A susumaton / short story in Waray or Lineyte Binisaya

1. Pagsambulag
ni Firie Jill T. Ramos
Tipagrorosaryo hi Paking ngan hi iya Nanay Sayong hadto nga pagsirom. Syahan
nga Biyernes han bulan, untop ha panata nga pagnobena ni Nay Sayong. Bisan ha
pangidaron nga baynte nuybe, obligado la gihap’ hi Paking nga sumabat hit’ pagrorosaryo
ni iya Nanay. Tikang mamatay hi iya Tatay hadton dose anyos pala hiya, waray awan hi Nay
Sayong hin pagnobena. Nananagkot hi Paking han kandila, hin bumati hira han panlagubo
tikang ha tabok nga balay. Pangaradol. Panharantiyaw.
“Maria santissima tabangi hi Taling,” huring ni Nay Sayong, “lain man adin nga
aringasa ha tabok.”
An tuman pala nga nakakahuman pagluwas an lagas, nabati hira han panharapas hin
nakatiil nga nagdadalagan ha tuna, tikahirani, ngan sumaka ha ira balkonahe. Tigda gin-abri
an ira portahan. Hi Taling, nayayasyasan hin blaws, nagkakalkag an buhok, putos hin
kahadlok an nalilisang nga nawong.
“Paking, ‘kadi anay ha balay.”
Nagpalanat hira pagdalagan tibalik ha balay ni Taling. Pakasulod nira, nakit-an ni
Paking hi Cardo, an asawa ni Taling, nga nahuyatang ha ubos han abuhan, upat ka biksal
tikang han portahan. Ginsasarop ni Cardo han iya duha nga kamot an samad nga nagsisirit
hin dugo. Namumudlat an iya mata hin kalas ngan kahadlok. Ha iya ulohan, nagimlat an
sundang nga may dugo pa an kataroman.
Naharaysang hi Paking ha iya tinutukdawan ngan pamati niya huminay an libot han
kalibotan. Gumaan an iya ulo, ngan baga hiya’n mag-iikaturumba.
Dumiretso hi Taling pagsulod ngadto han kwarto ha wala. Iya ginbayaan nga
nakawangwang an sada, nakikit’an ni Paking ha sulod an duha nga bata, nga parehos niya
mga pinanganak hin bunyag. Maupay an pangaturog nira Sara, tulo ka tuig, ngan hi Junior,
nga pagduduha pala dida’n Marso. Waray mga kalibutan nga pira ka piktaw nakadto an ira
amay, nagkakarigos han iya dugo. Ginkinitaan anay ni Taling an iya mga puya. Kahuman
ginpurot niya an usa nga linubas nga t-shirt. Gumawas hiya ngan iginti-on ha samad ni
Cardo an bitbit nga dugnit.
“'King, buligi ako dad’on ta hi Cardo ha hospital!”
Nahamawmawan hi Paking. Nagpanmirok pagtukib han ginyakan ni Taling, katima
tumalikod pagawas. Nagdalagan hi Paking tikadto kanda Apyong, an nagda-drive hin jeep
nga bawnderihan ha ira barangay.
Di maiha, naghahagurong ha gawas nira Taling an jeep ni Apyong. Humaw’as hi
Paking, nasunod ha iya an daraga nga suhag ni Apyong. Iya gin-agbayan pagtugway hi
Cardo tipagawas han payag ngan pagsakay han jeep. Ginbilin nira an daragita ni Apyong
para updan anay an mga bata.
Haros lumupad an pagpadalagan ni Paking han jeep nga iya hinuram kan Apyong.
Nahagunob an makina han sarao, nga danay umagutnga kun diri nasulod an pagkakambyo.
Nanunuro an tagtipasi nga balhas ni Paking. Mamara na’n iya but-ol han kulba ngan
makusog an tugadol han iya kasingkasing. Nag-iinampoon hi Paking nga waray hira

2. igkaengkwentro, kay an tugon ni Apyong diri kuno dayon-dayon nga nakagat an preno han
jeep. Ha pagkayana, naduyog ha ira an takna kay mahawan an karsada tipangiriklop an mga
tawo, kulang na’n nabiyahe. Kinahanglan nira makaabot dayon ha hospital kay damo na’n
dugo nga nag-iinawas kan Cardo.
Ginsisipat ni Paking ha rearview mirror an iya mga pasahero. Nahaharusros hi Cardo
ha iya kalingkod ha may estribo han jeep, nabalabag ha pasilyo an iya tiil nga naabot ngadto
han tabok nga bangko. Matarom an siplat ni Cardo kan Taling nga nalingkod ha iya sapit, ha
tuo. Sagipo an wala nga kamot ni Taling pagsarop han nagdidinugo nga samad ni Cardo
samtang nakapot ha bintana han jeep an iya tuo. Nalingiw hi Taling kan Cardo, nakadto ha
windshield han jeep an iya pangit-an. Panalagsa linilingi ni Taling hi Cardo, pero lingi nga
dayon may panliparo. Nagyayawyaw hi Cardo, ginmumusak hi Taling.
“Ikaw! Si-a si-a kala! An imo pagpatay gud ha ak’, para makalibre ka na hit’ imo
lalaki.”
Ginduon ni Taling pagtion an dugnit ha samad ni Cardo.
“Agi ! Agi, nga yawa ka!” Imnigpot han iya paglingkod hi Cardo, ginkaptan han iya
tuo nga kamo an wala ni Taling nga naduon han iya samad. Tim’nuros hi Taling.
“Aringasa dida.”
Lumingiw hi Cardo ha gawas han jeep, ginharayo an iya nawong kan Taling.
“Makatalwas la ako. Di’ pa’n amo, yawa ka.”
“Kitaon ta,” baton ni Taling. Sumiplat hi Cardo kan Taling. Nanliparo ngan tumupra
ha gawas han jeep.
Pakalapos nira ha Alajas Machine Shop, nababatian ni Paking an mga bagting han
lingganay ha Redemptorist Church. Lumingi hiya ngadto han iya pasahero,
“Harani na kita Bethany.”
Pag-agi nira ha El Reposo, lumingi hi Paking han mga nanlalabaw nga krus ngan
mga estatuwa han kaanghelan ha pader han sementeryo. Nangilikdan hi Paking ngan
nanuktok ha bangko han jeep, nanabi,
“Tabi la, tabi la, maagi la kami, ayaw la anay niyo pag-interesi it’ aadi nga usa.”
Samtang hi Taling, lumingi kan Cardo, dumus-og paghirani, iya ginsuksok an iya
duha nga kamot ha irok ni Cardo, ngan gintuhay an kalingkod han nadadaudos nga asawa.
Pagkaabot ha Redemptorist samtang namaniobra an wala nga kamot ni Paking han
manibela pagpaliko han sarakyan tipasulod han Bethany, sumingit pangudos an iya tuo nga
kamot.
“‘King,” ughaw ni Cardo, “malapos ka na langit, ighuring nala’k kan San Pedro.”
“‘Im’ iroy Cardo, ayaw hin intrimis.”
Diru-deritso tikadto ha may emergency room an jeep. Pag-abot nira dali-dali nga
humaw-as hi Paking ngan ginlipot an iya mga pasahero. Gin-agbayan ni Paking hi Cardo
nga may lakip danas, gintugwayan tipasulod ha emergency room. Nasunod ha duduha hi
Taling, bitbit an dugnit nga nahumog na hin dugo.
Ha entrada han emergency room gintapo hira han usa nga nurse nga langkawag
ngan gin-updan ngadto han pinakaharani nga bakante nga kama. Ginpahigda han nurse hi
Cardo. Dumaop an doctor, ngan usa pa nga nurse nga bulaw an buhok, ngan ira
ginpanginano an kan Cardo samad nga nagtikang na liwat pagtabigis hin dugo.

3. “Deep laceration, severed artery. Nakikita ko na it’ iya collar bone. Nurse, ig-temp anay
adi, katima agi kamo ha rad para X-Ray ngan ha O.R. kita.”
“Yes, Doc,” baton han langkawag nga nurse.
Lumingi kadali an doctor kanda Paking ngan pumakiana,
“Naano ini hiya?” nga laong han doctor ngan bumalik liwat dayon pagtamod ha
samad ni Cardo, samtang gin-aayos pagsul-ot ha iya kamot an gwantes.
