Download to read offline
կենսոլորտ
- 1. Կենսոլորտ • Կենսոլորտ Երկրիթաղանթ, որը բնակեցված է կենդանի օրգանիզմներով և գտնվում է նրանց ազդեցության տակ, նրանց կենսագործունեության առարկաներով զբաղված: «Կյանքի թաղանթ», Երկրի գլոբալ էկոհամակարգ: Կենսոլորտը Երկիր մոլորակի երկրաբանական ոլորտների մի մասն է: «Կենսոլորտ» հասկացությունը ներառել է կենսաբանության մեջ Ժան-Բատիստ Լամարկը 19-րդ դարի սկզբում, իսկ երկրաբանության մեջ առաջարկել է ավստրիացի երկրաբան Էդուարդ Զյուսը` 1875 թ. : Կենսոլորտի ամբողջական ուսմունքը ստեղծել է ռուս կենսաերկրաքիմիկոս և փիլիսոփա Վ.Ի. Վերնադսկին:
- 2. … • Աշխարհագրականթաղանթում կենսոլորտըտարածվում է ք արոլորտի վերին շերտում (մինչև 4- 5 կմ),մթնոլորտում մինչև օզոնի շետը (25- 30կմ) և ջրոլորտում ամբողջությամբ: • Կենդանի օրգանիզմները միանգամից չենառաջացել երկրա գնդի վրա: Դրանք առաջացել ենմիլիարդավոր տարիների ը նթացքում,աստիճանական զարգացման ճանապարհով: Կենսոլորտի առաջացման և զարգացման հարցերըգիտությ ան մեջ դեռևս լիովին չբացահայտված հարցերից է: Գոյությո ւն ունեն միկյանքի առաջացման վերաբերյալ մի շարք ենթա դրություններ՝ վարկածներ,որոնցից մեկի համաձայն՝ կյանք ը ծագել է օվկիանոսում՝ աբիոտիկ տարրերիսինթեզի գործը նթացում:
- 3. • Ներկայումս երկիրը բնակեցվածէ հսկայական քանակությամբ բազմատես ակբույսերով ու կենդանին երով: Գիտնականները պա րզել են, որ Երկրի վրա գոյ ությունունեն մոտ 1,3 մլն կ ենդանատեսակ և մոտ 0,4 մլն բուսատեսակ: Միմյանց և շրջապատի հե տ փոխկապակցվածլինելու շնորհիվ օրգանիզմները կ արողանում ենզարգանալ ու պահպանել իրենց գոյու թյունը:Օրգանիզմների փոխազդեցությունը մթնոլորտի վրա տեղի է ունենում գազփոխանակության ճանապարհով:
- 4. Բուսական ռեսուրսներ • Բուսականությամբէ պայմանավորված բուն կյանքի և դրա համար անհրաժեշտ բնական միջավայրի գոյությունը և հարատևումը: Բուսականությունը միաժամանակ բնական ռեսուրս է, որն օգտագործվում է նյութական արտադրության ոլորտում: • Բուսական ռեսուրսը երկրագնդի բնական բուսածածկույթի այն զանգվածն է, որը մարդկային հասարակության զարգացման տվյալ մակարդակում հանդես է գալիս որպես մարդկության գոյության անհրաժեշտ աղբյուր, որպես կարևորագույն արտադրամիջոց:Ըստ կիրառության բնագավառների բուսական ռեսուսները բաժանվում են հետևյալ խմբերի սննդային բույսեր, դեղաբույսեր, տեղնիկական բույսեր, կերաբույսեր, դեկորատիվ բույսեր:
- 5. Սննդային բույսեր • Սննդայինբույսերը մարդու կողմից անմիջականորեն օգտագործվում են որպես սնունդ, կամ էլ հումք են ծառայում սննդի արտադրության համար: Սննդային բույսերը բաժանվում են մի քանի խմբի:Այս խմբերը տարբերվում են գլխավորապես իրենց քիմիական կազմով:
- 6. Դեղաբույսեր • Դեղաբույսերը պարունակում ենմարդու օրգանիզմի վրա ֆիզիոլոգիական ազդեցություն ունեցող տարբեր նյութեր՝ եթերայուղեր, գլիկոզիտներ, դաբաղանյութեր, ալկալոիդներ, վիտամիններ: • Ըստ ազդեցության բնույթի՝ տարբերվում են հանգստացնող, քնաբեր, ցավազրկող, հակաբորբոքային և այլ դեղաբույսեր: Լայն կիրառություն ունեցող դեղաբույսերից են քինածառը, կոկայենին, մասրենին, արոսենին, հաղարջենին և մի շարք այլ բույսեր: Գիտության զարգացմանը զուգընթաց հայտնաբերվում են բուժիչ հատկություններ ունեցող նորանոր տեսակներ:
- 7. Տեխնիկական մշակաբույսեր• Տեխնիկական մշակաբույսերը դրանքբոլոր այն բու յսերն են, որոնքարդյունաբերության տարբեր ճյուղերում կարող են օգտա գործվել որպեսհումք: Դրանցիցի են կաուչուկատուները, որոնցից ներկայ ումսստացվում է ռետինի համաշխա րհային արտադրության 30%- ը:Որպես արդյունաբերական հումք բ արձր են գնահատվում թելատու(վուշ ը, բամբակենին, ջութը, բրդյա ծառը), յուղատու (յուղատուարմավենիները , արևածաղիկը, սիբիրական մայրին) , ներկատու ևդաբաղանյութեր պարո ւնակող բույսերը: Շատ տեխնիկակա ն բույսերմարդու կողմից ընտելացվե լ են և օգտագործվում են որպես մշա կաբույսեր:
- 8. Կերաբույսեր • Կերակրաբույսերը կարևոր նշանակությունունենգյուղ ատնտեսության, մասնավո րապես,անասնապահությ ան համար: Դրանք աշխար հումզբաղցնում են 30 մլն, այսինքն ամբող աշխարհից ամաքիշուրջ 20 %- ը: Կերակրաբույսերը հատ կապեսհարուս են նսսդանյ ութերով ( շաքարներ, սիտ ակուցներ,վիտամիններ):
- 9. Դեկորատիվ բույսեր • Դեկորատիվբույսերը այն բույսերն են, որոնք մարդիկ օգտագործում են միջավայրը գեղեցկացնելու համար, օգտագործում են որպես դեկոր:
- 10. Անտառային ռեսուրսներ • Երկրագնդիբուսական ծածկույթում առանձնահատուկ տեղ են գրավում անտառները: Դրանք զբաղեցնում են համեմատաբար ոչ մեծ տարածք՝ Երկրագնդի ցամաքային մակերեսի ¼ -ից քիչ ավելին (41 մլն քկմ): • Անտառների կարևորագույն ֆունկցիան ջրի, թթվածնի, ազոտի, ածխածնի և այլ կարևոր նյութերի շրջապտույտի ապահովումն է: Անտառները պաշտպանում են հողը էրոզիայից, որի շնորհիվ ջրամբարները, գետերը, լճերը զերծ են մնում տիղմի զանգվածի կուտակումից: Անտառն օգնում է, որ տեղումների ու հալոցքների ջրերը ներծծվեն հողի մեջ, պակասեցնում է հեղեղների ուժգնությունը, նպաստում է ստորերկրյա ջրավազանի պաշարների վերականգնմանը: Անտառը մարդուն ապահովում է փայտանյութով, բազբաթիվ բույսերի ու կենդանիների տեսակներով, որոնցից ստացվում են 5000 տեսակի տարբեր ապրանքներ: • Անտառները բաժանվում են երկու խոշոր խմբի՝ արևադարևային և բարեխառն անտառներ:
- 11. Արևադարձային անտառներ Խոնավ Չոր • Արևադարձայինխոնավ անտառները գտնվում են այն վայրերում, որտեղ անձրեվները հաճախակի բնույթ են կրում:Արևադարձային խոնավ ա նտառները մշտադալարեն: Լայն ատերև ծառերի սաղարթները դի պչում ենմեկը մյուսին՝ կազմելով փակ ծածկ, որըհուսալիորեն պաշ տպանում է արևիճառագայթների ց՝ ստեղծելով հուսալի և հարուստ ապրելավայր բազմաթիվ տեսակն երի համար:Գոյություն ունեն բազ բատեսակ խոնավ անտառներ: Ա րևադարձային խոնավանտառներ ը աչքի են ընկնում կենդանիների ու բույսերի արտակարգտարատե սակությամբ: • Արևադարձային չոր անտառներ կարելի է հանդիպել այն վայրերում, որտեղ անձրևները սեզոնային են:Արևադարձային չոր անտառների բուսածածկ ը ավելի նոսր է, տարվա ամենաչորեղանակին բա ցառված չէ տերևաթափը : Այս անտառները նույն պես հարուստ ենբազբա տեսակ կենդանիներով ո ւ բույսերով, բայց ոչ խոն ավ անտառների չափ:
- 12. Բարեխառն անտառներ • Բարեխառնանտառները տարածվում ենբարեխառն լա յնություններում: Այս անտառներըչափազանց օգտակա ր են մարդկանց համար:Նրանք պահպանում են գետեր ի ավազանները ևպաշտպանում են ջրհեղեղներից:Թեև բարեխառն անտառներիկենսաբազմազանության մակ արդակը ցածր է, այնուամենայնիվ, այստեղհանգրվան ում են բազմաթիվ հազվագյուտ տեսակներ:
- 13. Անտառազրկում • Գիտնականների կարիծիքովանտառները ծածկել են երկրի ցամաքի մակերեսի մոտ 45%-ը: Ներկայումս արդեն դրանց ավելի քան 50%-ը ոչնչացվել է: Ըստ Բնության համաշխարհային հիմնադրամի հաշվարկների՝ երկրագնդի վրա յուրաքանչյուր տարի 20 մլն հա անտառածածկ տարածք անտառազրկվում կամ քայքայվում են: • Անտառազրկման գլխավոր պատճառներն են՝ փայտամշակման և թղթի արտադրությունը, գյուղատնտեսական տարածքներ ստեղծելու նպատակով, վառելափայտ և անասնակեր ստանալու նպատակով, թթվային անձրևներ, քաղաքաշինություն, պատերազմեր, ծխախոտի մշակում, կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված կորուստներ և այլն:
- 14. Անտառազրկման հետևանքները • Անտառազրկամ հետևանքներըշատ ծանր են: Առաջնահերթ մթնոլորտում CO2 քանակի ավելացում, O2 քանակի նվազում, որն էլ առաջացնում է ջերմոցային էֆեկտը: Եղանակի տաքացումը կառաջացնի անտառային հրդեհներ, անապատացում, անտառազրկում և այլ խնդիրներ: Կուժեղանա հողային էրոզիան, ջրհեղեղների քանակի ավելացում, երաշտների հաճախականության մեծացում, ջրային հոսքի ուժեղացում և այլն:
- 15. Անտառազրկումը կանխող միջոցները • Անտառաշահագործումըկարգավորելու և ռեսուրսները ռացիոնալ օգտագործելու նպատակով երկրնրի մեծ մասում, այդ թվում ՀՀ-ում, անտառները բաժանվում են 3 խմբի: • Առաջին խմբին են պատկանում ամենից ավելի արժեքվոր անտառները: Դրանք այն անտառներն են, որոնց համար գլխավորը համարվում է էկոլոգիական և միջավայրաստեղծ դերը: Դրանք պահպանվում ու ընդարձակվում են հողապաշտպան, ջրակուտակիչ, սանիտարահիգենիկ, առողջապահական դերի համար: • Այդ անտանռերի արդյունաբերական հատումները արգելված են: Կատարվում է միայն սանիտարական հատում, որի նպատակն է անտառը մաքրել ծերացած, չորացած և հիվանդ ծառերից և դրանով իսկ նպաստել անտառի ինքնավերկանգնմանը:
- 16. ... • Երկրորդ խմբինեն պատկանում բնակչության և տրանսպորտային ցանցի բարձր խտություն ունեցող շրջանները, ինչպես նաև հումքային ռեսուրսներով աղքատ անտառները, որոնց համար գլխավորը միջավայրպշտպան դերն է: Այդ խմբի անտառների արդյունագործական շահագործումը սահմանափակ է և կատարվում է հատուկ հսկողության ներքո: Անտառային ռեսուրսների մյուս տեսակների՝ որսի կենդանիների, սնկերի, հատպտուղների, կերաբույսերի, դեղաբույսերի և մյուսների օգտագործումը թույլատրվում է: • Երրորդ խմբի մեջ մտնում են անտառաշատ շրջանների այն անտառային զանգվածները, որոնց արտադրական արժեքը բարձր է, իսկ շահագործումը մեծ վնաս չի հասցնում անտառի միջավայրաստեղ և էկոլոգիական ֆունկցիաներին: Այդ անտառներին բաժին է ընկնում աշխարհում կատարվող անտառահատումների հիմնական մասը:
- 17. Բուսական ռեսուրսների պահպանումը • Բուսականռեսուրսների պահպանության, ռացիոնալ օգտագործման ու վերականգնման ուղություններն ու կոնկրետ եղանակները բազմազան են: Բուսական ռեսուրսների պահպանության կարևորագույն ուղղությունը բույսերի բազբազանության՝ գենոֆոնդի պահպանումն է: • Գենոֆոնդը բուսատեսակների ժառանգական հատկանիշների ու հատկությունների ամբողջությունն է: Ամեն մի բուսատեսակ ունի իր ուրույն, միայն իրեն բնորոշ ժառանգական հատկությունները: Գենոֆոնդը կյանքի շարունակման անհրաժեշտ պայմանն է: • Բուսատեսակների պահպանության գործում կարևոր է դրանց հավաքի ճիշտ կազմակերպումն ու վերահսկումը:Բուսականության պահպանմանն են ծառայում հատուկ պահպանվող տարածքները՝ արգելոցները, արգելավայրերը, ազգային պարկերը: Այն վայրում, որտեղ արգելված կամ սահմանապակված են է մարդու արտադրական գործունեությունը, բույսերն աճում, զարգանում ու բազմանում են առանց մարդածին գործոնների ազդեցության:
- 18. ... • Բուսական ռեսուրսներիպահպանման համար կարևոր նշանակություն ունի բույսերի << Կարմիր գրքի>> ստեղծումը: Բնապահպանական միջոցառումների շարքում առանձնահատուկ կարևորություն ունի արոտավայրերի բուսածածկույթի պահպանումը: Արոտավայրերին մեծ վնաս է հասցնում թունաքիմիկատների ոչ ճիշտ կիրառումը: Թունաքիմիկատները օգտագործելով մոլախոտերի և վնասակար միջատների դեմ՝ մարդը հաճախ ոչնչացնում է նաև արժեքավոր բուսատեսակները, նպաստում է անցանկալի բուսատեսակների տարածմանը: Լավ արդյունք է տալիս արտոաշրջանառությունը: Ընդարձակ արոտավայրերը բաժանումեն տեղամասերի, որոնք հերթափոխով արածեցվում են: Մի տեղամասի արածեցման օրերին, մյուս տեղամասում բուսածածկը հասցնում է վերականգնվել՝ խտանալ ու փարթամանալ:Աշխարհի մի շարք զարգացած երկրներում կատարվում է բնական կերային հանդակների մակերեսային կամ արմատական բարելավում՝ հարստացվում քիմիական պարարտանյութերով, ոչնչացնում են մոլախոտերն ու վնասատու բույսերը, միջատներին, մաքրում քարերը, չորացնում ճահիճները, կատարում արհեստական ոռոգում, լրացուցիչ ցանք և այլ միջոցառումներ: Այդ ամենի շնորհիվ բնական կերհանդակները կուլտուրացվում են:
- 19. Կենդանական ռեսուրսներ • Կենդանական աշխարհը,ինչպես բուսականությունը կեսնոլորտի կարևորագույն բաղադրիչներից է: Սնվելով բույսերով և մեկը մյուսով՝ կենդանիները կարևոր դեր են խաղում կեսնոլորտում ընթացող նյութի շրջապտույտում, ապահովելով դրա ընդհանուր հաշվեկշռի պահպանումը: Բուսականության հետ մեկտեղ կենդանական աշխարհը բնական միջավայրի գոյության անհրաժեշտ նախադրյալ է:Կենդանական աշխարհը միաժամանակ արտադրամիջոց է, բնական ռեսուրս, որը հումք է տալիս արդյունաբերության մի շարք ճյուղերի՝ սննդի արդյունաբերությանը, կաշվի-մորթեղենի արտադրությանը և այլն: Կենդանական ռեսուրսները ըստ իրենց նշանակության բաժանվում են երկու խմբի՝ որսորդաարդյունագործական և միջավայրաստեղծ:
- 20. Միջավայրաստեղծ կենդանիներ • Միջավայրաստեղծ կենդանիները,որոնց տեսակները շատ են, ունեն կարևորագույն էկոլոգիական նշանակություն: Օրինակ. միջատների դերը բույսերի փոշոտման, ինչպես նաև բուսաբուծության զարացման գործում: • Կան բազմաթիվ կենդանիներ, որոնք ոչնչացնում են վնասակար միջատներին ու կրծողներին: Որոշ կենդանիներ և միջատներ էլ կատարում են սանիտարների դեր՝ մաքրելով շրջակա միջավայրը թույլերից և հիվանդներից: • Շրջապատի մաքրման գործում անփոխարինելի են լեշակերները: Հողում բնակվող մի շարք կենդանիներ, փխրցլելով հողը՝ բարելավում են դրա կառուցվածքը: Ջրում բնակվող փափկամարմինների և խեղգետինների որոշ տեսակներ մաքրում են ջրավազանները տարբեր վնասակար նյութերից: •
- 21. Կենդանական ռեսուրսների պահպանումը • Կենդանականռեսուրսների պահպանման և ռացիոնալ օգտ ագործման միջոցառումները շատ առանձնահատուկ են: Այդ միջոցառո ւմների համակարգում գլխավորը կենդանիների որսի կարգավորումն է: Դա նշանա կում է, որ որսը պետք է կատարվի հատուկ կանոնակարգով, որոշակի ժամկետներո ւմ որոշակի քանակով, իսկ առանձին դեպքերում պետք է ընդհանրապես արգելվի: • Որսի կարգավորումից բացի, կարևոր նշանակություն ունի որսահանդակների պահպանումը, այսինքն՝ այն վայրերի, որտեղ կենդանիների գոյության բնական պայմանները նպաստավոր են: •
- 22. ... • Կենդանիների պահպանմանև ռացիոնալ օգտագործման համար կարևոր նշանակություն ունեն կենսատեխնիկական միջոցառումները: Հատկապես լավ արդյունք են տալիս սմբակավորների համար կերաբույսերի ցանքը, ջրում բնակվող կենդանիների համար՝ ջրային բույսերի, առափնյա ճահճային բույսերի ու թփուտների ցանքը, ձմռանը կենդանիների կերակրումը և այլն: • Մեծ է կենդանիների կլիմայավարժեցման և վերաբնակեցման դերը: Բազմաթիվ կենդանատեսակներ աշխարհի մի շրջանից ներմուծվել են այլ շրջաններ, հարմարվել են նոր բնակլիմայական պայմաններին, բազմացել և ներկայումս արդյունագործական նշանակություն են ձեռք բերել: • Վերաբնակեցման շնորհիվ հնարավոր եղավ վերականգնել ոչնչացման եզրին հասած մի շարք կենդանիների քանակը, իսկ որոշ կենդանիներ փրկել իսպառ ոչնչացումից:
- 23. ... • Վերջին ժամանակներըհամաշխարհային ձկնաբուծության բնագավառում արագ թափով աճում է աքվակուլտուրայի դերը: Դա ջրային անասնապահություն է, երբ ջրային պայմաններում կատարվում են կենդանիների ընտելացում: Ներկայումս աքվակուլտուրայի համաշխարհային տարեկան արտադրանքը կազմում է 15-20 մլն տ: • Կենդանիների ու բույսերի պահպանության գործում մե ծ է ազգային պարկերի,արգելոցների, արգելավայրերի նշանակությունը: Դրանք հուսալի ապաստան ենհազվ ադեպ և արժեքավոր կենդանատեսակների համար:
- 24. Կենսաբանական բազմազանւթյուն • Որոշակի տարածքումապրող բուսական և կենդանական աշխարհը, ինչես նաև նրանց վրա ազդող ֆիզիկական ու էկոլոգիական գործոնների միասնությունը կոչվում է էկոհամակարգ: • Էկոհամակարգում ամեն մի բուսատեսակ ու կենդանատեսակ ունի իր որոշակի դերը և մյուս բուսատեսակների ու կենդանատեսակների, ինչպես բնակատեղի հետ գտնվում է կայուն և օրինաչափ կապերի մեջ: Այս կապերի շնորհիվ է, որ պահպանվում է կենսոլորտի և փոքր էկոհամակարգերի գոյությունը, դրանց էկոլոգիական հավասարակշռությունը, և պահպանվում է կյանքը երկրագնդի վրա: Ցանկացած էկոհամակարգի, այդ թվում նաև ամենամեծ էկոհամակարգ հանդիսացող կեսոլորտի ինքնակարգավորումն ու ինքնավերականգնումն տեղի է ունենում նրա առանձին բաղադրիչների փոխադարձ կապերի շնորհիվ: Որքան բազմազան են էկոհամակարգի կենսաբանական բաղադրիչները` բուսական ու կենդանական աշխարհը, այնքան այդ կապերը բազմազան ու զարգացած են լինում:
- 25. Կարմիր գիրք • Բույսերիու կենդանիների բազմազանության պահպանության մեթոդներն ու միջոցառումներն բազմազան են: Գիտնականները եկան այն եզրակացության, որ այդ միջոցառումներին կազմակերպված բնույթ տալու և արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է նախ և առաջ բացահայտել այն բուսատեսակներն ու կենդանատեսակները, որոնք ոչնչացման վտանգի տակ են և առաջին հերթին կազմակերպել դրանց պահպանությունը: Այսդես ծագեց <<Կարմիր գիրքը>>, որն այժմ կիրառվում է աշխարհի մի շարք երկրներում: • <<Կարմիր գիրքը>> հազվադեպ և ոչնչացման վտանգի տակ գտնվող օրգանիզմների համակարգված ցուցակն է:
- 28. Եզրակացություն • Իմ կարծիքովդարը փոխվել է և հասարակությունը սկսել է ավելի շատ անհանգստնալ էկոհամակարգի համար: Երիտասարդները իհարկե ոչ ամբողջությամբ, բայց մի մասը, տարբեր միջոցառումներ է կազմակերպում բնապահպանույան համար: Դա մեծ առաջնթաց է: Պետք է մարդիկ իրենք հասկանան, որ վնասելով էկոհամակարգը՝ վնասում են իրենց: Չէ որ հենց այդ աղտոտված էկոհամակարգն է բնական միջավայրի գոյության կարևոր նախադրյալը: