O sionismo en prespectiva histórica. Primeira parte

1. O SIONISMO EN PRESPECTIVA HISTÓRICA. (I PARTE)
Colonización ou Colonialismo?
Por: Sergio Rotbart
O feito de que o debate entre o sionismo e o post-sionismo tome ribetes políticos e partidarios no
noso seo, así como as detraccións que veñen desde fóra do pobo xudeu e que negan toda
posibilidade de autodeterminación para o mesmo, non deben ser traba para o debate profundo
acerca das características dun dos movementos máis singulares do século XX. Nesta nota en dous
partes, intentamos enfrontarnos honestamente coa nosa historia. Entre os múltiples, vertixinosos e
profundos cambios que xerou a sociedade israelí nos últimos 15-20 anos, hai un fenómeno que pon
de manifesto o carácter dual e contraditorio ?cando non multifacético- de éraa post-colectivista ou
(para dicilo co tan temido termo en boga no noso tempo) post-sionista. Aínda que é certo que a
plena inserción da economía israelí ao mercado mundial implica a consolidación de tendencias
claras e unívocas como a desarticulación do estado como ente regulador da economía e prestador
de servizos sociais, o avance das privatizacións e a polarización da sociedade en canto a ingresos,
condicións de vida e niveis de consumo, no plano cultural esa mesma forza anticolectivista deu
lugar á urxencia no seo da esfera pública de voces e quot;narrativasquot; que no pasado estaban
marxinadas, se non acaladas. O debate sobre a declinación de Israel como sociedade homoxénea,
desde o punto de vista da súa identidade colectiva, e o ingreso a unha era quot;multiculturalquot;, na que o
sionismo histórico (laico, fusionado coas grandes ideoloxías da modernidade europea) xa non é
hexemónico, é un exemplo da apertura do debate público e a existencia de esferas multifacéticas
nun período de cambio histórico, no que poucas cousas parecen ser definitivas ou inmutables(1). É
sabido que, cando o vello resístese a morrer e o novo aínda non madurou (seguramente Antonio
Gramsci formulouno mellor que quen o cita de xeito torpe e arbitraria), a aparente situación de
quot;anemia socialquot; non está caracterizada precisamente pola falta de valores, senón máis ben pola
loita e competencia de valores distintos. No Israel dos nosos días poucas cousas son certeiras e
normativas para a maioría dos seus cidadáns, pero unha delas é que o sionismo laico, occidental e
universalista é unha ideoloxía coa que se identifican cada vez menos israelís. Cando o legado dos
quot;pais fundadoresquot; parece caer no esquecemento, non é casual que ese mesmo legado sexa revisado
e cuestionado. A revisión crítica do sionismo e dos seus orzamentos básicos non é nova. Non me
refiro á crítica dos seus inimigos quot;extranacionaisquot;, senón á que, desde as súas orixes, foi enarborada
polos adversarios no seo da propia familia (o Bund, os comunistas xudeus, a ortodoxia relixiosa, os
liberais asimilacionistas). As voces de disenso desas correntes da historia xudía moderna non eran
tan quot;residuaisquot; nin marxinais durante un longo e significativo período, desde fins do século XIX ata
mediados do século XX. Só pasaron ao esquecemento, ou se viron obrigadas a actuar detrás das
bambalinas establecidas polo quot;consenso nacionalquot; precisamente nun contexto no cal o sionismo
pasou a ser a forza dominante do mundo xudeu (claramente logo da creación do Estado de Israel).
En forma lexítima e sistemática, esa pluralidade da vida xudía do período pre-estatal comezou a
ser obxecto de estudo e investigación na academia israelí nos últimos anos. Coincidindo coa
declinación do colectivismo sionista, as críticas dos quot;novos historiadoresquot;, os quot;sociólogos críticosquot; e
os quot;post-sionistasquot; atoparon eco nalgúns medios de comunicación masiva a partir da década do ´90
do século pasado. E aínda que o seu arsenal discursivo e explicatorio aspira a ser parte de teorías e
metodoloxías da investigación histórica e as ciencias sociais, unha gran parte do seu contido
coincide significativamente (aínda que apareza revestido coa linguaxe presuntamente quot;neutroquot; da
academia) coa crítica ao movemento sionista que fose formulada polos seus adversarios xudeus a
principios do século XX, sobre todo por aqueles que actuaron en marcos políticos e sociais de
esquerda, como o Bund, os comunistas e os socialistas asimilacionistas.
