Vragenuurtje Monumentenwacht Andries Deknopper 7 juli 2022

1. Opsporen en inschatten van
aantasting door insecten:
online vragenuurtje op 7
juli

2. Schema Herstelproces

3. Toegepast op werking MOWA
1. Analyse: conditiecontrole
2. Diagnose, prognose:
actief – niet-actief?
Toename schade?
> risico’s op verdere
inschatten
3. Therapie: onderhoud,
herstel, restauratie,
bestrijding…
4. Controle: herinspectie

4. Toegepast op houten balken
 Stap 1a: analyse stabiliteit / mechanische schade
 Stap 1b: analyse of opsporen biologische aantasting
(type insecten en schimmels = determinatie)
 Stap 2: bepalen van de ernst van schade = diagnose
eventueel ook prognose = inschatten van hoe de schade
zal evalueren
 Stap 3: therapie = keuze tussen herstel / bestrijden /
vervanging,…

6. Onderhoudsfiches

7. Onderhoudsfiches
Ongedierte en Schimmel
 Insectenbeheersing in vijf stappen
 Insecten bestrijden met vloeibare insecticiden
 Insecten bestrijden met anoxie (zuurstofarme omgeving)
 Insecten bestrijden door vriezen
 Plakvallen: Houtborende insecten
 Detectiepapier: Houtborende insecten
Zie ook: www.monumentenwacht.be

8. Vaststelling schade
 Tijdens inspecties wordt er haast altijd schade door
houtaantasters vastgesteld en gerapporteerd.
 Niet meteen bestrijden: doorgaans zijn het milde of
langzame schadeprocessen (de intensiteit: laag en
de frequentie: onregelmatig)
 Tip: niet meteen handelen, maar verder (laten)
onderzoeken, opsporen
 Uitzondering: bij felle aantasting of aantasting in
combinatie met zwamaantasting is structureel herstel
of vervanging nodig.

9. Focus op houtaantasters
Sporen en schade: Indicatoren (Parameters)
1. Houtsoort: hulpmiddel om insectensoort te herkennen
2. Onderscheiden van kern- en spinthout: van belang om
therapie te bepalen
3. Uitvliegopeningen, schade: type (rond- ovaal) - ouderdom
4. Boormeel: type - ouderdom of vervuiling
5. Insecten: soorten / levend - dood
vooral ook de hoeveelheid / aantal insecten

10. Houtaantasters
Anobium punctatum
kleine houtworm / klopkever
Xestobium rufovillosum
grote houtworm / klopkever
Hylotrupes bajulus
huisboktor
© KBIN
© KBIN
© KBIN

11. Houtaantasters: larven
Anobium punctatum
kleine houtworm
lengte: 2 mm
Xestobium rufovillosum
grote houtworm / klopkever
lengte: 4 mm
Hylotrupes bajulus
huisboktor
lengte: 20 mm

12. Anobium punctatum: kleine houtworm
 Uitvliegopeningen: rond, 1 tot 2 mm diameter
 Meest voorkomende keversoort
 Vaak zeer oppervlakkige schade aan constructiehout
 Heel vaak oude, niet actieve aantasting
 Bij zachthouten voorwerpen (bv. beelden) kan zware ‘vermolming’
voorkomen: hout gaat er als een spons uitzien.

13. Anobium punctatum: kleine houtworm
 Verkiest vochtige ruimtes en vochtig hout.
 Sterke voorkeur voor vochtig hout (≠ rot hout)
 Vooral laagste zone’s in bv. kasten

14. Anobium punctatum: kleine houtworm
 Links: mand in wilgenhout (jonge twijgen)
 Rechts: kleine niet waardevolle objecten kunnen ook
aangetast zijn
 Let op met jong hout: takken, brandhout,…

15. Anobium punctatum: kleine houtworm
 Kerkstoelen in beukenhout: check ze best stuk voor stuk
 Ook ‘nieuwe’ stoelen zijn vatbaar

16. Xestobium rufovillosum: grote houtworm
 Uitvliegopeningen: rond 2 tot 4 mm
 Steeds in eikenhout dat reeds verzwakt is door schimmel,
die hoeft niet actief of zichtbaar te zijn /
 De meeste schade dus eerder door de schimmel
 Kan hierdoor ook kernhout van eiken aantasten

17. Xestobium rufovillosum: grote houtworm
 Risico-locaties: vochtig hout tegen muren en vloeren:
plinten, lambriseringen, balkkoppen
 Vaak ter plaatse van (oude) lekken in daken en goten
 Vaak lokale aantastingen ≠ verspreide aantastingen
 Moeilijk te bestrijden

18. Hylotrupes bajulus: Huisboktor
 Enkel in het spinthout van naaldhout! Dus
niet in het kernhout.
 Vaak oude niet meer actieve aantastingen!
 Enkel in jong hout!
 Hout ouder dan 80 jaar bevat onvoldoende
voedingsstoffen
 Let op: dus ook vaak onnodige
bestrijdingen

19. Hylotrupes bajulus: Huisboktor
 Ovale uitvliegopeningen : 6 tot 12 mm
 Hier wellicht actieve aantasting: zeer lichte kleur van het boormeel

20. Hylotrupes bajulus: Huisboktor
 Vaak scheuren in de vezelrichting van het houtoppervlak
 De met boormeel gevulde gangen gaan opzwellen of openscheuren
 Hier oud boormeel: oranje kleur

21. Hylotrupes bajulus: Huisboktor
 Links een balk die zgn. ‘afgebijld’ is: waarbij deel van het
spinthout is verwijderd / ook een houten deuvel te zien: spoor
waarbij werd geïnjecteerd in het hout.
 Het aanwezige boormeel zit vast, is donker, aaneengeklit
 Veroorzaakt verwarring omdat de toestand er beschadigd uitziet

22. Hylotrupes bajulus: Huisboktor
 Bij jong naaldhout of naaldhout met veel spinthout, kan een
aantasting voor problemen zorgen.
 Links: een bebording waarbij leien kunnen afzakken:
maar doorgaans blijft de schade beperkt

23. Bestrijding: welke methode?
Keuze wordt best bepaald door :
 de conditie van het materiaal (vervanging – herstel?)
 het type insect
 de samenstelling van het object (≠ materialen)
 de erfgoedwaarde van het object
 de mogelijkheid tot demontage, vervoer
> Kies niet enkel voor doeltreffendheid

24. Bestrijding? Kleine houtworm
 Voorkom een vochtig klimaat!
 Bij constructiehout is bestrijding doorgaans niet nodig
 Bij hout met dunne sectie en zonder afwerklaag kan
insecticide werkzaam zijn: veel oppervlakte en klein volume
 Voorwerpen met hoge erfgoedwaarde en afwerklaag
(beelden): warme lucht, anoxie, stikstof, CO2,
 (Gifgas Methylbromide (MBr) is al geruime tijd verboden)

25. Bestrijding? Grote houtworm
 Los eerst het vochtprobleem op!
 Vervanging van balkkoppen kan noodzakelijk zijn, dit kan
door nieuw hout of polymeerchemisch (epoxyhars en
glasvezelwapening - eventueel met houten bekisting)
 Injecties in eikenhout werken enkel lokaal rondom:
wisselende resultaten (beperkt bereik – schade door het boren)
 Lage drukinjectie: meerdere kleine gaatjes en grotere
hoeveelheden insecticide (in Nederland meer toegepast)
 Oppervlaktebestrijding: helpt enkel bij voorwerpen met
klein volume en dus verhoudingsgewijs veel oppervlakte
 Warmtekamer: worden vaker toegepast / wisselend succes
 > Langdurig proces dat voor complexe zolders zelden
helemaal kan opgelost worden > onder controle houden

26. Bestrijding? Huisboktor
 Doordat de larven enkel in het jonge spinthout leven en
dicht tegen het houtoppervlak leven zijn
oppervlaktebestrijding (bestrijken of bespuiten) en/of
injectie wel zinvol
 Doorgaans zal een bestrijdingsfirma ook voorstellen om
het aangetaste hout te verwijderen: is vaak niet nodig
 Injecties in het kernhout zijn niet nodig
 Oudere balken met oude aantastingen: hebben geen
bestrijding nodig > papier kleven en verder controleren.
 Als het aandeel spinthout te groot is of het onderdeel
vervult zijn functie niet meer: is vervangen uiteraard
noodzakelijk

27. Bestrijding – meer weten?
 Houtaantasting: Bestrijding houtaantasting door insecten
en zwammen in historische gebouwen.
Uitvoeringsrichtlijn 5001 (URL 5001 - 2015)
https://www.stichtingerm.nl/kennis-richtlijnen/url5001
Stichting Erkende restauratiekwaliteit Monumentenzorg

28. Analyse – Oefening
 links: ornamenten op bv. portiekaltaren zijn vaak in
zachthout: boormeel is donker van kleur: kan daar al hele
tijd liggen – ook vaak vervuild met stof > geen goede
indicator
 rechts: licht gekleurd boormeel

29. Analyse - Oefening
 Samengestelde en geverfde voorwerpen (bv. meubilair) zijn
moeilijk te diagnosticeren: enkele indicatoren ontbreken
 Geen uitvliegopeningen, maar wel boormeel
 Hier valt het boormeel via de naden naar buiten

30. Analyse - Oefening
 Links: balkkop waarrond metselwerk is verwijderd :
oppervlakkige schade, maar geen duidelijke indicatoren
: interne schade?
 Rechts: muurplaat met onderaan boormeel / aantal
uitvliegopeningen gevuld met boormeel

31. Analyse spinthoutstroken
 Links en midden: blekere spinthoutstrook met enkel hierin
uitvliegopeningen van kleine houtworm – geen boormeel
 Rechts: ook bij naaldhout mogelijk enkel uitvliegopeningen
van kleine houtworm in het spinthout

32. Inspecties: beperkingen
 Inspecties: non-destructief en visueel onderzoek
 heel wat beperkingen : de schade is vaak
onzichtbaar: bv. balken zitten verborgen achter de
bepleistering, metselwerk, verflagen, lambriseringen,
vloeren,…
 Interne schade en de omvang ervan is niet zichtbaar /
niet meetbaar

33. Onzekere diagnose
 Inschattingen wijzigden over de voorbije 20 jaar.
 Wat bij eerste inspectie werd gediagnosticeerd als:
een actieve aantasting werd als een oude aantasting
beoordeeld bij herinspectie
 Eerste diagnose was mogelijk verkeerd.
 We zien vaak nog steeds dezelfde hoeveelheid
boormeel liggen.
 Risico bestaat dus dat een verkeerde diagnose tot
overbodige bestrijdingen leidt.
 Nood aan monitoring- of detectietechnieken

34. Zinloze bestrijdingen
 Links: eiken balken met in het midden van de balk telkens 1
injectie: dus in het kernhout zonder uitvliegopeningen
 Rechts: een injector (plug) in een spinthoutstrook: nog begrijpelijk:
maar de aantasting is zeer licht / aandeel spint : eerder beperkt

35. Beoordelen van de schade
 Hulpmiddelen:
- resistograaf, vochtmeters
- akoestische detectieapparatuur,
- beeldvormingstechnieken…
 Nood aan goedkope en toch doeltreffende alternatieven om
insectenaantasting op te sporen of te monitoren
 Monitoring ≠ bestrijdingsmethode, maar meettechnieken
om aantastingen regelmatig (minstens jaarlijks) te
kwantificeren, op te sporen, op te volgen
 Monitoring laat niet toe de interne schade of houtrot in kaart
te brengen
 Geeft een inschatting van de ernst van een aantasting
 Geeft ook aan welke locaties aangetast zijn.

36. Detectiemethoden
1. Stofzuigen / verwijderen oud boormeel
2. Detectiepapier (op hout / op afwerklaag)
3. UV-vallen met lijmborden
4. Plakvallen / Plakvallen met feromonen
5. Boenwas (opvullen uitvliegopeningen)
6. Zoek naar van insecten (en hun jagers)

37.  Bij zachthouten voorwerpen zoals altaren ligt vaak wat boormeel: >
‘Ligt het hier nog maar pas of al een hele tijd?’
 Het boormeel is vaak vervuild met stof: oud boormeel
 Aangetast of beschadigd hout ziet er vaak zorgwekkend uit, maar
de aantasting is daarom niet altijd actief
1. Verwijderen oud boormeel

38. 1. Verwijderen oud boormeel
 Boormeel is niet altijd een bewijs van een recente aantasting
 Boormeel kan zuiver, lichtkleurig, maar ook vervuild en oud zijn
 Reinig en verwijder alle boormeel en controleer het jaar nadien
 Zuig ook het boormeel uit de uitvliegopeningen op

39. 1. Verwijderen oud boormeel
 Verwijder eerst alle stof, vuil en reeds aanwezig
boormeel.
 Nadien zal nieuw boormeel makkelijker als nieuw of
recent kunnen worden bestempeld.

40. 2. Detectiepapier
 Bij het ‘uitvliegen’ gaan de volwassen insecten nieuwe gaatjes in
het houtoppervlakte en dus ook in het papier knagen >
ontegensprekelijk actieve aantasting
 Waar kleven: op een zone met (verdachte) uitvliegopeningen (en
een perimeter +/- 30 cm)

41. 2. Detectiepapier
 Strookjes of grote vellen papier
 Behangerslijm (genre Perfax - makkelijk aan te maken)
 Op stofvrij houtoppervlak

42. 2. Detectiepapier
 Bij voorkeur op onbeschilderd hout
 Balkkoppen, spantbeenvoeten, muurplaten, kepers
 Links: vlak na het kleven (vochtig papier volgt de contouren)
 Rechts: na het aflezen: nieuwe gaatjes werden omcirkeld

43. 2. Detectiepapier: welk type papier?
 Te dun papier gaat scheuren, maar het principe blijft werken.
 Gebruik papier dat goed de contouren of textuur van het
houtoppervlak volgt: dus geen te dik papier of karton.
 Gewoon A4 of A3 papier (80 gr - printerpapier) werkt prima.

44. 2. Detectiepapier op zolders
 Laat het aanbrengen en aflezen op moeilijk bereikbare plaatsen
over aan uw monumentenwachters
 Op gewelven zijn touwtechnieken aan te bevelen.

45. 2. Detectiepapier: hergebruik gaatjes
 Links: actieve aantasting - gaatjes in het papier
 Doordat het hout aangetast is door houtrot (vezelig rot) kan het
gaatje er oud zien.
 Gaatjes kunnen ook herbruikt worden! Kevers knagen niet
noodzakelijk steeds nieuwe gaatjes:
 Rechts kleefband werd over gaatje gekleefd en opnieuw gaatje

46. 2. Evaluatie: Detectiepapier
+ Kan ook na bestrijding aangebracht worden om de efficiëntie
ervan te beoordelen
+ Ook grotere oppervlakken kunnen bekleefd worden
+ Komt na oppervlakkig bevochtigen, makkelijk los
+ Goedkoop, snel, niet-destructief
- Door het gebruik van lijm op waterbasis, kan het papier
verkleuren of los komen (doorgaans enkel aan de randen)

47. 2. Detectiepapier op meubilair
 Ook toepasbaar op meubilair
 Hier op eikenhouten koorgestoelte en lambrisering – wordt niet
als storend ervaren / makkelijk te verwijderen
 Ook gekleurd papier kan gebruikt worden om het kleurverschil te
beperken.