“Amo na’t hiya, Doc samaran na pag-uli,” baton ni Taling. “Piho ko la igintapo hin
away ha gawas kay hubog.”
Lumingiw hi Cardo pakabati han baton ni Taling. Igin-gaod niya an iya matarom nga siplat
ha mga kurtina nga nakasabit palibot han iya katre. Nanubod an luha ha iya mga mata, pero
ugsa pa inin makapanuro gindali-dali pagkuskos ni Cardo han likod han iya palad an
nagtataob nga luha.
“Ikaw it’ misis, Mana? Naano ka man liwat, nahubag ma’t im’ nawong?”
“Oo, Doc,” baton ni Taling, ngan dagmit nga ginsudlay han iya usa nga kamot an iya
buhok ngan igintabon tikadi han may iya wala nga aping.
“Aw inin, kuan Doc, waray, napakulob la ako.”
“Sige, nasingring ka man,” ngalaong han han doctor, nga nakatawa hin hilaw.
“Ada inin na imo mister dako inin nga iya samad ngan naigo an tul-an. Kinahanglan
namon hiya operahan.”
Ginpalibutan han duha nga nurse ngan han doctor hi Cardo. Dumus-og tikadto ha
tiilan han kama hi Taling para makawada an mga nurse ngan doctor. Ginhikap kadali ni
Taling an iya aping, ngan nakahingit daw nagpupugong han kamangara-ngara han iya
nanlalamhong nga nawong.
Samtang gintatarabagan hi Cardo, gumawas han emergency room hi Paking.
Paspasay an iya pitad, tipagawas ngadto han garden han hospital. Nakakita hiya hin
bangko, ngan lumingkod.
Suok nga magsangkay tikang han ira kabata hi Paking ngan hi Cardo. Mga
tuminongnong ha Manlurip an ira mga kaapoy-apoyan, ngan dida na hira liwat ig-anak
ngan nanubo. Usa ka tipagsisirom, hadton mga ulitawo pa hira, naghuhulat han iya pag-
gawas ha Washington Trading hi Cardo. Napungko ha sidewalk.
“Oy , pare, adi ka man. Kanina ka pa?
“ Maiha ka man, alas sais it’ im’ out?”
“ Alas singko gad ito, pero kay ako ma’t nakapot hit’ warehouse. Makuri man
lumakat nga diri pa trangkado it’ bodega, an imo la nga ako’t magpinanapar hiton.”
Tumukdaw hi Cardo, nagdagkot hin sigarilyo.
“ Yawa, pre’, burod hi Taling,” an sumat ni Cardo.
Maiha na ginkukursonadan ni Cardo hi Taling, an morena nga may kalundiis nga anak hin
paragtinda hin karan-on ha merkado, sapit han may karnihan. Halaba’n buhok ni Taling,
ngan mahiyom-hiyom an pangiay-kiay. Halaba an pirok nga daw gintutugkad iton im’
kaburut-on kun natutok ha imo it’ iya mga mata. Alyas Coca Cola beauty it’ tawag kan

4. Taling, kay paros kuno hin otso onsas nga botelya hin Coke it’ korte hit’ lawas—gutiay it’
hawak, haglapad it’ balat-ang.
“An alyas Coca Cola nga manghod ni Jun Brown nga matador ha merkado?”
“Oo, pre’.”
“Hala ka, nim’ iroy. Ay’ pagsiring mabatsi ka na liwat, paro’s han imo tirada ha
Ormoc. Dalaganan mo ngani iton, padi, di ka na makakauli ha Tacloban.”
“Amo ngani, nga yawa, goodbye masasayang araw na gud ako hinin. Puta, pare,
bangin ak’ pag-ihawon hit’ magurang hito nga yawa.”
“Ikaw kay tusik ka la bis’ diin, di ka nga yawa nanginginano hit’ im’ gin-aagrabyado.
Anuman, umamin ka na kan Jun.”
“Di ka maamin na yawa kay ginkadto ak’ ha trabaho kanina, de motor tulo pa gud
hira.”
