asabnvghfvbjhbhjbvhjb

1. Mavzu:TEMPERAMENT
Qobilov Muhammadqodir
Pedagogika va Psixologiya

2. Karimov I.A.
Psixologiya fani biz uchun eng zarur sohalardan biri. Psixologiyani o`rganish,
hayotni, insonni o`rganish degani. Rahbarlik qilmoqchi ekansiz, yetakchi bo`lib
insonlarga ko`rsatma bermoqchi ekansiz, oldin ularning psixologiyasini har
tamonlama o`rganishingiz kerak. Inson uning huquqi va erkinliklari oliy
qadriyat. T-14. 2006 121-bet

3. MAVZU: TEMPERAMENT
P
S
I
X
O
L
O
G
I
Y
A
1.Temperament haqida tushuncha.
2.Temperament va oliy nerv faoliyati.
3.Temperament tiplari.
4.Temperament va faoliyat uslubi.
REJA

4. O`quv mashg`ulotining maqsadi
 Temperament va uning tiplari, nerv
fiziologik asoslari to`g`risida talabalarda
tushuncha va bilimlarni shakllantirish
 ,
,
T
E
M
P
E
R
A
M
E
N
T
 Tayanch iboralar:
Temperament haqida tushuncha. Temperament haqidagi
nazariyalar: gumoral (Gippokrat), konstitutsional (Krechmer,
Shel’don), nervfiziologik (I.Pavlov) va h.k. Oliy nerv faoliyati
tiplari va temperament. Temperament tiplari va ularning
psixologik xarakteristikasi. Temperament va shaxs. Shaxs
faoliyatining individual uslublari. O`quv va mehnat
faoliyatida o`quvchilarning temperamenti xususiyatlarini
hisobga olish.

5. Temperament.
PSIXOLOGIYA
Temperament lotincha «temperamentum» degan so‘zdan olingan
bo‘lib, uning ma’nosi «aralashma» demakdir.
Temperament - shaxs faoliyati va xulqining dinamik
(o‘zgaruvchan) va emotsional-hissiy tomonlarini xarakterlovchi
individual xususiyatlar majmuidir. Temperament – insonning turli
vaziyatlarda narsa, hodisa, holatlar va insonlarning xatti-
harakatlariga nisbatan reaksiyasini tushuntirib beruvchi
xususiyatlari majmuidir.

6. Temperamentning xususiyatlari psixikaning individual
xususiyatlaridan bo`lib, inson psixik faoliyatining o`tishini,
dinamikasini belgilab beradi.
 1.Temperament xususiyatlari faqat bir turdagi
emas, balki har xil va turli maqsadlardagi faoliyat
turlarida, mehnatda, o`yinda, sportda, o`quv
mashg`ulotlari jarayonida nomoyon bo`ladi.
 2. Temperament xususiyatlari odam hayotining
butun davomida yoki ma`lum qismida barqaror va
o`zgarmasdir.
 3. Temperament xususiyatlari bir-biri bilan
tasodifiy emas, balki qonuniy bog`langan bo`lib
ma`lum tuzilishni tashkil qiladi.
,
,
T
E
M
P
E
R
A
M
E
N
T

7. Tеmpеrаmеnt –quyidagicha ta`rif berishimiz mumkin
 Tеmpеrаmеnt –
insоnning turli
vаziyatlаrdа nаrsа,
hоdisа, hоlаtlаr vа
insоnlаrning hаtti-
hаrаkаtlаrigа nisbаtаn
rеаksiyasini tushuntirib
bеruvchi хususiyatlаri
mаjmuidir
PSIXOLOGIYA

8. Tеmpеrаmеnt –
 Temperament haqidagi ta’limot dastlab
qadimgi (bizning eramizdan oldingi 460–
356-yillarda yashagan) grek olimi
Gippokrat tomonidan yaratilgan. Uning
ta’limotiga muvofiq sur’atda, keyinchalik
«temperament» termini ham ishlatiladigan
bo‘ldi, shuningdek, hamma to‘rt tip
temperament nomlari o‘rnashib qoldi.
Gippokrat ta’limotiga muvofiq,
odamlarning temperament jihatidan turlicha
bo‘lishi, ularning organizmidagi
suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha
nisbatda bo‘lishi bilan bog‘liqdir.