quot;UNHA TERRA, DOUS POBOSquot;
Un dos tópicos importantes da axenda post-sionista presente en gran parte das universidades
israelís é a comparación do sionismo con outros movementos coloniais europeos que actuaron nos

2. séculos XIX e XX. Como exemplo específico e representativo deste tema, propóñome citar
sinteticamente un debate que tivo lugar en 1998 na Universidade Hebrea de Jerusalem e no que
participaron historiadores, sociólogos, economistas e xeógrafos israelís. O evento realizouse baixo
o título de quot;Unha terra, dous pobosquot;, e unha das sesións estivo dedicada ao tema: quot;O comezo da
colonización sionista: aspectos comparativosquot;2. Nela o sociólogo Amir Ben-Porat expuxo o seu
relatorio sobre quot;O comezo da colonización sionista en Palestina e o concepto de colonialismoquot;.
Tomando como período de análise a primeira onda inmigratoria-colonizadora (coñecida na
historiografía xudía como quot;Primeira Aliáquot;) que chegou a Palestina-Eretz Israel a fins do século XIX,
Ben-Porat atopa importantes puntos de contacto entre esa experiencia e a do colonialismo europeo,
a pesar das diferenzas existentes entre ambas. Aínda que no caso do sionismo falta un elemento
esencial que caracteriza ao colonialismo: un centro imperial ou estatal ao cal aflúen os beneficios
económicos obtidos nas quot;coloniasquot;, os inmigrantes xudeus en Palestina introduciron un modo de
produción distinto ao da poboación local, e estableceron un sistema de relacións asimétrico coa
economía do lugar. A súa empresa colonizadora non estivo apoiada e protexida por un estado-
nación determinado, senón por un filántropo capitalista (o Barón de Rotschild), cuxo apoio
permitiu que o nivel de vida dos inmigrantes fose máis elevado que o dos quot;nativosquot;. A pesar de
que o propósito fundamental do sionismo foi a creación dunha comunidade política na nova terra,
librada de calquera relación de dependencia cos estados europeos de orixe, o desenvolvemento da
colonización implicou o dominio sobre parte das terras e da economía local. Mentres que a
motivación ideolóxica foi máis influente que a procura de beneficios materiais, iso non impediu
que inmigrantes quot;protocapitalistasquot; empregasen a traballadores árabes locais, quen constituíron a
man de obra barata na construción das colonias. Pola súa banda, o investigador en xeografía
histórica Ran Aaronsohn presentou no citado debate unha perspectiva distinta, que fai fincapé nas
relacións e diferenzas entre a colonización e o colonialismo. De acordo con Aaronsohn, existe un
tipo de colonización sen colonialismo, é dicir o asentamento de inmigrantes en colonias de
ultramar sen o apoio dun estado ou quot;nai patriaquot;, como a colonización xudía na Arxentina baixo a
tutela da JCA (Jewish Colonization Association), a colonización italiana en Tunisia e os templarios
alemáns en Palestina. Así mesmo, hai casos de colonialismo sen colonización, como a dominación
belga do Congo, de Gran Bretaña en Sudán e de Francia en Marrocos. Para rematar, tamén existiu
un tipo mixto de colonización dentro do colonialismo, como o asentamento de franceses en
Alxeria, ingleses e holandeses en Sudáfrica e alemáns en territorios polacos. Aplicando esta
clasificación ao caso do sionismo en Palestina, Aaronsohn conclúe que, na súa etapa inicial, ese
tipo de colonización non tivo trazos colonialistas (como a conquista territorial, a explotación
económica e o dominio dos centros de poder). Máis aínda, houbo moi poucos elementos do tipo de
quot;colonización de explotaciónquot;, baseado en privilexios brindados polas autoridades gobernamentais
e a explotación de recursos naturais e humanos con fins lucrativos como principal actividade dos
colonos. En cambio, a colonización xudía en Eretz Israel coincide co tipo de quot;colonización
poboacionalquot;, baseada, por unha banda, na inmigración dunha comunidade étnico-cultural a un
novo territorio, que é menos desenvolvido e moderno desde o punto de vista tecnolóxico e, polo
outro, na creación dun sistema comunitario-colonizador separado, con características distintas á do
sistema comunitario da poboación local. O núcleo da colonización ?sempre de acordo coa tese de
Aaronsohn- é xeográfico, e só os seus quot;envolturas pertencen ao campo da política e da economíaquot;.
