1. Polityka dynastyczna Jagiellonów
Bezpotomna śmierć Kazimierza Wielkiego w 1370 r. zahamowała wzrost znaczenie państwa
polskiego. Tron objął, dystyngowany nań już przedtem, król węgierski Ludwik, zwany na Węgrzech
Wielkim, siostrzeniec ostatniego Piasta. Król Ludwik, chcąc uśmierzyć opozycję wewnętrzną i
zapewnić swojej córce tron polski , wydał w 1374r. w Koszycach przywilej traktowany następnie jako
podstawowy dokument dla dalszego rozwoju stanu szlacheckiego. Gwarantował on królowi tylko
jeden stały podatek płacony przez szlachtę, wynoszący 2 grosze od łana. W 1381 r. nadane zostały
przywileje podatkowe również dla duchowieństwa, co zapewniło poparcie i tego stanu córce
Ludwika, po jego rychłej śmierci w 1382 r.
Walka o tron , która wówczas rozgorzała miała różnorakie aspekty. W Wielkopolsce przybrała
charakter otwartej wojny domowej z władzą centralną starosty, przy czym część szlachty
opowiedziała się za kandydaturą księcia mazowieckiego - Siemowita IV. Do tronu pretendowała
starsza córka Ludwika - Maria. Jednak małżeństwo jej z Zygmuntem Luksemburskim, który został
królem Węgier, a był wielce niepopularny wśród polskiej szlachty, przekreśliło te zamiary. W 1384 r.
szlachta, pod groźbą detronizacji Andegawenów, wymogła przybycie do Krakowa młodszej córki
Ludwika - Jadwigi, która też została natychmiast koronowana. Jej narzeczony -Wilhelm austriacki-
również nie znalazł uznania w oczach panów małopolskich obawiających się supremacji Habsburgów.
Został wobec tego usunięty z Krakowa i w 1385 r. nawiązano pertraktacje z wielkim księciem
litewskim - Jagiełłą, który w Krewie zobowiązał się w zamian za rękę Jadwigi i tron, przyłączyć Litwę
do Polski, odzyskać utracone ziemie Korony i przyjąć wraz ze swymi poddanymi chrzest w obrządku
łacińskim. W Lublinie, podczas swej podróży do stolicy Jagiełło został obwołany królem Polski przez
rycerstwo przybyłe na zjazd z całego kraju. Była to pierwsza powszechna elekcja władcy spoza
dynastii, stanowiąca precedens na przyszłość. Chrzest, na którym Jagiełło przyjął imię Władysława,
ślub i koronacja na króla Polski miały miejsce w Krakowie w lutym i marcu 1386 r. Unia polsko-
litewska otworzyła nowy etap w dziejach obu narodów.
W tych właśnie warunkach doszło do unii Polski z Litwą, unii, której przyczyny można by ująć w
następujące punkty.
Po pierwsze - w grę wchodziło obustronne zabezpieczenie się przed agresją krzyżacką Charakter
państwa zakonnego wymagał organizowania stałych wypraw łupieżczych. Szczególnie w dobie
kryzysu połowy XIV w. zachodnie rycerstwo próbowało zdobyć majątek, sławę i znaczenie w
wyprawach organizowanych przez zakon. Zaniechanie wojen odcięłoby Krzyżaków od stałego źródła
dochodu, od napływu ludzi, postawiłoby pod znakiem zapytania cel ich istnienia nad Bałtykiem.
Drugim ważnym czynnikiem był problem Rusi. Panowie małopolscy dążyli do utrzymania czy
rozszerzania swych wpływów na Podolu i Wołyniu. Ale jeszcze wyraźniej występowały tu interesy
bojarów litewskich. Podbite ziemie ruskie były na najlepszej drodze do zasymilowania kulturalnego
zdobywców. Utracenie odrębności narodowej zrównałoby Litwinów z możnymi ruskimi. Jednocześnie
ze wzrostem ekspansji krzyżackiej miał miejsce dalszy rozwój terytorialny Litwy. Dla kontynuowania
podbojów i ich utrzymania niezbędna stała się pomoc, a jedynie możliwą była pomoc polska.
Trzecim czynnikiem działającym na rzecz unii były interesy kościoła katolickiego, który chciał zdobyć
dla swoich wpływów olbrzymie obszary pogańskie lub związane z kościołem bizantyjskim. Chrzest
Litwy musiał być zresztą atrakcyjny nie tylko dla duchowieństwa polskiego, ale również dla
możnowładców litewskich. Nowa religia dawała teoretyczną podbudowę ich pozycji społecznej,
włączała ich w orbitę wielkiej polityki europejskiej i wreszcie, stanowiąc określony system
filozoficzny, dawała nowe, wyższe formy przeżyć intelektualnych.

2. Czwartym czynnikiem popierającym związek obu państw było mieszczań- stwo. Tak na terenie
księstwa litewskiego, jak i na obszarze Polski wielkim handlem zajmował się patrycjat dość jednolity
społecznie i ze względu na silne wpływy niemieckie dość jednolity kulturalnie. Podstawy gospodarcze
miast i polskich, i litewskich wiązały się w znacznym stopniu z eksportem surowców. Owa jednolitość
charakteru miast całej strefy leżącej na zapleczu Bałtyku stanowiła czynnik łączący gospodarczo oba
państwa i powodowała popieranie unii przez mieszczan dążących do usprawnienia wymiany w obu
krajach.
Po śmierci Jadwigi, zwolenniczki polityki pokojowej wobec zakonu krzyżackiego, doszło do
zaostrzenia kontaktów. Zagrożenie Litwy ze strony Krzyżaków w 1401 r. spowodowało, iż odnowiono
unię (wileńsko-radomska) polsko-litewską, widząc w sojuszu szansę na pokonanie wroga. Do
zaognienia konfliktu polsko-krzyżackiego doszło na początku XV wieku. W 1409 r. wybuchło
powstanie antykrzyżackie na Żmudzi, które poparł Władysław Jagiełło. Stało się to pretekstem do
wypowiedzenia przez Krzyżaków wojny.
Punktem kulminacyjnym wielkiej wojny było zwycięstwo połączonych wojsk polsko-litewsko-ruskich
odniesione nad krzyżackimi wspieranymi przez gości z Europy Zachodniej pod Grunwaldem
(Tannenbergiem) 15 lipca 1410 r.
Wygrana bitwa nie przesądziła jednak ostatecznie losów wojny. Wprawdzie na wieść o zwycięstwie
pod Grunwaldem liczne miasta i zamki z Gdańskiem na czele otworzyły bramy wojskom Jagiełły, ale
podjęte przez armię polską oblężenie Malborka nie dało rezultatów. Tymczasem Krzyżacy rozpoczęli
krwawą pacyfikację zwolenników podporządkowania się królowi polskiemu. Zakon odwołał się też do
papieża i do cesarza Zygmunta Luksemburczyka, który nawet zagroził Jagielle wojną, jeżeli nie wycofa
swoich wojsk. W tej sytuacji pokój zawarty w Toruniu w 1411 r. nie odpowiadał rozmiarom
zwycięstwa pod Grunwaldem. Krzyżacy zgodzili się wprawdzie oddać Litwie Żmudź, a Polsce ziemię
dobrzyńską, ale ziemia chełmińska i Pomorze Gdańskie pozostały nadal w państwie zakonnym. Za
życia Jagiełły doszło jeszcze dwukrotnie do wojen z Zakonem, które nie doprowadziły jednak do
zasadniczej zmiany warunków tego pokoju.
