1. 1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
O’ZBEKISTON- FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI
SAN’ATSHUNOSLIK FAKULTETI
70111301- MUSIQA TA’LIMI VA SAN’AT YO’NALISHI “MUSIQA TA’LIMI”
KAFEDRASI
“SHARQ XALQLARI MUSIQA MADANIYATI” FANIDAN
II-bosqich magistranti
JUMANIYAZOV OLLABERGAN SHAROFIDDINOVICHNING
“TURK MUSIQA MADANIYATI”
mavzusida
MUSTAQIL ISHI
Qabul qildi: (Phd) Omanqulova Sh.
Samarqand-2022
2. 2
Reja:
Kirish.
Asosiy qism.
I Bob. Turk musiqa madaniyati haqida.
1.1 Turk musiqa madaniyati haqida.
1.2 Zamonaviy turk musiqasi. Janrlar xilma-xilligi.
II Bob. Turk musiqiy an’analarida mumtoz va folklor musiqasi janrlari.
2.1. Turk mumtoz musiqasi.
2.2. Turk folklor musiqasi
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Ilovalar.
3. 3
Kirish.
Musiqa - bu inson hayotiga hatto eng ibtidoiy jamiyatlarda ham gapirishdan
oldin kirgan elementdir. Bizga ma’lumki, eng ibtidoiy jamiyatlar o‘z kundalik
ishlarini, hatto gapirishni o‘rganmay turib ham, ritm bilan bajargan. Keyinchalik,
ular buni ritmga hamroh bo'lgan ba'zi tovushlar bilan, ya'ni musiqa bilan, hatto juda
oddiy bo'lsa ham ijro etishdi. Ayni paytda, ayrim harakatlar, ayniqsa, diniy
xarakterga ega bo'lgan raqslar vujudga kelgan va bu uch unsur diniy marosimlarning
asosini tashkil qilgan. Turli tabiat hodisalaridan qo‘rqib, ulardan himoyalanishga
muhtoj bo‘lgan insonlar asl tabiati noma’lum buyuk qudratga ritm, musiqa, raqs
orqali sig‘inib, bu hodisalardan himoyalanishni, xalos bo‘lishni xohlardi. Bu uchta
asosiy element boshidanoq barcha insoniyat jamiyatlariga ta'sir ko'rsatgan va deyarli
barcha jamiyatlar engib o'tish kerak bo'lgan bu bosqichdan o'tgan. Bu san'atning
birinchi urug'lari. Tarixdagi eng qadimiy tsivilizatsiyalardan biriga asos solgan
insonlar, tsivilizatsiya olamida birinchi bo'lib temirni qayta ishlagan, otni
o'zlashtirib, uni kundalik hayotning, ijtimoiy va siyosiy faoliyatning ajralmas
elementiga aylantirgan. Xunlar haqidagi xitoy manbalarida ham turklar Buyuk Xitoy
devoridan o‘tgan otliq askarlarini nog‘oraga o‘xshash asboblari bilan
tayyorlaganliklari qayd etilgan.
Barchamizga ma’lumki, turk musiqa an’analari barcha qardosh xalqlar musiqa
an’analari kabi o’zbek musiqa san’atiga ko’p jihatdan o’xshash. Turkiy davlatlar
azaldan bir-biri bilan do’stona munosabatda bo’lgan millatlararo o’zaro savdo,
iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy aloqalar markazi hisoblangan. Bu o’rinda turkiy
xalqlarning ham o’rni beqiyosdir. Shu o’rinda hozirgi Turkiya haqida qisqacha
ma’lumot keltirsak,
Turkiya Respublikasi Osiyoning G'arbiy qismi va Yevropaning janubiy-sharqiy
qismida joylashgan davlat. Аholisi 70 mln.dan ortiq Poytaxti Аnqara shahri.
Аholining 90% turklar. Kurd, arab, uzbek, adigey, chechen, osetin, grek, arman,
ozarbayjon, turkman, bolgar, albanlar ham yashaydi. Аholisining asosiy qismi islom
dinining sunniy mazhabiga eʼtiqod qiladi. Rasmiy til - turk tili. Yirik shaharlari:
4. 4
Istambul, Izmir, Bursa, Аntaliya, Аdana, Edirna. Tarixning eng qadimiy
madaniyatlaridan birini barpo etgan turklar turli sanʼat sohalarida, shu jumladan
musiqa sohasida ham samarali faoliyat olib borganlar. Onadulida Saljukiylar
davridan boshlab hozirgi davrga qadar turk musiqasi turli yunalishlarda rivojlangan.