A proba contundente de que non houbo pretensión de explotación económica radica no feito de
que os investimentos xudeus en Palestina, polo menos na época considerada, non brindaron
ganancias. O fluxo de capitais era unidireccional e, contrariamente aos casos de explotación
económica, desde o exterior cara ao interior, e non á inversa. Ademais, había unha separación
tallante entre o goberno existente e a comunidade de colonos, que en moitos casos chegaba á
contradición de intereses, motivada pola sospeita e o medo que a colonización xudía espertaba
entre as autoridades do Imperio Otomán. As dúas posicións ate aquí resumidas, a que identifica ao
sionismo dentro do modelo da colonización e a que o inclúe no marco do colonialismo, espertaron
unha polémica que transgrediu o período histórico tomado como referencia (o da quot;Primeira Aliáquot;)
e centrouse tamén en períodos posteriores do desenvolvemento da colonización sionista, como o
da dominación británica en Palestina ?que comeza na etapa final da Primeira Guerra Mundial- e o
da expansión territorial do estado xudeu independente, cuxos sucesos máis significativos son a

3. guerra do ´48 e a de 1967 contra os estados árabes veciños. Con respecto ao primeiro período pre-
estatal, resulta estimulante citar ao sociólogo Baruch Kimmerling, segundo o cal nin os homes da
primeira onda inmigratoria nin os da segunda (quot;Segunda Aliáquot;, de principios do século XX) foron
quot;responsables do desenvolvemento da empresa sionistaquot;. quot;Eles foron ?agrega Kimmerling- a
condición necesaria, pero non suficiente. Sen a presenza da potencia colonial inglesa, que brindou
o contexto internacional, e baixo cuxa tutela desenvolver unha comunidade etno-nacional xudía,
en total contraposición á vontade dos poboadores locais, o sionismo non tivese ningunha
consistencia. Ademais, se non fose polo cambio das leis de inmigración dos Estados Unidos a
mediados dos anos ´20, non se creou no lugar unha masa crítica do colectivo xudeu que, coa
retirada do goberno colonial, estivese en condicións de enfrontar aos árabesquot;. Noutra sesión do
simposio quot;Unha terra, dous pobosquot;, Kimmerling presentou a súa propia disertación sobre os
quot;Problemas conceptuais na historiografía dunha terra, dous pobosquot;. Alí desenvolveu a súa tese de
que a historiografía israelí oficial, tinguida de filtros ideolóxicos sionistas, peca de non haberlle
dado ao conflito xudeo-árabe o papel central que tivo na formación dunha comuidade xudía en
Palestina. Segundo Kimmerling, para a maioría dos analistas e estudiosos da época pre-estatal
quot;existe, en efecto, unha poboación árabe, pero aparentemente non hai conflito, ou non é
suficientemente significativo e non explica procesos dentro da sociedade xudía. Efectivamente, dos
árabes compran terras, e eles son parte dun mercado de traballo que é necesario conquistar; ás
veces os árabes provocan disturbios, e non é moi claro por que, quizá porque non son modernos
como os xudeus. Eles tamén constitúen un factor polo cal os ingleses impón limitacións á aliá e a
adquisición de terrasquot;. En síntese, quot;os árabes, como os turcos e os ingleses, son parte dunha especie
de natureza exterior, ou imposición exterior, coa que de cando en vez hai que confrontar. Os
árabes e os ingleses entran e saen na historiografía sionista aceptada como un deus ex machina da
traxedia gregaquot;.