W 1447 na tronie zasiada Kazimierz Jagiellończyk - syn Władysława Jagiełły. Wprowadził on 6 marca
1454 r. przywilej inkorporacyjny, mocą którego Prusy i Pomorze zostały wcielone do Polski, uzyskując
szeroką autonomię. Jednocześnie, uprzedzając uderzenie krzyżackie, król wypowie-dział wojnę
zakonowi. Wojna trwała 13 lat i zakończyła się w 1466 r. drugim pokojem w Toruniu. Na mocy pokoju
do Polski powróciło Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, a także przyłączono do niej Warmię,
Malbork i Elbląg.
Epizod nieudanej próby opanowania tronu czeskiego dla Kazimierza Jagiellończyka w 1438 r. oraz
krótkie rządy Władysława Wareńczyka na Węgrzech ożyły w tradycji dworu polskiego, gdy w 1457 r.
zmarł syn Albrechta Habsburga Władysław Pogrobowiec. Zwolnione trony Czech i Węgier stały się
pokusą dla Kazimierza Jagiellończyka, tym większą, że był żonaty z Elżbietą habdburską, siostrą
Władysława Pogrobowca, a ten nie miał bliższych sukcesorów. W doktrynie dynastycznej
Habsburgów był to atut bardzo silny i tego atutu chwycił się Kazimierz, zwłaszcza że z małżeństwa z
Elżbietą miał, już w chwili śmierci Pogrobowca, syna Władysława, a nie zawiodła również nadzieja na
dalsze męskie potomstwo. Ale to, co miało być atutem Jagiellończyka, przesądziło o jego przegranej
w początkowej fazie zabiegów. Bo jeżeli koncepcja oddania Jagiellonom tronów w Czechach i na
Węgrzech zrodziły się i miały oparcie w tamtejszych stronnictwach narodowych, to wywód roszczeń
jagiellońskich z praw dynastycznych Habsburgów stał w sprzeczności z zasadami polityki tych
stronnictw. Toteż w Czechach, i na Węgrzech dokonano elekcji królów narodowych. W pierwszym
wypadku był to Jerzy z Podiebradu, a w drugim Maciej Korwin, syn bohaterskiego obrońcy Węgier
przed Turkami, Jana Hunyadyego. Ogromnie komplikowało to politykę dynastyczną Kazimierza
Jagiellończyka, bo dla realizacji planów królewskich niemal nieuniknione stawało się starcie ze
stronnictwami narodowymi Czech i Węgier.

3. Kazimierz Jagiellończyk podjął politykę wygrywania okoliczności przeciwnych interesom
wspomnianych władców i tych stronnictw, które ich wyniosły. Stosunkowo łatwo można było w ten
sposób zwalczyć Jerzego Podiebradu, który jako król husycki znalazł się w konflikcie z papiestwem, a
przez to miał przeciwko sobie wierną Rzymowi część społeczeństwa. Zaangażowany w wojnę
trzynastoletnią, król polski unikał działania siła, zresztą także po zakończeniu tej wojny. Przy
zaostrzonych właśnie maksymalnie stosunkach Rzymu z Czechami, co się objawiło w wyklęciu Jerzego
przez papieża Pawła II i zwolnieniu Czech od posłuszeństwa królowi, Kazimierz Jagiellończyk uniknął
wojny o tron czeski. Poszedł natomiast drogą kompromisu, który był w Rzymie źle widziany i
przyczynił się do tego, że Stolica Apostolska nie zatwierdziła pokoju toruńskiego. Najpierw jeszcze w
1462r. na zjeździe głogowskim, gdzie zamierzano zażegnać konflikt z Zakonem, Kazimierz zawarł
przymierze z Jerzym z Podiebradu. W trudnych dla Jerzego okolicznościach, po klątwie 1466r.,
próbował mediacji miedzy królem czeskim a jego poddanymi, odrzucając propozycję objęcia tronu w
Czechach ze strony przeciwników politycznych Jerzego. Tą drogą osiągnął w 1468r. uznanie swego
syna Władysława przez Jerzego z Podiebradu następcą tronu czeskiego.
Sprawę komplikowało wystąpienie z pretensjami do panowania w Czechach Macieja Korwina, który
został nawet przez przeciwników Jerzego obwołany królem. Ale sejm czeski uznał Władysława
Jagieliończyka (1469).W 1471r. zmarł Jerzy. Wówczas formalnie już dokonano w Kutnej Horze elekcji
Władysława, eliminując Macieja. Stanowisko Władysława nie było jednak łatwe, bo był on władcą
tylko Czech właściwych, gdy innymi terytoriami monarchii czeskiej, tj. Morawami, Śląskiem i
Łużycami, zawładnął już wcześniej Maciej Korwin. Na tym tle doszło do długotrwałego konfliktu
zbrojnego miedzy Jagiellonami i Maciejem, kryjącego sobie zarazem dążność strony polsko-czeskiej
do pozbawienia Macieja tronu węgierskiego na rzecz Jagiellonów. We wcześniejszej fazie zabiegów o
tron węgierski, zakończonych pokojem między Polską a Węgrami w Starej Wsi 1474 r., planowano
osadzić na tym tronie syna Kazimierza Jagiellończyka - Kazimierza zwanego Świętym. Próbowano
nawet nawiązać sojusz z cesarstwem. Konflikt przeciągnął się, a zakończono go faktycznie dopiero
układem w Ołomuńcu w 1479 r. Mimo, że był zwłaszcza dla Polski bardzo kosztowny, a pociągnął za
sobą nawet niszczące najazdy Węgrów na południowe ziemie Polski, nie przyniósł stronie polsko-
czeskiej prawie żadnych rezultatów. Ani Czech nie rewindykowały Moraw, Śląska i Łużyc, które Maciej
zatrzymał jako swoje dożywocie, ani dynastia jagiellońska nie osiągnęła tronu węgierskiego.
Dopiero śmierć Macieja Korwina w 1490 r. otwarła raz jeszcze przed Jagiellonami drogę do tronu
węgierskiego. Kazimierz Jagiellończyk przeznaczył nań swego kolejnego syna Jana Olbrachta, który
zyskał poparcie na Węgrzech u szerszych rzesz szlacheckich. Tymczasem w sposób nieoczekiwany
jako drugi pretendent do korony węgierskiej wystąpił król czeski Władysław Jagiellończyk, którego
uznał obóz magnacki. Tak więc obaj bracia zostali okrzyknięci królami Węgier, ale w starciu zbrojnym
górę wziął Władysław, który ostatecznie zawładnął spuścizną Macieja Korwina w 1492 r. W tym
samym roku zmarł Kazimierz Jagiellończyk, a wyparty z Węgier Jan Olbracht objął tron polski (1492 -
1501).
Aleksander Jagiellończyk, który panował na Litwie od śmierci swego ojca Kazimierza Jagiellończyka
(1492), w 1501 r., po śmierci swego brata Jana Olbrachta, objął władzę również w Polsce. Aby
kontynuować przedłużającą się wojnę z Moskwą, zdecydował się on odnowić unię polsko-litewską,
która od 1492 r. faktycznie nie istniała. W oczekiwaniu na koronację w 1501 r. Aleksander podpisał
uzgodniony w Mielniku przez senatorów Królestwa i członków Rady litewskiej dokument (przywilej
mielnicki) oddający im rozległą władzę. Te roszczenia senatu stały się obiektem gwałtownego ataku
arcybiskupa Jana Łaskiego, który w 1504 r. doprowadził do uchwalenia przez sejm w Piotrkowie
konstytucji zakazującej zastawiania dóbr królewskich bez zgody sejmu. Król wycofał się też z ustępstw
na rzecz senatu i w 1505 r. przyjął w Radomiu żądania izby poselskiej. Porozumienie to znane jest
jako konstytucja nihil novi, która głosiła, że wszelkie zmiany w prawie pospolitym muszą zostać
zaakceptowane przez izbę poselską i senat. W 1506 r. wydane zostały natomiast Statuty Łaskiego,
będące zbiorem aktów ustawodawczych.

4. W 1506 r. po śmierci Aleksandra Jagiellończyka tron polski i litewski objął trzeci syn Kazimierza
Jagiellończyka, Zygmunt (zwany później Starym), który panował aż do 1548 r. W 1508 r. zakończył on
wojnę z Moskwą, zawierając z nią pokój wieczny. Litwa po raz pierwszy od czasów Witolda nie
poniosła strat terytorialnych w konfrontacji z agresywnym sąsiadem na wschodzie. W 1514 r. zawarty
został jednak układ moskiewsko-habsburski wymierzony w dynastię jagiellońską. Wojska ruskie zajęły
Smoleńsk, ale ich klęska pod Orszą skłoniła cesarza Maksymiliana I do normalizacji stosunków
z Polską. Na zjeździe wiedeńskim w 1515 r. Jagiellonowie zrezygnowali z korony węgierskiej
w przypadku wygaśnięcia tamtejszej linii swej dynastii, cesarz zaś odstąpił od zamiaru popierania
Moskwy i zakonu krzyżackiego. Antypolskie przymierze krzyżacko-moskiewskie zawarte w 1517 r.
doprowadziło natomiast do wybuchu kolejnej wojny polsko-moskiewskiej zakończonej pięcioletnim
rozejmem (Smoleńsk pozostał w granicach Księstwa Moskiewskiego) oraz - w 1519-21 z zakonem
krzyżackim. W tym ostatnim konflikcie, wobec braku rozstrzygnięcia militarnego, również zawarto
czteroletni rozejm. Po jego upływie w 1525 wielki mistrz Albrecht Hohenzollern złożył w Krakowie
hołd lenny Zygmuntowi Staremu. Zsekularyzowane państwo zakonne przekształcone zostało tym
samym w świeckie księstwo (Prusy Książęce), pozostające w zależności lennej od Polski. Albrecht
Hohenzollern przeszedł zaś na luteranizm.
Zygmunt Stary usiłował przeciwdziałać rosnącym wpływom Habsburgów zawierając w 1524 r. sojusz
polsko-francuski, który przekreślić miał układ wiedeński, ale wobec klęski Franciszka I pod Pawią
(1525) pozostał martwą literą. Śmiertelny cios polityce dynastycznej Jagiellonów w Europie
Środkowej zadała rok później (1526) śmierć króla Czech i Węgier Ludwika Jagiellończyka w bitwie
z Turkami pod Mohaczem. W jej rezultacie Czechy i Śląsk zajęli Habsburgowie, zaś na Węgrzech
o władzę rozpoczęli walkę Turcy, Habsburgowie i panowie węgierscy z Janem Zapolyą zięciem
Zygmunta Starego na czele. Mimo nacisków swej żony, Bony Sforzy, Zygmunt nie zdecydował się
jednak na interwencję w ten konflikt i w 1533 r. zawarł wieczysty pokój z Turcją (przedłużony w 1553
r). Walczył jednak o odnowienie wpływów polskich w Mołdawii i odzyskał Pokucie.
W 1529 r. Zygmunt Stary dokonał inkorporacji Mazowsza do Korony (po śmierci tamtejszych
władców).
Polityka wewnętrzna Zygmunta Starego nacechowana była konserwatyzmem. Swe rządy król opierał
na rodach możnowładczych, sprzeciwiał się też reformacji. Szczególnie pierwsza z tych cech
wywoływała niezadowolenie szlachty i doprowadziła do rozwoju ruchu egzekucyjnego. W latach
1519-20 izba poselska domagała się zwołania quot;sejmu sprawiedliwościquot; w celu uzdrowienia skarbu
i restytucji bezprawnie zastawianych królewszczyzn. W 1537 r. miała miejsce quot;wojna kokoszaquot; -
zwołana pod Lwowem na pospolite ruszenie szlachta zażądała m.in. restytucji dóbr królewskich,
odmawiając w przeciwnym razie dalszej służby wojskowej. W 1538 r. sejm w Piotrkowie uwzględnił
część postulatów szlachty, zakazując m.in. nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan.
Syn i następca Zygmunta Starego, Zygmunt August (1548-72) rozpoczął swe rządy jeszcze za życia
ojca, co zapewniła mu elekcja vivente rege (dosł. za życia króla) w 1530 r. Jeszcze wcześniej, bo
w 1522 r., koronowany został na wielkiego księcia litewskiego, a od 1544 r. samodzielnie władał
Litwą. W polityce zagranicznej Zygmunt August zacieśnił związki z Habsburgami, z którymi (Ferdynand
I) w 1549 r. podpisał układ sojuszniczy.
W 1557 r. król zawarł też traktat w Pozwolu z Zakonem Kawalerów Mieczowych, co wywołało najazd
moskiewski na Inflanty, o które zabiegali też zresztą Szwedzi i Duńczycy. Podpisany w 1561 r. traktat
wileński przewidywał podział Inflant na lenno polskie i dziedziczne księstwo kurlandzkie, które
otrzymał - zrzuciwszy habit zakonny - ostatni mistrz zakonu Gotthard Kettler. W trakcie wojny
o Inflanty Zygmunt August zdecydował się w 1563 r. na zawarcie w Piotrkowie układu, który -
w przypadku wygaśnięcia linii Albrechta Hohenzollerna - przekazywał Prusy Książęce we władanie

5. elektorom brandenburskim. Konflikt z Moskwą o Inflanty doprowadził do wybuchu pierwszej wojny
północnej ze Szwecją (1563-70). Po wstąpieniu na tron szwedzki Jana III Wazy, męża Katarzyny
Jagiellonki (1568), oba kraje zawarły jednak sojusz. Wojnę zakończył pokój w Szczecinie utrzymujący
status quo w Inflantach, a więc przyznających je Polsce. Nie obejmował on jednak Moskwy.
W polityce wewnętrznej Zygmunt August od 1562 r. opowiadał się po stronie ruchu egzekucyjnego.
W 1562/63 r. sejm piotrkowski rozpoczął realizację postulatów ruchu egzekucyjnego,
przeprowadzając m.in. uzdrowienie skarbu. Miał się on odtąd opierać na ziemskich dobrach Korony,
które miały być wydzierżawiane dożywotnio osobom zasłużonym. Zasady podziału dochodów
z królewszczyzn ustalono w sposób następujący: 20% dochodu otrzymywał dzierżawca, 20% - (czyli
tzw. kwarta) - miało trafiać do skarbu Rzeczypospolitej na utrzymanie wojska broniącego kresów
południowo-wschodnich (stąd potocznie nazywano to wojsko kwarcianym), zaś 60% przypadało dla
monarchy. W praktyce, poza kwartą, całość dochodów pozostawała jednak w kieszeniach
dzierżawców. Restytucja domeny królewskiej wymagała konfiskaty bezprawnych zastawów
(dokonanych po 1504 r.). Sejm zgodził się na uchwalanie w uzasadnionych przypadkach podatków
nadzwyczajnych. W kwestiach ustrojowych ruch egzekucyjny postulował m.in. silniejszą integrację
ziem wchodzących w skład Rzeczypospolitej: W 1569 r. nastąpiło włączenie do Korony Podlasia,
Ukrainy i Podola oraz ograniczenie swobód Prus Królewskich. Nową formę nadano też związkowi
Korony z Litwą. Unia lubelska zmieniała istniejącą wcześniej unię personalną w unię realną. Poza
wspólnym władcą, Korona i Wielkie Księstwo miały odtąd wspólny sejm, monetę i politykę
zagraniczną. Zachowano natomiast odrębność wojskową, skarbową oraz administracyjną.