5. 5
I Bob. Turk musiqa madaniyati haqida.
1.1 Turk musiqa madaniyati haqida.
Turk anʼanaviy musiqasi 2 qatlamga - xalq va professional musiqa turlariga
ajratiladi. Xalq musiqasida turkumlar (barmoq vaznidagi sheʼrlarga asoslangan xalq
qoʼshiqlari), shuningdek, turli mavzudagi laparlar keng oʼrin olgan. Ularning
kuylariga asosiy pogʼonalardan yuqori va pastga siljishlar, musiqiy ritmlariga
sinkopalar xosdir. Xalk, qoʼshiqlarining sheʼriy asosini koʼp hollarda ularning
musiqiy shaklini aniqlovchi anʼanaviy shakllardagi (semai, dastan, koshma) sheʼrlar
tashkil qiladi.
Turk musiqa an’analari asosan Yunon musiqasi, Usmonli musiqasi, Arman musiqasi
va Bolqon musiqasi, shuningdek, zamonaviyroq Evropa va Amerika pop
musiqalarini milliylashtirgan holda Turkiy elementlarini o’zida mujassamlashtirib,
rivojlangan.
Jamiyat rivojlangani sari san'at xalq hayoti va madaniyatida ustunlik qila boshladi.
Lekin san’atning bu asosiy unsuri turk jamiyatlarida doimo mavjud bo‘lgan.
Ma’lumki, turklar eng qadimgi davrlardan boshlab “pipa” va “qo‘puz” deb
nomlangan cholg‘u asboblaridan foydalanganlar. Darhaqiqat, Usmonlilar
Rumeliyaga koʻchishdan ancha oldin venger va ukrainlar Atilla qoʻshinlari bilan
kelgan “kopuz”ni tanib, undan foydalana boshlaganlar. Tadqiqotchi olim Fuad
Ko‘prülü shunday tushuntiradi: “Biz hozirgina turklarning ilk adabiy asarlari diniy
xususiyatga ega bo‘lganligini va ular doimo raqs va musiqa bilan birga
bo‘lganliklarini tushuntirdik. U holda turk musiqasining eng qadimgi shaklini kopuz
bilan “bahshi ozan” chaladigan sehrini kuylardan izlash kerak”. Dastlabki
bosqichlarda she’r va musiqa bilan raqs ajralib chiqqanidan keyin ham she’r va
musiqaning uyg‘unlashuvi asrlar davomida davom etgan, ya’ni barcha xalqlarda
bo‘lgani kabi turkiylarda ham keyingi davrlarda “bard” va “qo‘puzchi” ajralib
chiqqan. Qadimgi turklarda xalq orasida musiqa va raqs keng tarqalgan. Qadimgi
xitoylik sayyohlardan biri “Turfon” xalqi musiqaga shunchalik mehr qo‘yganliklari
uchun sayohatga chiqqanlarida cholg‘u asboblarini olib yurishlarini aytganidek,
6. 6
boshqa xitoy manbalarida ham turklarning musiqaga yaqinligi va Harbiy musiqani
ham Tu-kieelar (Göktürklar) ham, Uyg'urlar ham chalardi.. Ayrim musiqa
ijodkorlarining qadimgi turk musiqasi haqida bergan ma’lumotlariga ko‘ra,
turklarda arab va forslardan alohida milliy musiqa bor, degan xulosaga kelish
mumkin. Turklar oʻzlarining cholgʻu asboblari bilan ijro etilgan ashulani “Osmon”,
baland ovozda kuylaganlariga esa “Ir” va “Dule” deb atashgan. “Osmon”ning soni
yil kunlariga teng bo‘lgan 366 ta bo‘lib, har kuni Xoqon huzurida ulardan birini
kuylash qatnashish sharti bo‘lgan. Biroq ulardan 9 nafari har kuni qo‘shiq aytish
odat tusiga kirgan. Ko'rinib turibdiki, bu tafsilot sof diniy xususiyatni ko'rsatadi.
“Osmon”, ya’ni kompozitsiyaning qo‘shiq matnidan ajralishi bu detalning ancha
keyingi taraqqiyot davriga tegishli ekanligini ko‘rsatadi..
