ бийр ашиглан
буцаана
Art History Brush(Зургийн тvvхийн бийр)<Y>Зургаас будаг сорх бөг өөд
буцаагаад нялах маягаар зурна.
Eraser (Балруул) <Е>Буруу зурсан юмаа арилгана.
Background Eraser (Фон зургийн балруул) <Е>. Фон зургийн хэрэггvй
хэсгийг арилган
Magic Eraser (Шидит балруул) <Е>.Ижил өнгийг арилган
Gradient (Градиент) <G> Хоёроос илvv өнгийг уусган будна.
Paint Bucket (Будаг асгагч) <К>.Энэ нь нэг өнгөөр будна.
Healing Brusht Tool (Засварлагч)<j>. Энэ нь зургийн нэг хэсгийг аваад
өөр газарт хуулна.
Patch Tool ()<j>. Зургийн тэмдэглэсэн газарт дурын сонгосон хэсгээр
солино.
Color Replacement Tool (даюхарлагч)<j>. зургийн өнгийг дурын өнг өөр
солино.


41

ШУТИС

ХМТС

Засварлах багаж

Blur (Бvрэлзvvлэгч) <R>. Зургийг сарихуулан.
Sharpen (Тодруулагч ) <R>. Зургийн тодруулдаг.
Smudge (Хуруу) <R>. Зураг нь дээр байгаа нойтон будгийг бусад нь
нялна
Dodge (Гэрэлтvvлэгч) <0>Зургийн сонгосон хэсгийг гэрэлтvvлнэ.
Bum (Харанхуулагч) <0>. Зургийн сонгосон хэсгийг бvдэгрvvлнэ
Sponge (Хөөсөнцөр) <0>. Будагний хурц өнгийг өөрчилнө
Вектор зурах багаж

Path Component Selection (Зургийн контер сонгох) <А>. Вектрийн
заах, идвэхжvvлэх.
Direct Selection (Хэсэг хэсгээр нь сонгогч) <А>. Хэсэг хэсгээр нь
вектрийн зөөх, идвэхжvvлэх.
Pen (vзэг) <Р>. Вектрийн хэлбэр зурах.
Freeform Pen (Чөлөөт vзэг) <Р>. Хvссэн дvрс зурах.
Add Anchor Point (vзэг+ Тулах цэг) <Р>. Зурсан вектот цэг нэмэх.
Delete Anchor Point (vзэг - Тулах цэг) <Р>. Зурсан взкторт дvрсний
хасах.
Convert Point (өнцөг + Тулах цэг) <Р>. Тэгш өнцөгтийг далийлгана.
Rectangle (Дөрвөн өнцөгт) . Дөрвөн өнцөгт зурах.
Rounded Rectangle (Мохой өнцөгт дөрвөлжин) . Мохой өнц өгт

42

ШУТИС

ХМТС

зурах.
Ellipse (Эллипс) . Эллипс зурна.
Polygon (Олон өнцөгт) . Олон өнцөгт зурах .
Line (Зураас) . Зураас зурах.
Custom Shape (Бэлэн хэлбэр) . Бэлэн хэлбрээр зурах.
Текстний багажнууд

Type (Текст) <Т> текст бичих.

Хэмжээ өөрчлөх багаж
Select Slice (Хэсгийг тодотгох) <К>. Зургийн хэсгийг тодотгох.
Slice (Тодотгох) <К>. Зурган дээр байгаа хэсгийг тодотгох.
Zoom (Томруулдаг шил) <Z>. Зургийн хэмжээг томруулж,багасгаж
харах
Hand (Гар) <Н>. Зургийн шvлжvvлэн хөдөлгөх
Хэмжих багаж

Color Sample (өнгө ялгагч) <1>. Ойролцоох хэд хэдэн өнгөний
мэдээллийг гаргана.
Eyedropper (Тусаагуур) <1>. зургнаас өнг ө сорно
Measure (Шугам) <1>.Сонгосон цэгийн хоорондох хэмжээг харуулна.