48. 2. Detectiepapier op afwerklagen
 Houten kunstvoorwerpen afgewerkt met verf, boenwas,
beits, vergulding, lak, …
 Gebruik hiervoor zuurvrij vloeipapier (zgn. zijdepapier of
Japans papier - vaak gebruikt om opstuwingen te fixeren)
 Gebruik een lichte oplossing van water en
methylcelluloselijm (bv. Tylose, Klucel G)
 > Eerder werk voor een restaurator, specialist

49. 3. UV-lichtvallen met lijmborden
 Vooral vliegende insecten worden aangetrokken door licht
(klustervliegen, halmvliegen, muggen)
 Ze worden gevangen in een lijmbord waarin ze vastkleven
 Gebruik niet de oude elektrocutietypes: brandgevaar
 Dit verticale type werkt niet goed voor houtaantasters
(vliegen enkel bij hoge temperaturen > 17°C)

50. 3. Variant: Lijmborden + UV licht
 Onderste boven opgehangen UV-lamp
 Daaronder bij voorkeur witte lijmborden
 Heel efficiënt voor grote houtworm die er eerder naar toe kruipt
(zit vaak langs de randen)

51. 3. Variant: Lijmborden + UV licht
 Meerdere vallen op 1 zolder zijn mogelijk.
 Op deze zolder in Grimbergen een 15-tal lampen
 Zowel vliegende als kruipende insecten komen vast te zitten

52. 3. Evaluatie: UV-lampen + lijmborden
+ In horizontale ligging: zeer doeltreffend tegen allerlei insecten,
waaronder dus ook houtaantasters
+ Vangst van volwassen insecten = ingreep in de populatie
+ Eerder goedkoop: veelvuldig toe te passen
+ (Zou ook moeten werken met eenvoudige ledlampen)
- Enkel volwassen kevers worden gevangen (geen larven)
- Geen exacte lokalisering van aantasting – wel vermoeden
- Ook nuttige jagers (predatoren) worden gevangen
- Klustervliegen kunnen de vallen snel en volledig vullen
- Lijmborden en UV-lampen moeten jaarlijks vervangen worden
- Let op met slijtage van de transformators

53. 4. Plakvallen
 Plakvallen: meestal kartonnen doosjes met aan de
binnenzijde een klevende lijmlaag
 Te plaatsen in de buurt van een vermoedelijke aantasting
 ‘Blundertraps’: voorbijgangers komen vast te zitten

54.  Vooral doeltreffend voor kruipende insecten
 Veel spinnen, pissebedden, zilvervisjes,
honderdpoten
 Gebruik een gids of affiche om de schadelijke
insecten te herkennen (zie hierna)
 Veel stof waardoor de lijm minder gaat kleven
 Plaats ze bij voorkeur aan ramen (licht), plinten
(passage) en op donkere, rustige plaatsen
4. Plakvallen

55. https://collectionstrust.org.uk/wp-content/uploads/2016/11/insect-pests-historic-houses-
poster.pdf

56. https://www.english-heritage.org.uk/siteassets/home/learn/conservation/collections-
advice--guidance/eh-bugs-poster-web_240321.pdf

57. 4. Plakvallen voor kleine houtworm
 Feromonen: geurstoffen die mens en dier uitsturen om
o.a. partners te lokken
 Kunnen synthetisch nagebootst worden en via dispenser
op de lijmlaag aangebracht: extra lokmiddel
 Voor Anobium – zeer wisselende resultaten

58.  Probeer steeds met dezelfde hoeveelheid valletjes te
werken om evoluties te kunnen beoordelen
 Duid valletjes eventueel aan op een grondplan
 Als de valletjes snel vol zitten – vervang je ze of plaats je
er meer (duidt ook op probleem)
 Een intensief gebruik van plakvallen zal ook reductie van
je insectenpopulatie betekenen (zie hierna)
 Bij hoge aantallen in de vangsten zijn stappen 4 en 5
noodzakelijk.
4. Plakvallen: Tips!