“Osmon” so‘zi qadimgi turkiy tilda “uyg‘unlik va sado”, ma’nolarini anglatib, asar
kompozitsiyasi har bir shaharda bir yilda bir marta qilingan ko‘ngilochar doston”
degan ma’noni anglatadiki, bu ham she’rning kompozitsiya va o‘yin bilan birga
vujudga kelganiga yana bir dalil sifatida qaralishi mumkin. Qadimgi musiqa
yozuvchilariga ko'ra, bu Go'klarning "Ushshak, Buselik" kabi qahramonliklarni
ko'taradigan dostonlar ko’rinishidagi asarlar mavjud bo’lgan bo’lib, ularning
barchasi o'ziga xos uslubga ega edi.
Qadimgi xitoylik sayyohlardan birining turklar musiqaga mehr
qo‘yganliklarini, hatto sayohatda ham cholg‘ularini o‘zlari bilan olib ketishlarini
e’tirof etishi juda kuchli tayanchdir. Chunki xitoyliklar va turklar o‘sha davrda ikki
dushman jamiyat edi. Shunga qaramay, hatto xitoylik sayyoh ham turklarning
musiqaga mehrini inkor eta olmadi. Bu mavzu boshqa nuqtai nazardan ham qiziq.
Turklar asrlar davomida tark etmagan an'anasi sifatida sazlarini (cholg’u
asboblarini) qayerga bormasinlar, o'zlari bilan olib ketish odati bugun ham butun
tarovati bilan Anadoluda saqlanib qolgan. Chet elga ketayotgan turk qiyofasi asrlar
davomida bo‘lgani kabi yelkasida baget bilan inson qiyofasi sifatida qabul qilingan.
Haqiqat shunday. Harbiyga o‘zi bilan bog‘lama olib kelish odati an’ana sifatida
davom etmoqda.
7. 7
Darhaqiqat, eng qadimgi turkiy davlatlar qo‘shinlarida harbiy orkestr mavjud bo‘lib,
harbiy orkestr instituti faqat turklardan o‘rnak olish orqali butun dunyoga tarqaldi.
O‘sha davrlarda bunday musiqa tashkiloti va ishtirokining mavjudligi, “osmon”,
“ir”, “dule” kabi musiqa san’ati bilan bevosita va to‘liq bog‘liq bo‘lgan batafsil
texnik atamalarning mavjudligi ham turklarning o‘ziga xos eng qadim zamonlardan
beri vaqt o'tishi bilan musiqani hech qanday shubhaga o'rin qoldirmaydigan tarzda
rivojlantirganini ochib beradi. Yana o‘sha satrlarda turklarning arab va forslardan
alohida milliy musiqasi borligi hammaga ma’lum. Chunki turk musiqasi ham arab,
ham fors musiqasidan ancha avval rivojlangan.
1.2. Zamonaviy turk musiqasi. Janrlar xilma-xilligi.
Turkiyadagi an'anaviy musiqaning ildizi asrlar osha o'tgan davrga to'g'ri keladi.
Saljuqiy sulolasi davridagi turklar Oldingi Vizantiyaga ko'chib o'tdi. Anadolu va
Fors san’ati 11-asrda ham turkiy, ham turkiygacha bo'lgan ta'sir elementlarini o'z
ichiga oladi.
Turli mintaqalardan kelgan muhojirlarning assimilyatsiya qilinishi bilan
musiqiy janrlar va musiqa asboblarining xilma-xilligi ham kengaydi. Shuningdek,
Turkiya hujjatlashtirilgan folklor musiqasini ko'rdi va etnik uslubda yaratilgan
mashhur musiqalarni yozib oldi Yunoncha, Arman, Albancha, Polsha, Ozarcha va
Yahudiy boshqalar qatorida ko'plab turk shaharlari va mahalliy musiqiy sahnalarga
ega bo'lib, ular o'z navbatida bir qator mintaqaviy musiqa uslublarini qo'llab-
quvvatlaydilar, ammo shunga qaramay, g'arbiy uslubdagi pop musiqasi 1970 va
1980-yillarning oxirlarida, hatto eng buyuk tarafdorlari bilan arabeskda
mashhurligini yo'qotdi. Iqtisodiyot va jamiyat ochilishi natijasida 1990-yillarning
boshlarida u yana ommalashdi. Aksu ko'magi bilan pop musiqasining qayta tiklanib
borayotgan mashhurligi bir qancha xalqaro turk estrada yulduzlarini tug'dirdi Tarkan
va Sertab Erener. 1990-yillarning oxirida alternativa ishlab chiqaradigan er osti
musiqasi paydo bo'ldi Turkiy rok, elektronika, Hip Hop, rap va raqs musiqasi asosiy
pop va arabesk ko'pchilik tijoratga aylangan deb hisoblaydigan janrlar.