9. Gippokrat
Miloddan avvalgi 460-377-yillar
Gippokrat
Gippokrat qasamiyodi
«Tabib Apollon, Asklepiy, Hikiyeya va
Panakeya hamda barcha xudolar
nomi bilan va ularni guvohlikka olib,
quyidagilarni kuchim va idrokim
boricha halol bajarishga qasamyod
etaman va yozma ravishda va'da
beraman: meni tabiblik san'atiga
o'rgatgan kimsani o'z ota- onam bilan
barobar ko'raman, и bilan boyligimni
bo'lishaman, agarumuhtoj bo'lib
qolsa, yordam beraman, uning
avlodini о'z aka-ukalarimdek ко
'raman va bu san 'atni о 'rganishni
istasalar, pul olmay va hech qanday
shartsiz о 'rgataman.

10. Tеmpеrаmеnt –
 Chunonchi, o‘t yoki safro (grekcha – shole), qon (lotincha
– sandus), (qora o‘t – grekcha melanhole) va balg‘am
(grekcha – rhlegma) bordir. Bu suyuqliklarning har biri o‘z
xususiyatiga ega bo‘lib, ularning o‘z vazifasi, ishi bordir.
Chunonchi, o‘tning xususiyati – quruqlikdir. Uning ishi –
organizmdagi quruqlikni saqlab turish, ya’ni badanni quruq
tutishdir. Qonning xususiyati – issiqlikdir. Uning ishi –
organizmni isitib turishdir. Qora o‘tning xususiyati –
namlikdir. Uning ishi badan namligini saqlab turish, uning
namligini tutib turishdir. Balg‘am (shilimshiq modda)ning
xususiyati sovuqlikdir. Uning ishi– badanni sovitib turishdir.
Gippokrat ta’limoti

11. Tеmpеrаmеnt –
 Gippokrat fikriga muvofiq, har qaysi odamda shu to‘rt
xildagi suyuqlikdan biri ko‘proq bo‘lib, ustun turadi. Bu
aralashma (lotincha – temperamentum) lardan qaysi biri
ustun bo‘lishiga qarab, odamlar temperament jihatdan
har xil bo‘ladilar.Xoleriklarda sariq o‘t ustun;
sangviniklarda – qon; melanxoliklarda – qora o‘t;
flegmatiklarda esa balg‘am (shilimshiq modda) ustun
bo‘ladi, deb ko‘rsatadi. Gippokratning mana shu to‘rt xil
moddalar aralashmasi to‘g‘risidagi ta’limotidan kelib
chiqqan temperament so‘zi qadimgi zamonlardan beri
hozirgacha saqlanib kelmoqda.
Gippokrat ta’limoti

12. Tеmpеrаmеnt

13. Tеmpеrаmеnt
Temperament g’oyasini birinchi bo’lib qadimgi rim vrachi Gippokrat
yaratdi. Lekin u temperamentni nerv sistemasini xossasi bilan emas
balki organizmdagi suyuqliklar nisbati bilan bog`liqligini ko`rsatgan:
qon , o`t, (limfa)
ularni u quyidagicha nomladi.
1.Sangvinik – qonning ustun kelishi; (lotin tilidagi “sangvis”-qon
so‘zidan)
2.Flegmatik - limfa balg’am ustun kelishi; (grekcha “flegma”-
shilimshiq parda degani);
3.Xolerik – sariq o’tning ustun kelishi; (grek tilidagi “xole”-o‘t
so‘zidan)
4.Melanxolik - qora o’tning ustun kelishi; (grekcha “meloyna xole”-
qora o‘t)

14. Jahon madaniyatiga ulkan xissa qo‘shgan buyuk mutafakkir
Abu Ali ibn Sino ham o‘zining ruhiy jarayonlar haqidagi izlanishlarida
«mijoz» masalasiga alohida e’tibor berdi. U buyuk grek olimi
Gippokratning temperament haqidagi ta’limotini chuqur o‘rgandi
«mijoz» haqidagi ta’limotini ishlab chiqdi. adi.
 Ibn Sino «mijoz» organizmning
ruhiy va jismoniy barqarorligini
ko‘rsatadigan ta’sirlarga javobidir
deb ko‘rsatdi. U organizmni tashqi
ta’sirlarni qabul qilishi va unga
javob reaksiyasini berishida mijozni
turlichaya’ni issiq, sovuq, quruq,
nam, kuchli va kuchsiz paydo
bo‘lishini aniqladi.

15. XX asrning 30–40 yillariga kelib temperament va uning
nervfiziologik
asoslari haqidagi ta’limot rus fiziologi I. P. Pavlov tomonidan
ishlab chiqildi
T е m p е r а m е n t
I.P.Pavlov ajratishicha, nerv sistemasining kuchi
xujayralardagi fiziologik moddalarning zaxira miqdori
bilan belgilanadi. Nerv sistemasining kuchi qo'zg'alish
jarayoniga ham, shuningdek, tormozlanish jarayoniga ham
tegishlidir. Nerv sistemasining kuchi, avvalo, kuchli
qo'zg'ovchilarga ‘bardosh’bera olish qobiliyatida
ko'rinadi

16. I.P.Pavlovning yuksak nerv faoliyat
tiplari haqidagi ta'limotida ochib berildi
 Nerv sistemasidagi muvozanat, I.P.Pavlov ta'limotiga
muvofiq, nerv sistemasining qo'zg’alish va tormozlanish
jarayonlarining kuch darajasini teng holda tutib tura bilish
qobiliyatida ko'rinadi. Nerv sistemasining ildamligi miya
po’stining biron qismidagi qo'zg'alishning tormozlanishi
bilan, yoki, aksincha, tormozlanishning qo'zg'alish bilan
naqadar engil almashinishidan iborat
 Yuqorida ko'rsatilgan belgilariga qarab, nerv sistemasining
quydagi to'rt asosisy tiplarini ajratiladiki, bo’lar I.P.Pavlov
fikricha, Gippokratning 4 temperament tipiga to'g'ri keladi:

17. I.P.Pavlov
I.P.Pavlov
(1849-1936) o'tkazgan
tadqiqotlar e'tiborga
molikdir.
I.P.Pavlov
oliy nerv faoliyati haqida
ta'limot yaratdi va fanga
«shartli refleks» degan
iborani kiritdi.

18. 1.Kuchli, muvozanatli, epchil tip. Serharakat tip.
Sangvinik
2.Kuchli, muvozanatli, inert (sustkash) tip. Og`ir, vazmin
tip. Flegmatik.
3.Kuchli lekin muvozanatsiz, ya`ni qo`zg`alish
tormozlanishdan ustun chiqadigan qizg`in, jushqin tip.
Xolerik.
4.Kuchsiz tip. Melanxolik
Nerv tizimining ildamligi (labilligi) miya pustining biron
qismidagi qo`zg`alishning tormozlanish bilan (yoki aksincha)
naqadar engil almashinishidan iborat. Bu eng muhim narsa. Shu
belgilarga qarab nerv tizimi 4 tipga ajratildi. Bu ajratish Pavlov
fikricha, Gippokratning 4 temperament tipiga to`g`ri keladi.