59. 4. Plakvallen specifiek voor kleermot
 Het feromoon van de vrouwelijke kleermot kan synthetisch
worden nagebootst.
 De mannelijke exemplaren worden dus ‘gefopt’ en
gevangen.

60. 4. Plakvallen specifiek voor kleermot
 Werken zeer goed in kleine ruimten.
 Zijn zo efficiënt zodanig dat andere bestrijdingsmiddelen
mottenpapier, mottencassettes, blokjes cederhout overbodig
worden.

61. 4. Plakvallen specifiek voor kleermot
 Plaats ze op een donkere plaats bv. onder een kast.
 Kleermotten houden van donkere, rustige plaatsen.
 Om stofdepositie te vermijden, hang je ze best op.
 Gebruik ze bij voorkeur in een ruimte zonder textiel.
 Gebruik ze enkel in de buurt van textiel als er reeds een
besmetting is of was (ze werken zodanig goed dat ze motten van de
ene naar de andere kamer kunnen lokken).
 Vervang ze om de drie maanden.

62. Kleermot (Tineola bisselliella): Volwassen insect
• Eerder klein – kleiner dan 1 cm!
• Goudkleurig volwassen insect
• Larven die de schade aanrichten

63. Kleermot (Tineola bisselliella): Larve en sporen
• Larve maakt soort van web (links)
• Soms ook zonder web (rechtsboven)
• De lege cocons zijn soms te vinden (rechts)

64. 5. Boenwas
 Techniek die eerder spontaan ontstaat, bij het vele boenen
geraken de uitvliegopeningen opgevuld met vaste boenwas.
 Gebruik voor (geboende of geverniste) houten objecten:
eventueel een houtkleurige boenwas

65. 5. Boenwas
 Links kleurloze boenwas (witachtig)
 Bij onregelmatige oppervlakken waar papier aanbrengen moeilijk
is, kan een witte boenwas helpen

66. 5. Evaluatie: Boenwas
+ Alternatief wanneer detectiepapieren storend zijn
+ Doorgaans weinig opvallend
+ Toepasbaar op complexe of onregelmatige oppervlakten
- Tweemaal opvullen blijkt vaak noodzakelijk omdat bij het
drogen de boenwas krimpt en de opvulling eruit kan
vallen
- Sla geen gaatjes over, anders lijken die recent te zijn
- Eerder arbeidsintensief

67. 6. Zoek naar insecten en hun jagers
 Levende insecten zijn het beste bewijs op een actieve
aantasting
 Dode insecten kunnen er al lange tijd liggen (exoskelet
bewaart heel goed.)

68. 6. Zoek naar insecten en hun jagers
 Trilspinnen (Pholcus phalangioides) zijn belangrijke jagers en
wikkelen hun prooien in een web (wit jasje)
 De Korynetes caeruleus wordt vaak gevonden bij aantasting door
grote houtworm (‘geen jagers zonder prooien’)

69. 6. Zoek naar insecten en hun jagers
 Links: een normale hoeveelheid boormeel
 Rechts: een grotere hoeveelheid wellicht v. Korynetes caeruleus
(staalblauwe kever, hamkever, blauwe rolkever)
 Diens larve duwt boormeel naar buiten op vlotter op zoek te
kunnen gaan naar prooien (houtworm zowel grote als kleine)

70. Enkele aanbevelingen
 Probeer de RV in het gebouw onder de 70% relatieve
luchtvochtigheid houden. Niet enkel voor insecten maar
ook voor schimmels (oppervlakteschimmels)
 Kerkruimtes met basisverwarming hebben vaak minder
insectenaantasting
 Verwijder minder waardevolle, aangetaste objecten
(kratten, paletten, takken, planken,…)

71. Einde