Pagluyo han semana, ginkasal ha casamiento ni Cardo hi Taling. Nagtinuok an nanay
ni Taling nga paragtinda, samtang gindudumara han huwes an seremonya han pagkasal han
iya puto nga daraga. Katima hadto, nagtukod hi Cardo hin payag-payag ha tabok nira
Paking. Magkaaramyaw la hira. Tikang ha balkonahe nira Paking, nahahang-awan niya an
libong ni Cardo ngan Taling.
Dida’n nagtatawan-tawan na ha ira balkon an suhag nira nga hi Sara, nagtirotinda hi
Taling hin puto ug iraid, mga karan-on nga gintitinda nira hadto ni iya nanay ha merkado.
Gindugangan pa niya hin bulad, bugas, mga de-lata, ngan tuba. Usa ka higayon, tikang ha
ira ruwang, nahibatian ni Paking an himangraw ni iya Nanay Sayong nga napapalit hin tuba,
ngan ni Taling.
“Pakwartaha naman ako, Day Taling, ma-tunga, an bahal ha.”
“ Oo gad, Nang Sayong, adi’t imo, ispisyal.”
“ Mamay ano, dumako na inin nga imo tirotindahan.”
“ Buyag, Nang, a da, ginpapaningkamotan ko kay maghinulat ngan la’k kan Cardo,
pan-gugut’asan kami’n gutom. Tukib ka man hiton nga usa, pakakasweldo inuuna’n
galonan. Pag-uuli, utas it’ bursa, hubog, hiya pa’t maisog.”
“Pag-ampo Taling. Ig-ampo la kan San Antonio de Padua nga lamragan it’ iya
hunahuna.”
“Haguy, Nang Sayong, nabungol na ada it’ mga santos hit’ akon panginyupo.”
“Ayaw pagturaw, iday.”
“Waray gadla unta sapayan, ‘Nang, kun baga nagkakawaray-warayan trabaho, basta
diri la sugad hito it’ batasan. Hiya na ngani’t salaan kay mauli hubog, hiya pa’t
dako’t buot. Ka di hiaasyahi hit’ sura dayon ilabay it’ tiko ha bungsaran.”
“Mag-aano man kita, ‘Day, ada na man ito. Makuri man bayaan mo’t im’ asawa, it’
mga bata matubo nga waray tatay, baga ka daw la liwat hito hin disgrasyada.”
Han bata pa hi Paking, agsub niya maabtan hi iya Nanay Sayong, ha ira abuhan nga
nagpipinanmahid hin luha. Pagpapakianhi niya nga ‘naano ka 'Nay?’, mabaton la adi nga,
‘Agi, Dong, napulingan la ako.’ Nakadamo gihapon niya kakit-i hi iya Nanay nga may ‘da
mga pasa, ha butkon, ha tiil. Nakapira adto kumada ha ira balay hi Apoy Teban, paghilot
kay napiangan hi iya Nanay, kay natalindas kuno hiya panlaba ha salog.

5. Usa ka adlaw han Grade 6 hiya, may umabot lalaki ha ira balay, foreman han
gintratrabahuan ni iya tatay. Paglakat han tawo, sumulod hi Paking ha ira balay ngan
humiling ha kwarto nira iya nanay. Nakatalikod ha portahan hi iya Nanay, ngan gin-aalsa an
duha nga kamot ha langit, nakakumo an mga palad. Ginsusuntok ha kada pangunat an
hangin ha iya uluhan . Ha espiho, nakit-an ni Paking an nawong ni iya Nanay, mahulos hin
luha pero an mata nagraranggat hin kalipay, sugad hin nahuwasan hin mabug-at nga dinara.
Nabatian niya an nguyngoy ni iya nanay,
“Salamat, Diyos ko, salamat Senyor San Antonio, salamat han pagpamati han akon
panginyupo. Ginsasaad ko maghahalad ako hin nobena samtang may’da ko pa ginhawa.”
Namarihayaw an barahibo ni Paking, ngan dali-dali hiya nga lumusad ngan nagdinalagan
tikadto ha baybayon han dagat. Pagbalik niya han kulop, gindudul-ong ha ira balay an patay
nga lawas ni iya Tatay, nakuryente kuno samtang nagpipintar ha Jansen Building ha DWU.
Karokanina han namumuriga hi Paking ha ira kusina hin pangik’lupon, nabatian
niya an pagbatonay ha tabok nga balay. Waray hiya kamumutang, naabat hiya nga may’da
lain han tagbaway nira Cardo ngan Taling.