20. Temperament
Temperament
Flegmatik
Melanxolik
Sangvinik
Xolerik

21. Xolerik temperament
Xolerik temperament – hissiyotning tez va kuchli
qo‘zg‘aluvchanligi, barqaror bo‘lishi bilan farq qiladi. Xolerik
temperamentli kishilarning hissiyotlari ularning imo-ishoralarida,
mimikalarida, harakatlari va nutqlarida yaqqol ko‘rinib turadi.
Xoleriklar qizg‘inlik va tajanglikka moyil bo‘ladilar. Bunday
temperamentli kishilar chaqqon, umuman harakatchan, serg‘ayrat
va har doim urinuvchan bo‘ladilar. Juda g`ayratli, ishga juda
ehtiros bilan berilish qobiliyatiga ega bo`lgan, tez va shiddatli,
qizg`in emosional "portlash" va kayfiyatning keskin
o`zgarishlariga moyil, ildam harakatlar qiladigan kishi
XOLERIK deb ataladi

22. Xolerik temperament
Bu xil temperamentli bolalar serg‘ayrat bo‘ladilar. Ular bir ishga
tez kirishadigan va boshlagan ishini oxiriga yetkazadigan
bo‘ladilar. Ular ko‘pchilik bilan jamoa o‘yinlar o‘tkazishni
sevadilar va bunday o‘yinlarni ko‘pincha o‘zlari boshlab,
oxirigacha faol qatnashadilar. Xolerik temperamentli bolalar
arazchan, serjahl va tajang bo‘ladilar. Bir narsadan xafa
bo‘lsalar, bu xafalik ularda uzoq saqlanadi. Ulardagi kayfiyat
ancha barqaror va davomli bo‘ladi

23. Sangvinik temperament
Sangvinik temperament – hissiyotning tez, kuchli
qo‘zg‘aluvchanligi, lekin beqaror bo‘lishi bilan farq qiladi. Sangvinik
temperamentli kishilarning kayfiyati tez-tez o‘zgarib, bir kayfiyat
o‘ziga teskari bo‘lgan ikkinchi bir kayfiyat bilan tez almashib
turmog‘i mumkin. Sangviniklardagi psixik jarayonlar, xoleriklardagi
singari, tez o‘tadi. Bu xil temperamentli kishilar ildam, chaqqon,
serharakat va jo‘shqin bo‘ladilar. Sangvinik temperamentli kishilar
tevarak-atrofdagi voqealardan tez ta’sirlanadilar va
muvaffaqiyatsizliklar hamda ko‘ngilsiz hodisalar uncha qattiq xafa
qilmaydi. Ular ko‘p ishga tez va g‘ayrat bilan kirishadigan bo‘ladilar,
lekin ishdan tez soviydilar. Bir zayldagi ishlarni uzoq davomli
sur’atda bajarishga moyil bo‘lmaydilar.

24. Sangvinik temperament
 Sangvinik temperamentli bolalar juda serharakat,
ildam va chaqqon bo‘ladilar. Ular har qanday ishga
qatnashish uchun doim tayyor bo‘ladilar. Ko‘pincha,
bir qancha vazifalarni birdaniga bo‘yinlariga oladilar.
Lekin, har bir ishga ishtiyoq bilan tez kirishganliklari
singari, boshlagan ishdan tez qaytishlari ham mumkin.
Sangviniklar chin ko‘ngildan va’dalar berishlari, lekin,
ko‘pincha, va’dani unutib, uni bajarmasliklari ham
mumkin. Bu xil temperamentli bolalar o‘yinlarga tez
va zavq bilan kirishadilar, lekin o‘yin davomida, o‘z
rollarini tez-tez o‘zgartirib turishga moyil bo‘ladilar.
Ular darrov xafa bo‘lishlari va yig‘lashlari mumkin,
lekin ular xafalikni tez unutadigan bo‘ladilar. Ularning
yig‘isi kulgi bilan tez almashadi.

25. Sangvinik temperament
 Hatti-harakati jo'shqin, nutq
sur'ati tez, yangilikni tez
payqaydi, aql-idroki tiyrak,
topqir, qiziqishlari, kayfiyati,
intilishlari o'zgaruvchan.
Ko'nikma va malakalarni tez
egallaydi. Ko'ngli ochiq, dilkash,
muloqotga tez kirishadi. Hayolati
(fantaziyasi) yuksak darajada
rivojlangan: tashqi ta'sirlarga
hozirjavob va hokazo

26. Sangvinik temperament
Sezilarli psixik aktivlikka ega bo`lgan, atrofda bo`layotgan
voqealarga o`z munosabatini bildiruvchi, taassurotlarini hadeb
o`zgartirishga intiluvchi, muvaffaqiyatsizliklar va
ko`ngilsizliklarni nisbatan engil o`tkazib yuboruvchi, jonli,
harakatchan, ifodali mimikasi va harakatlari bo`lgan kishi
SANGVINIK deb ataladi.

27. Flegmatik temperament
Flegmatik temperament – hissiyotning juda sekin, kuchsiz qo‘zg‘alishi
va uzoq davom etmasligi bilan farq qiladi. Flegmatik temperamentli
kishilar hissiyotlarining tashqi ifodasi kuchsiz bo‘ladi. Bu xil
temperamentli odamlarni xursand qilish, xafa qilish yoki g‘azablantirish
ancha qiyin. Flegmatiklarning psixik jarayonlari sust bo‘ladi. Bu xil
temperamentli odamlar nihoyat og‘ir, yuvosh, bosiq, harakatlari salmoqli
bo‘ladi. Agarbir faoliyatga kirishsalar, uni qat’iyat bilan davom
ettiradilar.

28. Flegmatik temperament
 Flegmatik temperamentli bolalar yuvosh, mo‘min qobil bo‘ladi. Ular
ko‘pchilikka aralashmaydigan, tortinchoq va hech kimga tegmaydigan,
birovni ranjitmaydigan bo‘ladilar. Agar birov ular bilan urish
chiqarmoqchi bo‘lsa, o‘zlarini chetga olishga harakat qiladilar. Ular
shovqin-suronli, harakatli o‘yinlarga moyil bo‘lmaydilar. Bu xil
temperamentli bolalar jizzaki bo‘lmaydilar va odatda ular o‘yin-
kulgilarga moyil emaslar. Flegmatik temperamentli kishilar (bolalar)
tashabbus ko‘rsatishga moyil bo‘lmaydilar, lekin ular faoliyati yo‘lga
qo‘yilsa, ancha qunt bilan ish ko‘radilar, yaxshi o‘qib ketishlari mumkin.

29. Melanxolik temperament
 Melanxolik temperament – hissiyotning
sekin, lekin kuchli qo‘zg‘aluvchanligi va
barqaror bo‘lishi bilan farq qiladi.
Melanxoliklar barqaror, davomli bir
kayfiyatga moyil bo‘ladilar, lekin
hissiyotlarining tashqi ifodasi juda zaif
bo‘ladi. Melanxolik temperamentli odamlar
sustkash bo‘ladilar. Melanxolik temperamentli
odam ishga birdan kirishmasligi mumkin,
lekin bir kirishsa, boshlagan ishni oxiriga
yetkazmay qo‘ymaydi.

30. Melanxolik temperament
Bunday temperamentli bolalar mo‘min-qobil, yuvosh
bo‘ladilar, ko‘pincha, birov savol bilan murojaat qilsa,
uyalib, tortinib javob beradilar. Ularni darrov xafa yoki
xursand qilish yengil emas, lekin bir narsadan xafa
bo‘lsalar, bu xafalik uzoq davom etadi, barqaror bo‘ladi.
Ular bir ishga yoki o‘yinga tez yopishib kirishmaydilar, lekin
qandaydir ish yoki bir o‘yin boshlasalar, bunda chidam va
matonat ko‘rsatadilar