43

ШУТИС

ХМТС

Туслах багаж

Notes (Нэмэлт мэдээлэл) <М>хэрэглэгчийн зvгээс тэмдэглэгээ
оруулах


44

ШУТИС

ХМТС

2.4. Quiz Builder version 1.0.
Энэхүү програмаар оюутны мэдлэг шалгах хэсгийн тест үүдийг
бэлдэхэд ашигласан. Энэ програм нь өөр дээрээ тестүүдийг бэлдэж
гаргадаг. Бэлдсэн тестээ экспортлохдоо SWF буюу Macromedia Flash
файлаар гаргаж чаддаг. Тестийг гаргаж харуулахдаа баазаас тестийг
асуултууд болон хариултын байрыг сольж үзүүлдгээрээ бусад тест
хийдэг програм хангамжуудаас давуу талтай юм. Мөн тестээ олон янзын
хариулт бүхий сонголтоос сонгож хийдэг. Жишээ нь нэг сонголттой олон
хариулт, үнэн худал, зөвийг харгалзуулах хэсэг тестээ олон янзаар
үүсгэж болдог.

Зураг 2.10. Програмын эхлэх хэсэг


45

ШУТИС

ХМТС

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ

ПРОГРАМЫН ХЭСЭГ
3.1. Layer.
Энэхүү электрон хичээлийг бэлдэхдээ Macromedia Flash програмын
Flash Document гэсэн ажлын талбарт бүх лекц, бие даалтын хэсг үүдийг
хийж гүйцэтгэсэн.
Үндсэн хэсэг болох index.fla файл нь нийт 15 –н layer –ийг агуулна.
Нэг layer нь 52 keyframe –ээс тогтоно.
1 –р layer нь keyframe бүрийн нэрийг агуулна.

Зураг 3.1. Layer 1.
2 –р layer нь keyframe бүрийн action агуулна. Action –д нь ‘stop()’ гэсэн
код бичэж өгсөн. Энэ нь keyframe –ийг зогсолт хийнэ.

3, 4, 5 –р layer нь програм дээр байрлаж байгаа дэлхийн б өмб өрц өгтэй
MovieClip–нд хэсэгт mask хийж өгсөн. Энэ нь програмын явцад байнга
ажиллах тул нийт keyframe –д тавьж өгсөн.


46

ШУТИС

ХМТС

Зураг 3.3. Layer 3, 4, 5.
6 –р layer нь электрон хичээл эхлэх үед Load хийнэ. Учир нь
интернетийн сервер дээр байрлуулах учир load хийж уншина. Энэ нь
програмын явцад зөвхөн эхний keyframe –д ажиллана.

7 –р layer нь сургуулийн логог байрлуулсан. Энэ нь програмын явцад
байнга ажиллах тул нийт keyframe –д тавьж өгсөн.

8 –р layer –д электрон хичээл эхлэх үеийн intro м өн хичээл р үү орох
товчийг байрлуулсан.

9 –р layer –д swf файл load хийх movie clip –ийг байрлуулсан.

10, 11, 12 –р layer –үүдэд intro хэсгийн дуу, хичээлийн нэр, арын өнг ө
зэргийг байрлуулсан.

Зураг 3.8. Layer 10, 11, 12.
13, 14, 15 –р layer –д програмын нүүр, лекц, бие даалт, шалгалт зэрэг
товчийг мөн видео файлуудын товч болон видео файл load хийх Movie
clip –ийг байрлуулсан.

47

ШУТИС

ХМТС

Зураг 3.9. Layer 13, 14, 15.


48

ШУТИС

ХМТС

3.3. Програмын кодын хэсэг .
Macromedia Flash програм нь өөрийн action кодын хэсгийг өөрт өө
агуулдаг. Ингэж action ашигласнаар програмын зарим хэсэгт үүсч байгаа
асуудлыг хялбар шийдэрлэдэг.
Электрон хичээлд голлон ашигласан функцуудыг жагсаан бичвэл:
1. gotoAndPlay(…); - энэ нь keyframe хооронд шилжилт хийнэ.
2. on (press), on(release) – энэ хоёр функц дээр товчны хийгдэх
үйлдлийг бичнэ.
3. unload – энэ нь Movie Clip дээр дуудагдсан SWF файлыг unload
хийнэ.
4. loadMovie(..) – энэ нь Movie Clip дээр SWF файлыг ачаална.
5. stop() – keyframe –ийг зогсолт хийнэ.
6. switch() – үүнийг keyframe хооронд шилжилт хийхдээ нөхцөл
шалгах байдлаар голлон ашигласан.
3.3.1. Товчнуудад бичигдэж буй код .
- хичээлийн стандартийн руу шилжинэ.
on (release)
{
_root.gotoAndStop("nuuur");
_root.lec._visible = false
}
- Movie Clip дээр SWF –ээр үүссэн лекц файлыг
ачаална.
on (release)
{
_root.lec.unload