“Inaano ka, nga birat ka, ginsaniban ka hin impakto.” Natigal’ing an boses ni Taling.
“ Puta ka, gin-iinitihan mo ako ha ulo, maiha na. Diri la tuba’t im’ ginbabaligya, may
pakapin ka pa. May’da ka pinapasumsom hin himaya.”
Duro an pagmusak ni Cardo kan Taling, nasiyabaw na, daw nagbabandilyo ha bug-os nga
baryo.
“Hin-o nga lagong an nagdulong ha imo hinin nga sumat ha? Ayaw pag-iniroya it’
ak’ pagtinda kay amo ito’t imo ginlalamon, de puta ka, di ka lugod nabulig.”
“Maabtan ko la kamo. Maaabtan ko gihap’ kamo! Ayaw pag di wara, may nakasumat
ha akon! Baa, di ka gud ngani makatilaw pagsisinsilyoon ko’t imo kahimo.”
“Testingi, nim’ iroy, testingi kay usa la’t magawas ha aton dinhi nga buhi.”
Lulusaron na unta ni Paking an duha, tatawagon unta niya hi Cardo para mapasaw
an mahugot nga away han mag-asawa. Kundi magrorosaryo pa hira ni iya Nanay. Waray na
maghulat an takna, waray na niya kahitabagi an duha. Naurhi la gud hiya. Kun maaram la
hiya nga masusugad hadto.
Tikang han iya linilingkuran, nakit’an ni Paking an usa nga babayi nga dumaop han
puerta mayor han simbahan, umatubang ha altar, lumuhod nga dumupa. Katima,
nakatikluhod nga nagilas tidaop ha altar. Nakikit-an ni Paking ha iya hunahuna it’ kahimo
hinin nga babayi-–nakapiyong it’ mata, ginhuhuring it’ iya pangadi. Ano daw la it’ ig-
inaampo hito nga babayi? Katalwasan ba gihap’ sugad han igin-inampo hadto ni iya Nanay
Sayong, o pasaylo para hin usa nga mapait nga hingyap nga nahitumanan paros hit’ waray
kahumanan nga nobena ni iya Nanay. Nangilikdan hi Paking .
Waray na mag-asawa hi iya Nanay. Kun nahihingadayan ngani hadto han ira mga
kaurupdan nga pwedi pa gad kuno hiya mag-asawa, dagos la hi iya Nanay nabaton hin,
Para ano, yana pa nga huyayag na’t ak’ dughan, o di man ngani masiring, Di na mapauwat
adi nga mga lawas, iyoha’t na mga kapait ha kawaray dirig.

6. Waray pag-iha, natatan’awan ni Paking hi Taling nga nagawas han emergency
room. Nagpakiana inin han sikyu, nga abtik nga gintudlok an iya kinamumutangan.
Nagbaktas tidaop ha iya hi Taling. Han harani na hi Taling, dumus-og hi Paking ngadto han
ligid han bangko. Lumingkod hi Taling, ngan nagtikang pagnguyngoy. Natamod-tamod hi
Paking, pumiling-piling ngan gindunganan hin takla. ‘Tsk tsk tsk’.
Tumukdaw hi Taling, ginhukas an singsing ha iya tudlo. Ginpurot ni Taling an usa
nga kamot ni Paking ngan iginkiyumot didto han palad an singsing. Mahugot an tutok han
siplat ni Taling.
“Mauli la ako yana pagkuha’t mga bata. Bahala ka na’t ha iya.”
Bumawi hin siplat hi Paking. Tumamod ngan naghukad hin usa ka hilarom nga
ginhawa. Tumangdo hi Paking, duha ka mahinay nga tangdo. Tumukdaw hi Taling ngan
nagbaktas hin paspasay tikadto han gate han hospital, waray lingi-lingi. Ginkinitaan ni
Paking an nagtitikahirayo nga ladawan ni Taling nga tumabok ngan sumakay han jeep nga
namamasada ha garawsan han Redemptorist.
Nagdagkot hi Paking hin sigarilyo ngan ginsipat an iya relo. Iya ginbana-bana kun
ano nga oras magawas hi Cardo ha operating room.
---Tubtuban---