31. Melanxolik temperament
 Tortinchoq, g'ayratsiz. Arazchan, xafaxon.
Jimgina yig’laydi, kam kuladi. Melanxolik
temperamentli odamlar sustkash boladilar.
Melanxolik temperamentli odam ishga birdan
kirishmasligi mumkin, lekin bir kirishsa,
boshlagan ishni oxiriga etkazmay qo'ymaydi.
Sunday temperamentlilar mo'min-qobil,
yuvosh boladilar, ko'pincha birov savol bilan
murojaat qilsa, uyalib, tortinib javob beradilar.
Ularni darov xafa yoki xursand qilish engil
emas. Lekin bir narsadan xafa bolsalar bu
xafalik uzoq davom etadi, barqaror boladi.
Qat'iyligi va mustaqilligi zaif. Tez toladi.
Ortiqcha ishchan emas

32. Melanxolik temperament
Yuragi keng, barqaror intilishlarga va kayfiyatlarga,
doimiy va chuqur his-tuyg`ularga, harakatlari va nutqi
bir xil maromda bo`lgan, ruhiy holati tashqi tomondan
ifoda etilmaydigan kishi FLEGMATIK deb ataladi.

34. Kishilarning temperamenti tiplarini aniqlash va
baholashda quyidagi xususiyatlar hisobga olinadi:
 1. SENZITIVLIK. Bu kishidagi tashqi qo`zg`atuvchining
ta`siriga nisbatan sezgirligi. Senzitivlik kuchli bo`lsa kishiga
ozgina kuchga ega bo`lgan qo`zg`atuvchi ham ta`sir qiladi, psixik
reaktsiyani yuzaga keltiradi.
 2. REAKTIVLIK. Kishiga turli ichki va tashqi qo`zg`atuvchilar
ta`sir qiladi. Aytaylik ichki va tashqi qo`zg`atuvchilar ta`sir kuchi
bir xil bo`lganda qanday emosional reaktsiya nomoyon qilishi
baholanadi. Reaktivlik -emosionallik va ta`sirlanuvchanlikdir.
 3. AKTIVLIK. Turli faoliyatni bajarishda, to`siqlarni engib
o`tishda qanday faollik ko`rsatishi baholanadi

35. Kishilarning temperamenti tiplarini aniqlash va
baholashda quyidagi xususiyatlar hisobga olinadi:
 5. REAKTSIYA TEMPI. Turli psixik reaktsiyalar va
jarayonlarning o`tish tezligi. (nutq tempi, fikr yuritish tezligi,
harakatlari tezligi va h.k.),
 . EKSTROVERTLIK VA INTROVERTLIK. ekstrovertlik
kishinig psixikasining tashqariga yo`nalganligi, tashqi olam bilan
faol munosabatda bo`lishi, faoliyatining ayni choqdagi
taassurotlarga bog`liqligi. Introvertlik - faoliyatning ichki
obrazlarga, o`tmish va kelajak bilan bog`liq fikrlarga bog`liqligi

36. • 1Temperament haqida
tushuncha?
• Temperament haqidagi gumorol
nazariyani tushuntiring.
• Temperament haqidagi
morfologik nazariyani
tushuntiring.
• Temperament tiplari va ularning
psixologik mohiyatini tushuntiring.
• Sangvinik tipidagi kishilarning
tavsifi.
• Xolerik tipidagi kishilarning tavsifi.
• Flegmatik tipidagi kishilarning
tavsifi.
• Melanxolik tipidagi kishilarning
tavsifi.
• Oliy nerv faoliyati tiplari va
temperament.
• Temperament xususiyatlarini
ta`lim-tarbiya jarayonida qanday
hisobga olish lozim?
Talabalarni
faollashtirish
uchun savollar. Uyga vazifa:
PSIXOLOGIYA

37. Psixologiya nazariyasi va amaliyoti fani
Foydalanilgan adabiyotlar NDPI Axborot resurs markazi
Psixologiya elektron majmualari