A DIMENSION MATERIAL DA IDEOLOGIA SIONISTA
A sobrevaloración do factor ideolóxico para explicar a dinámica da colonización sionista en
Palestina-Eretz Israel, que considera á mesma como a realización dun movemento de
emancipación nacional, pero a pon fóra do contexto histórico e social máis amplo no que tivo
lugar, emana dunha concepción que analiza ás ideoloxías como entes abstractos, case metafísicos,
desvinculados da realidade e os intereses materiais sobre os que actúan. Baruch Kimmerling
destacou, no debate ao que nos referimos, que a ideoloxía sionista non pode ser considerada como
unha variable independente, illada da estrutura social na que actuou e dos intereses materiais que
existiron detrás do seu compoñente discursivo. Como exemplo dunha análise máis abarcativo do
carácter e o papel dunha ideoloxía nun contexto social determinado, Kimmerling cita ao
historiador norteamericano Fredric Jackson Turner, quen explicou os fundamentos da cultura do
seu país ?o individualismo, o liberalismo e a aspiración a un goberno central pero limitado nas
súas facultades e autoridades- polo papel central que tivo a quot;fronteiraquot; na constitución da
sociedade norteamericana como unha sociedade de inmigrantes-colonizadores. Contrariamente ao
ocorrido no quot;Vello Mundoquot;, onde a propiedade e o acceso á terra, que era un medio escaso e
limitado, condicionaron a constitución de estados fortes e centralistas, no quot;Novo Mundoquot;
americano a abundancia da terra e o fácil acceso ao dominio sobre ela e á súa propiedade explican
a inexistencia dun poder político forte e a formación dunha cultura individualista e dunha forma
política federalista. Na Palestina de fins do século XIX e principios do século XX deuse unha
situación inversa á norteamericana, dado que a terra na sociedade de inmigrantes-colonizadores
era un dos recursos máis escasos e raros. A cambio de calquera parcela de terra, tanto os
inmigrantes como individuos, así como as súas entidades representativas, víronse obrigados a
pagar un prezo económico, político e social alto, tal vez un dos máis altos do mundo. Kimmerling
agrega: quot;A colonización sionista é a única que elixiu o seu destino territorial non de acordo con
parámetros de abundancia de terras dispoñibles, nin do seu valor e a súa calidade, ou a riqueza
natural do territorio, a súa accesibilidade política e a posibilidade de vivir en paz cos seus
habitantes, senón de acordo a unha ideoloxía que era unha mestura de relixión, nacionalismo
moderno, liberalismo e socialismoquot;. A centralidade do conflito xudeo-árabe neste período

4. formativo viuse expresada na política de adquisición de terras, e precisamente institucións como o
Keren Kayemet LeIsrael e o Keren Hayesod foron as que dirixiron a disputa territorial, antes que o
fixesen organizacións de defensa armada como Hashomer ou a Haganá.
Paralelamente, o conflito tivo outra escena na cal desenvolveuse: a loita heroica polo quot;traballo
hebreoquot;, un dos compoñentes centrais do ethos sionista, significou na práctica a segregación
económica dos árabes e a segmentación do mercado de traballo, diferenciado polos soldos e as
condicións laborais en prexuízo dos traballadores árabes. Segundo o sociólogo Baruch
Kimmerling, esta segmentación económica dentro dun marco político común a xudeus e árabes (o
mandato colonialista británico), foi o comezo dunha tendencia separatista dentro do movemento
sionista que logo tivo trazos máis claros a nivel político. O compoñente de discriminación cara aos
traballadores árabes foi xustificado mediante o argumento de que quot;a loita polo traballo hebreo foi
unha loita social contra a explotación do traballador árabe e en pos de brindarlle protección ante
un traballo peor remuneradoquot;. Con todo, Kimmerling non menciona que o á clasista do sionismo
laborista, de orientación marxista (cuxo peso foi ideoloxicamente significativo no período da
quot;Segunda e Terceira Aliáquot;), intentou crear marcos de cooperación entre xudeus e árabes non
soamente a nivel laboral e sindical, senón que esa tendencia tamén tivo a súa correlación a nivel
político, coa proposta do estado binacional. O feito de que o binacionalismo pase ao esquecemento
a metade dos anos '40, en pos da idea do estado nacional xudeu, non está desvinculado do feito de
que dentro do movemento obreiro xudeu en Eretz Israel impúxose a liña estatal-constructivista á
corrente clasista-marxista nunha etapa moi temperá da colonización pioneira.
Tirado de: http://www.hagshama.org.il/es