49

ШУТИС

ХМТС

_root.lec.loadMovie("lecture/lec2.swf","");
}
- Movie Clip дээр SWF –ээр үүссэн семинарийг агуулсан
файлыг ачаална.
on(release)
{
loadMovie("Seminarcem1.swf","");
}
- Movie Clip дээр SWF –ээр үүссэн лабораториин файлыг
ачаална.
on(release)
{
getURL("LaboratorLAB01.pdf", "_blank");
}

- Movie Clip дээр SWF –ээр үүссэн сорилийг агуулсан файлыг
ачаална.
on(release)
{
_root.lec.loadMovie("soril/sor.swf","");
}


50

ШУТИС

ХМТС

- Movie Clip дээр SWF –ээр үүссэн Бие даалтыг агуулсан
on(release)
{
getURL("Standartbiedaalt.pdf", "_blank");
}

- Movie Clip дээр SWF –ээр үүссэн Курсын ажилийг агуулсан
on(release)
{
getURL("Standartkurs.pdf", "_blank");
}

энэ товч дараагийн хуудсанд шилжих товч
on (release)
{
_root.gotoAndStop("v");
_root.play_v.unload


51

ШУТИС

ХМТС

_root.play_v.loadMovie("vflv/airship.swf","");
var a=16;
}
Энэ товч нь эхний keyframe дээр байгаа нь лекц рүү буцна.
on (release)
{
_root.gotoAndStop("lesson16");
_root.lec.unload
_root.lec.loadMovie("lecture/lec16.swf","");
}


52

ШУТИС

ХМТС

3.4. Програмын Дизайн .

Зураг 3.10. Нүүр хуудас.


53

ШУТИС

ХМТС

Зураг 3.11. Семинарийн хэсэг


54

ШУТИС

ХМТС

Зураг 3.12. Лабораторийн хэсэг

Зураг 3.14. Сорилийн хэсэг


55

ШУТИС

ХМТС
Зураг 3.15. Бие даалтийн хэсэг

Зураг 3.16.Стандартийн хэсэг


56

ШУТИС

ХМТС
ХАВСРАЛТ А .

on(release)
{
var a;
switch(a)
{
case 1:
_root.gotoAndStop("v1");
break;
case 2:
break;
case 3:
break;
case 4:
break;
case 5:
break;
case 6:
break;
case 7:


57

ШУТИС

ХМТС
break;
case 8:
break;
case 9:
break;
case 10:
break;
case 11:
break;
case 12:
break;
case 13:
break;
case 14:
break;
case 15:


58

ШУТИС

ХМТС
break;
case 16:
break;

}
}


59

ШУТИС

ХМТС
ТӨСЛИЙН ДҮГНЭЛТ

Дипломын төслөөр “Flash” программыг ашиглан хичээлийн электрон
хэлбэрээр бэлдэх боломжыг судалсан.
“Flash” программыг ашиглан хичээлийн тестыг авах, д үнг гаргаж
танилцуулах хэсгийг гүйцэтгэсэн. Ингэснээр оюутан тухайн хичээлээр
олж авсан мэдлэгээ шалгах, баталгаажуулах тестийг өг өх боломжтой
боллоо.
Хичээлийг бэлдэж , интернетед байрлуулснаар оюутан хаанаас ч
хэдийд ч холбогдож лекц, семинар бие даалтын материалыг унших
судлах боломж бүрдэнэ. Өөрөөр хэлбэл

оюутан тухайн хичээлийг

судлахад цаг хугацаа, орон зайны хамааралг үй болж байна.
Багшийн талаас хичээлтэй холбоотой мэдээлэл болон хичээлийн
стандарт, бусад нэмэлт материал мөн түүнчлэн хичээлийг судлаж
байгаа оюутнуудын дүнг сервер компьютерээр дамжуулан танилцуулах
боломж бүрдсэн.
Цаашид энэ бэлтгэлийг илүү өргөн цар хүрээтэй болгох

нь

сургалтын болоод эдийн засгийн өндөр ач холбогдолтой гэж д үгнэлээ.


60

ШУТИС

ХМТС
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ

[1]. Macromedia Flash программ ebook.
[2]. Adobe Photoshop ebook
[3]. www.google.mn
[4]. www.satellite.com
[5]. www.youtube.com
[6]. www.ieee.org/portal/site
[7]. www.adobe.com/products/flash/?promoid=BPDEE


61

ШУТИС

ХМТС


62

диплом электрон хичээлийн төсөл мхтс

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (18)

More from Enhmandah Hemeelee

More from Enhmandah Hemeelee (20)

диплом электрон хичээлийн төсөл мхтс