Մուսա լեռան հերոսամարտը

1. 100-ամյակ

2. Հայ ժողովրդի հերոսական
պայքարի փառահեղ էջերից է
Մուսա լեռան հերոսական
ինքնապաշտպանությունը:
1915թ. հուլիսի 26-ին
մուսալեռցիները բարձրացան
Մուսա լեռը ու սկսեցին
անհավասար պայքար մղել
բազմահազարանոց թուրքական
բանակի դեմ:

4. Լեռան շուրջը կային 6 հայկա
կան գյուղեր՝
Քեբուսիե,
Վագըֆ,
Խդրբեկ,
Յողունօլուք
Հաջի Հաբիբլի,
Բիթիաս,
որոնք ունեցել են 6000 բնակիչ:

6. 1915 թ. գարնանը թուրքական
իշխանությունները սկսեցին
Արևմտյան Հայաստանի և
կայսրության մյուս շրջանների հայ
բնակչության տեղահանությունն ու
բնաջնջումը:
Սուետիայի հայերին շուտով հայտնի
դարձավ, որ սկսվել է հարևան
գավառների հայության
տեղահանությունը:

8. 1915թ. հուլիսի 29-ին
Յողունօլուքում տեղի ունեցավ
6 հայկական գյուղերի
ներկայացուցիչների
խորհրդակցություն, որտեղ
որոշեցին դիմել
ինքնապաշտպանության և
այն կազմակերպել Մուսա
լեռան վրա:

9. Դժբախտաբար բոլորը չէ, որ
ենթարկվեցին որոշմանը:
Մի խումբ հոգևորականներ և
ունևորներ փորձում էին
համոզել, թե փրկությունը
միայն հպատակության մեջ է:

10. Բայց հուլիսի 30-ին հայերին
հրամայվեց թողնել իրենց
բնակավայրերն ու գաղթել:
Բնակիչների մի մասը
ենթարկվեց թուրքերի
հրամանին և բռնեց գաղթի
ճանապարհը (նրանց մեծ մասը
զոհվեց):

11. Մնացածը՝ մոտ 5 հազար հոգի
զենքի դիմեց, բարձրացավ
Մուսա լեռը, որը վերածվեց
ռազմական ճամբարի:
Ստեղծվեց հատուկ
զինվորական մարմին: Լեռ
բարձրացողների մեծ մասը
կանայք ու երեխաներ էին:

12. Ռազմիկները ընդամենը 600-ն
էին՝ սահմանափակ թվով
զենքով ու փամփուշտներով:
Լեռան պաշտպանությունը
բաժանվեց 4 շրջանի, որտեղ
ամրացան մարտական
ջոկատները:

13. Փորձը ցույց տվեց, որ դժվար էր փոքրաթիվ
ուժերով չորս տարբեր բանակատեղ
պաշտպանել ու կառավարել, ուստի
անհրաժեշտ էր հնարավորինս
կենտրոնացնել ուժերը: Որոշվեց
բնակիչներին համախմբել առավել ապահով
վայրում, և արդեն օգոստոսի 12-ին գլխավոր
բանակավայրը դառնավ Տամլաճըգը:
Վերջինի հիմնական առավելությունը
ծովամերձ դիրքն էր, և մասնակիցների
վկայությամբ` «ծովը միշտ աչքի առաջ
ունենալը նշանակում էր կռվել
փրկության հույսով»:

14. Ընդհանուր առմամբ գործում էր 43
մարտական խումբ` յուրաքանչյուրը
մեկ խմբապետի և 12 մարտիկի
կազմով:

15. Բացի այդ, մուսալեռցիների
ինքնապաշտպանության
տարածքի մեծությունը (մոտ 115
քկմ) և նախորդ
ճակատամարտերի փորձն
անհրաժեշտ դարձրեց արագ
արձագանքման օժանդակ խմբերի
կազմումը` վտանգված կետերին
արագ օգնության հասնելու,
ինչպես նաև դիրքապահներին
աջակցելու համար: :