8. 8
II Bob. Turk musiqiy an’analarida mumtoz va folklor musiqasi janrlari.
2.1. Turk mumtoz musiqasi.
Klassik turk musiqiy shakllarining o'ziga xos ketma-ketligi:
- fasil,
- suite instrumental preludiya (peṣrev),
- instrumental postludly (saz semaisi)
va ular orasida vokal kompozitsiyalarining instrumental improvizatsiyalar bilan
boshlanadigan va panktuatsiyaning asosiy bo'limi hisoblangan taksimlar.
To'liq fasil turkumida to'rt xil cholg'u asboblari ijro qiluvchi kuylar va uchta vokal
shakllari, shu jumladan yengil klassik qo'shiq o’rin oladi. Qat'iy klassik fosil
qoldiqlari bir xil maqam davomida, kirish taksimidan va odatda raqs ohangida
tugaydigan yoki “o'yin havasi”dan iborat bo’ladi. Ammo qisqaroq vokal
kompozitsiyalar, zamonaviy qo'shiqlarning kashfiyotchilari - bu an'analarning bir
qismi, ularning aksariyati juda qadimgi, 14 asrga to'g'ri keladi; ko'plari yangi, 19-asr
oxirida qo'shiq muallifi Haci Arif Bey ayniqsa mashhur bo'lgan.
Ushbu janrning boshqa taniqli tarafdorlari orasida Dede Afendi, Shahzoda
Kantemir, Baba Xemparsum, Kemani Tatyos Afandi, Sulton Selim III va Sulton
Muhtaram Sulaymonlar alohida ahamiyatga ega.
10. 10
Eng zamonaviy turk mumtoz qo'shiqchisi Münir Nurettin Selchuk, birinchi
bo'lib qo'shiqchi pozitsiyasini o'rnatgan.
Boshqa shu kabi ijrochilar Byulent Ersoy, Zeki Myuren, Müzeyyen Senar va
Zekai Tunca ham turk klassik musiqasiga katta hissa qo’shganlar.
Bugungi kunda turk mumtoz musiqasining an'anaviy cholg'ulari orasida tambur,
ney, kemençe, ud, kanun, zit, skripka küdüm baraban va arfa va boshqalarni o’z
ichiga qamrab oladi.
Küdüm cholg’u asbobi
11. 11
Romani musiqasi butun Turkiya bo'ylab tanilgan. Ularning shahar musiqasi
mumtoz turk musiqasining aks sadolarini xalqda meyhane yoki taverna nomlari
bilan nomlashadi. Ushbu turdagi fasil musiqa (uslub, klassik turk musiqasining fasil
shakli bilan adashtirmaslik kerak) ko'pincha oziq-ovqat va alkogolli ichimliklar
bilan bog'liq sinf zamonaviy jamiyatda ko'proq obro'li muassasalarda topish mumkin
bo'lsa-da, turk jamiyatining boshqa jabhalarida ham uchrab turadi.
"Romani" fasilning o'ziga ham ta'sir ko'rsatdi. Musiqa zallarida o'ynagan raqs
musiqasi (o'yin havasi) har bir fasil oxirida talab qilinadigan narsa. Instrumental
improvizatsiyaga hamroh bo'ladigan ritmik ostinato (ritimli taksim) va raqs uchun
klassikaga o'xshash, ritmik hamrohlik bilan erkin ritmdagi vokal improvizatsiya.
Ushbu turdagi fassildagi mashhur musiqa asboblari klarnet, skripka, kanun va
darbuka. Klarnetchi Mustafo Kandıralı taniqli fasil musiqachisi hisoblanadi.
12. 12
Harbiy musiqa
Yanichar guruhlari yoki Mehter Takimi dunyodagi eng qadimgi harbiy marsh
orkestri hisoblanadi. Mashxur sozandalar haqida eslatib o'tilgan Orxun yozuvlari 8-
asrga oid turkiy tarixning eng qadimgi yozma manbalari deb qaraladi. Biroq, ular
XIII asrgacha guruhlar sifatida aniq aytilmagan. Evropaning qolgan qismi harbiy
yurish guruhlari tushunchasini XVI asrdan boshlab Turkiyadan olgan.
Turklar va Yevropaning qolgan qismi o'rtasidagi musiqiy aloqalarni ko'p asrlar
davomida kuzatish mumkin edi Yevropa klassik 18-asrda bastakorlar turk musiqasi
bilan ayniqsa, ularga berilgan katta roldan hayratda qoldirdilar
Jozef Gaydn uning yozgan Harbiy simfoniya turkiy cholg‘u asboblarini, shuningdek,
uning ayrim operalarida ham qamrab olgan. Turk musiqa asboblari kiritilgan
Lyudvig van Betxoven " 9-Simfoniyasi, va u o'zi uchun "Turk marshi"ni tuzdi.
(Afina xarobalariga tasodifiy musiqa, Op. 113.) Volfgang Amadeus Motsartning
"Ronda alla turca" yozilgan Sonatasida hamda shu bilan birga operalarida turkiy
mavzulardan foydalangan, masalan Yangisariylar xori undan Die Entführung aus
dem Serail (1782). Ushbu asarda turkiy ta'sirga ega sadolar, bas ovozlarida baraban
va qo'ng'iroqlar yordamida va qolgan simfonik orkestr cholg’u asboblari yordamida
13. 13
ifoda etilgan. Jazz musiqachi Deyv Bryubek o'zining "Blues Rondo á la Turk"
asarini Motsart va turk musiqasiga hurmat sifatida yozgan.
18-asrdagi Yevropa harbiy orkestrlari Usmonli yanichar guruhlarining zarbli
cholg'ularini joriy qilgan bo'lsa, o'zaro ta'sir doirasida 19-asrda Usmonli armiyasi
guruhini Yevropalashtirish shakli asosida paydo bo'ldi. 1827 yilda, Juzeppe
Donizetti, Gaetano Donizetti, Sulton Mahmud IIga musiqa ustasi bo'lishga taklif
qilindi. Donizettining davomchisi nemis musiqachisi Pol Lanj 1908 yilda yosh turk
inqilobidan keyin Sulton musiqasi ustasi lavozimini egallagan va 1920 yilda
vafotigacha uni saqlab qolgan. Pol Lanjning o'g'li Xans Lanj Istanbulda dirijyor edi..
Usmonli bastakor Leyla Saz (1850-1936) o'zining xotiralarida Imperator saroyidagi
musiqiy mashg'ulotlar haqida ma'lumot beradi. Saroy jarrohining qizi sifatida u
Imperiya haramida o'sgan, u yerda qizlarga turk va g'arbiy uslubda musiqa saboqlari
berilgan.
Keyin, Usmonli imperiyasining tanazzuli va Turkiya Respublikasini yaratish
natijasida, sobiq Imperiya orkestri tugatilgan. Istanbuldan davlatning yangi
poytaxtiga Anqara va uning nomini Respublika Prezidentining orkestri deb
o'zgartirilgan, Riyaset-i Cumhur Orkestrasi, turk musiqasining g'arbiylashishiga
ishora qiladi. Keyinchalik bu ism o'zgartirilgan edi. (Prezident simfonik orkestri
yoki Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrasi).
14. 14
1924 yilda G'arb uslubidagi musiqa ustozlarini tayyorlash uchun yangi
maktab tashkil etilib, Istanbul Sharq musiqa maktabini " Istanbul konservatoriyasi
1926 yilda va iste'dodli yosh musiqachilarni qo'shimcha musiqiy ta'lim olish uchun
chet ellarga jo'natish maqsadida tashkil qilindi. Shu dargohda tahsil olgan talabalar
orasida taniqli turk bastakorlari bor Cemal Reşit Rey, Ulvi Cemal Erkin, Ahmet
Adnan Saygun, Necil Kazim Akses va Hasan Ferit Alnar sifatida tanilgan turk
beshligi alohida e’tirofga loyiqdir.
Cemal Reşit Rey Ulvi Cemal Erkin
Ahmed Adnan Saygun Necil Kazim Akses
Hasan Ferid Alnar
15. 15
Nemis bastakori va musiqa nazariyotchisi Pol Xindemit yordamida Anqara
davlat konservatoriyasining tashkil topishi 1936 yilda Turkiya musiqa jihatidan
G'arbga o'xshamoqchi ekanligini ko'rsatdi.
Biroq, respublika asoschisining buyrug'iga binoan, Otaturk G'arbdan olib,
lekin o'z mohiyati bilan turkiy bo'lib qolish uchun uning falsafasiga rioya qilgan
holda, turk xalq musiqasi namunalarini atrofdan keng miqyosda tasniflash va
arxivlashni buyuradi. Anadoluda 1924 yilda boshlangan va 1953 yilgacha davom
etib, 10 mingga yaqin xalq qo'shiqlari to'plangan. Vengriya bastakori Bela Bartok
ushbu ishlar doirasida 1936 yilda Anqara va Turkiyaning janubi-sharqida ishtirok
etgan.
1976 yilga kelib turk mumtoz musiqasi qayta tiklanish davrini boshdan
kechirdi va Istanbuldagi davlat musiqiy konservatoriyasi tashkil etildi va mumtoz
musiqachilarga xalq musiqachilari singari ko'mak berildi. G'arb klassik
musiqasining Turkiyadagi zamonaviy tarafdorlari orasida Fazil Say, Idil Biret, Suna
Kan va Pekinel opa-singillar alohida mavqega ega.
Fazil Say Idil Biret
16. 16
Suna Kan. Opa-singil Güher Süher Pekinellar
2.2. Turk folklor musiqasi
Xalq musiqasi yoki Turkü odatda odatiy hamkasbi Usmonli saroyi musiqasida
mavjud bo'lgan muhabbat va hissiyotlarga qaraganda kamroq kundalik hayotni
tarannum etadi.
Aksariyat qo'shiqlar hayotdagi voqealar va Turk folklori shoirlar o'rtasidagi
qo'shiq tanlovlari orqali rivojlangan. Ularning kelib chiqishiga mos ravishda xalq
qo'shiqlari odatda to'ylarda, dafn marosimlarida va maxsus bayramlarda ijro etiladi.
Mintaqaviy folklor musiqasi odatda mintaqalarda sezilarli darajada farq
qiladigan xalq raqslariga hamroh bo'ladi. Masalan, Egey dengizidagi nikoh
17. 17
marosimlarida mehmonlar raqsga tushishadi Zeybek, boshqasida esa Rumeli
mintaqalarda ko'tarinki ruhda raqs musiqasi Çiftetelli odatda o'ynaladi va
Turkiyaning janubi-sharqiy mintaqalarida Halay mahalliy to'y musiqasi va raqsining
odatiy shakli. Yunonlar dan Frakiya va Kipr juftetelli musiqani qabul qilganlar,
ba'zan uni ma'noda sinonim sifatida ishlatishadi Sharq raqsi, bu uning ildizlarini
noto'g'ri tushunishini ko'rsatadi.
Çiftetelli - bu folklor raqsi, yollangan ko'ngilocharning yakka ijro raqsidan
farq qiladi.
Mintaqaviy kayfiyat xalq qo'shiqlari mavzusiga ham ta'sir qiladi, masalan. dan
xalq qo'shiqlari Qora dengiz umuman jonli va mintaqaning urf-odatlarini ifoda
etadilar. Xiyonat haqidagi qo'shiqlarda xafagarchilik o'rniga ularga nisbatan
befarqlik bor, Turkiyada janub tomon sayohat qilgan sayin kuylar shunchaki
ohanglarga o'xshaydi.
Ushbu janr xalqning musiqasi sifatida qaralishi sababli, sotsialistik
harakatlardagi musiqachilar folklor musiqasini zamonaviy tovushlar va
aranjirovkalar bilan moslashtira boshladilar.
70-80-yillarda, masalan, oshiq an'analariga amal qilgan zamonaviy bardlar Aşik
Veysel va Mahsuni Sherif ma'naviy da'vatlardan uzoqlashib, ijtimoiy-siyosiy
jihatdan faol lirikalarga o'tdilar. Boshqa zamonaviy avlodlardan hisoblanmish Zülfü
18. 18
Livaneli kabilar yetakchilik qildilar. 80-yillarning o'rtalarida shoirni birlashtirgan
yangilik bilan tanilgan.
So'nggi paytlarda saz orkestrlari ko'plab boshqa an'anaviy cholg'ular va
arabesk navolari bilan qo'shilib, Turkiyada zamonaviy xalq qo'shiqlarini saqlab
qolishmoqda.
Xalq cholg‘ulari
Bağlama
Xalq cholg'ulari torli guruhlardan boshlab quyidagicha boglama kabi yoy asboblari
kemençe (skripkaning bir turi) va zarb, shu jumladan zurna, Ney va davul.
Mintaqaviy tafovutlar turli xil asboblarga ahamiyat beradi, masalan. Darbuka
Rumeli va kemençe atrofida Sharqiy Qora dengiz mintaqasi musiqasiga xos. Turkiya
folklori nihoyatda xilma-xildir. Shunga qaramay, turk xalq musiqasi asosan bitta
musiqa vositasi bilan ajralib turadi saz yoki boglama asboblari ijrosi bu ajratuvchi
xususiyat hisoblanadi. An'anaga ko'ra sazni faqat sayohat qiluvchi musiqachilar ijro
etishadi.
Usmonli imperiyasi davrida keng tarqalgan madaniy qo’shilish tufayli
boglama Sharqiy O'rta Yer dengizidagi turli madaniyatlarga ta'sir ko'rsatdi, masalan.
yunoncha baglamalar. Turk tilida "bog'lash" asbobning bog'langan, harakatlanuvchi
qanotlariga ishora sifatida "bog'lash" degan ma'noni anglatadi. Boshqa ko'plab
musiqiy asboblar singari, uni plectrum (ya'ni tanlash) bilan o'ynash mumkin,
barmog'ini bosish uslubi bilan yoki tirnoqlarning orqa tomonida qoqib qo'yish
mumkin. Bundan tashqari zurna va davul dueti qishloqlarda ham mashhur bo'lib,
o'ynagan to'ylar va boshqa mahalliy bayramlar.
20. 20
Kemençe
Turk folklor musiqasi ilgari Anadoluda yashagan ko'plab etnik guruhlarning
san'atiga xos bo'lgan eng xarakterli xususiyatlarni o'ziga singdirgan. Turkiya
musiqasi ham Yaqin Sharqning boshqa mamlakatlari singari juda murakkab tarixiy
sharoitlarda rivojlangan. Qadimgi davr xalqlari, vizantiyaliklar, arablar - ularning
barchasi navbatma-navbat o'zlarining musiqiy an'analarini bu yerga olib kelishgan.
Avvaliga Kichik Osiyo hududida, so‘ngra mamlakatning Yevropa qismida
mustahkam o‘rnashib olgan saljuqiy turklar esa o‘z xalq og‘zaki ijodida o‘zlariga
meros bo‘lib qolgan turli xalqlar urf-odatlaridan ko‘plab unsurlarni o‘zlashtirganlar.
Ko'pgina etnograflar ta'kidlaganidek, Turk xalq qoʻshiqlari, xalq orasida sayyor
xonandalar – oshiqlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan, ba'zida turkmanlar,
yuryuklar va qrim tatarlarining qo'shiqlari bilan ajoyib tasodif bilan ajablantiradi.
Turk folklorining kelib chiqishini Oʻrta Osiyo, Qozogʻiston, Ozarbayjonda mavjud
qoʻshiq janrlari misolida ham koʻrib chiqish mumkin. Xalq og‘zaki ijodining
manbalari xalq tarixidagi taqdirli o‘zgarishlarni aks ettiruvchi, alohida xonandalar
tomonidan yaratilgan xalq tafakkuri va tuyg‘ulari mahsuli bo‘lgan an’anaviy xalq
kuylaridir. Ular xalq xotirasida saqlanib qolgan va ko'plab musiqa ansambllari (eng
mashhur ijrochi - Ruxi Su) tomonidan tegishli aranjirovkada yangraydi.
Turk xalq og‘zaki ijodi boshqa ko‘plab xalqlar xalq og‘zaki ijodi kabi vokal,
cholg‘u, qo‘shiq va raqs musiqalarini o‘z ichiga oladi. Lekin eng keng tarqalgan
21. 21
vokal janrlari. Bu she’riyatning milliy madaniyatdagi o‘rni kattaligi bilan bog‘liq.
Xalq qoʻshiqlarining musiqiy shaklini koʻp jihatdan belgilab beruvchi sheʼriy
asosini seman, deston, qoʻshma (lirik mazmundagi ohangdor rivojlangan qoʻshiq),
maʼno (tana tipidagi qoʻshiqlar) kabi anʼanaviy shakllardagi misralar tashkil etadi.
Turk qo'shig'ini o'rganishda mutaxassislar qo'shiq stilizatsiyasining o'ziga xos
xususiyatlarini qayd etadilar4: - Ko'pincha qo'shiq dialog shaklida tuzilgan bo'lib,
unda u yakunlanadi Yigit va qiz o'rtasidagi vokal raqobati. Ehtimol, ikki shaxsning
suhbati yoki qo'shig'ida ishtirok etish "Ural-Oltoy" xalqlari she'riyatining asl
mulkidir. Ulardan biri qo'shiq aytsa, ikkinchisi o'z fikriga qo'yib, dialog tuzadi. Saz
jo‘rligida kuylangan xalq she’rlarining aksariyati dialogga asoslangan. - Qo'shiqning
baytlari ko'pincha bir misra bilan ochiladi bir fikr yoki bir xil joy, shaxs yoki
narsaning qandaydir yangi xususiyati yoki sifati kuylanadi. Shuningdek, u
qo'shiqchiga keyingi tarkibga tayyorgarlik ko'rish imkoniyatini beradi (masalan,
oxirida Adana shahri ikki marta takrorlangan qo'shiq):
Adananın bayırina ordusu kurdu…
AdananIn suyu vadiye akar.
(Adana tepaliklariga qo‘shinni joylashtirdi... Adana suvlari vodiyga oqib tushadi). –
Qo‘shiqni xotirada osonroq saqlash maqsadida, deya xulosa qiladi xonanda bir
misrani takrorlash yoki bir xil so'zni takrorlash orqali bajariladi. - Ko'pincha shoir,
qo'shiqning asosiy motiviga o'tishdan oldin, tabiatning qandaydir tasviri bilan
boshlanadi va shu bilan tinglovchini asosiy mavzuga tayyorlaydi. - Xalq qo'shiqlari
tasvirlari boshqa turdagi odamlardan ajralib turmaydi. She'rlar ko'pincha bir oz
o'zgartirilgan maqollardan boshqa narsani anglatmaydi. Qo'shiqlarning biron bir
joyida siz ajoyib, giperbolik tasvirlarni uchratishingiz mumkin.
22. 22
Xulosa.
Turkiy xalqlar musiqa madaniyati boy tarixiy merosga ega. Uzoq davom
etgan rivojlanish jarayonida u boshqa xalqlar kabi insoniyat fan va san’at sohasida
buyuk siymolarini yetkazib berdi. Asrlar mobaynida uning boy va o’ziga xos
musiqa madaniyati ham vujudga keldi. Turkiya tarixdagi eng uzoq vaqt mobaynida
hukmronlik qilgan, buyuk imperiya hisoblangan Usmonli Turklar Imperiyasi o’z
rivoji davomida Yevropa va Osiyo, xususan O’rta Osiyoda mavjud bo’lgan
davlatlar bilan istilo qilinganligi tufayli uning madaniyati va san’atida ushbu elatlar
madaniyatining ta’siri seziladi. Ammo bu ta’sir musiqa o’ziga xosligiga putur
yetkazmadi, balki boyitdi. Turk xalqining musiqa san’ati o’zining badiiy
an’analari, mahorat qonuniyatlari, tasviriy vositalariga ega bo’ldi. Xalq musiqasi
ham o’ziga xos janr va xususiyatlarga ega. Obrazlarga boyligi, mazmunan tuzilishi
va shakllanishining mukammalligi bilan hayratda qoldirgan og’zaki an’anadagi
professional san’at namunalarini yaratib, uni asrlar osha olib kelayotgan
bastakorlar san’ati g’oyatda rivoj topadi.
23. 23
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. - 56 B.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q.-T.: O'zbekiston, 1998 y.
3. Ismail Hakki O’zkan. Türk mûsikîsi nazariyati ve usûlleri. – O’tuken, 2008.
8-nashri.
4. А. Сысоева. Особенности турецкого музыкального фольклора. -Вестник
Челябинского государственного университета- 2003-yilgi soni 272-279-
betlar.
5. Mustafa Hilmi BULUT -İnönü University Journal of Culture and Art.
Cilt/Vol. 3 Sayı/No. 1 (2017): 109-116
6. См.: Гордлевский В.А. Государство Сельджукидов в Малой Азии // В.А.
Гордлевский. Избр. соч. М., 1960. Т.1. С. 143, 149.
7. Эвлия Челеби. Книга путешествия: Извлечения из соч. турецкого
путешественника ХVII в. Вып. 3. Земли Закавказья и сопредельных
областей Малой Азии и Ирана. М., 1983. С. 72, 157
8. Begmatov S. Musiqa 6-sinf uchun darslik. (qayta ishlangan 6- nashri)
Toshkent-2017