17. Ստեղծվեց 11 կռվողից բաղկացած
երեքական այդպիսի խումբ, որոնց
խմբապետերն էին Եսայի Յաղուբյանը,
Պետրոս Տմլաքյանը, Պետրոս
Տուտագլյանը: Օժանդակ խմբերի
կենտրոնատեղին Մուսա լեռան
կենտրոնական Թաթարալանկ դիրքն էր:
Դրանց քաջամարտիկներն իրենց
արագաշարժությամբ ու անվեհեր կռվով
մեծ դերակատարում ունեցան
հերոսամարտում:

19. 40 օր մուսալեռցիները համառ
դիմադրություն ցույց տվեցին, մինչև
որ սեպտեմբերի 13-15-ը:
Ֆրանսիական «Գիշեն» ու «Ժաննա
դ’Արկ» նավերը օգնության են
հասնում և սեպտեմբերի 13-15-ը
4058 հոգու Մուսա լեռից
էվակուացնում Եգիպտոսի Պորտ-
Սաիդ նավահանգիստ։

20. Մի քանի երեխաներ ծնվեցին
ֆրանսիական նավերի վրա,
որոնց անվանակոչեցին
խորհրդանշական
անուններով՝ Գիշեն,
Ազատուհի և այլն։
Մուսա լեռից Պորտ Սաիդ
տարհանվածներից 1 563-ը
երեխաներ էին։

21. 1946 -1947թթ. Մուսա լեռան հայության
մի ստվար զանգված /ավելի քան 5000
մարդ/ վերջնականապես հանգրվանում
է Հայաստանում:
Երկրորդ համաշխարհային
պատերազմից հետո շատ
մուսալեռցիներ, ներգաղթելով
Հայաստան, Էջմիածնի շրջանի Գինևետ
ավանը 1972 թ.վերանվանվել է
Մուսալեռ:

23. իսկ 1976 թ. սեպտեմբերի 16 -ին
ավանի մոտ, բարձր բլրի վրա
տեղի է ունեցել հերոսամարտին
նվիրված հուշակոթողի բացումը,
որը կառուցվել է հայրենիքի ու
սփյուռքի մուսալեռցիների
նյութական միջոցներով եւ
անմիջական մասնակցությամբ:

25. Անառիկ ամրոց հիշեցնող այս կոթողը
խորհրդանշում է Մուսա լեռան
հերոսամարտի մասնակիցների համառ ու
անկոտրում կամքը, ազատագրական ոգին,
առնականությունն ու արիությունը:
Կոթողի հեղինակները` ժողովրդական
ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանն
ու նկարիչ – քանդակագործ Արա
Հարությունյանը, ստեղծել են
մուսալեռցիների հերոսական անվանն
արժանի գործ:

35. Մուսա լեռան հերոսամարտը
հայ ազգային-ազատագրական
շարժման փայլուն
դրվագներից է: Հերոսամարտն
իր գեղարվեստական
արտացոլումն է գտել Ֆ.
Վերֆելի «Մուսա լեռան 40
օրը» վեպում, որը
թարգմանվել է շատ
լեզուներով:

36. Հիմք ընդունելով իրական
փաստերը՝ Վերֆելը նկարագրել
էր հայ տղամարդկանց պայքարն
ամենադաժան պայմաններում:
Այն դարձել էր
ամենակարդացածներից մեկը
ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում,
բացառությամբ՝ նացիստական
Գերմանիայի, որտեղ այն
արգելվել էր:

37. Եվրոպայում ապրող հրեաները
կարդում էին այն` կանխազգալով
իրենց ճակատագիրը:
Հոլոքոստի ժամանակ այդ գիրքը
Գետտոյի պաշտշանները ձեռքից
ձեռք էին փոխանցում` որպես
ներշնչանքի աղբյուր և
նացիստների դեմ զենք վերցնելու
կոչ: