Jos Cuijten over Dementiezorg

1. Op 10 november organiseert Nursingcongressen de Dag van de
Dementiezorg. Een van de sprekers is Jos Cuijten, trainer, coach,
acteur, observator én voormalig verpleegkundige. Zij is deskundig
op het gebied van dementiezorg en ouderenzorg en geeft lezingen
en workshops gericht op de omgang met dementerende mensen.
Daarnaast heeft ze een boek geschreven over dit thema met als titel
Is dementie erg? ‘Soms maken we het erg’, vindt Cuijten.
BijZijn-XL
00>
nr. 09 - 2015
ACHTERGROND
BijZijn-XL
00>
nr. 09 - 2015
ACHTERGROND
>
lukt, ontstaat er al gauw verwarring. Met
onze gezonde hersenen kunnen we die
verwarring vaak oplossen. Voor bescha-
digde hersenen is dat veel moeilijker.
Cuijten legt in haar lezing uit hoe dat werkt.
‘De prikkelverwerking vindt plaats op vier
verschillende ontwikkelingsniveaus. Als we
net geboren zijn, komen de prikkels binnen
op niveau 1, waar ze worden gelabeld.
Warm, koud, honger, pijn, heel basaal. Dit
lijdt tot een reflexmatige handeling.
Wanneer we wat groter worden, ontstaat bij
de ordening van de prikkels een beeld van
de situatie: niveau 2. Als we dat beeld
begrijpen, dan kunnen we ermee omgaan.
Er komt dan vanzelf een actie of beweging
op gang die daarbij past. Soms leidt dat
ook tot na-aapgedrag. Op niveau 3 ontstaat
het denkende brein. We kunnen daar wat
afstand nemen van een prikkel en er
gedachten over en bij hebben die de prikkel
nog meer betekenis geven. Op niveau 4 ten
slotte zit het vermogen om te kiezen, te
organiseren en te abstraheren. Hier zit ook
het tijdsbesef.’
Bij mensen met dementie wordt een prikkel
verwerkt op niveau 1 en 2. ‘Ze kunnen
daardoor heel reflex- of gevoelsmatig
reageren op een gebeurtenis. Maar omdat
bovendien het prentenboek van hun
geheugen steeds dunner en dunner wordt,
kunnen ze veel van wat ze zien niet meer
plaatsen. We weten dat de belevingswereld
van een dementerende zo’n beetje
teruggaat naar de periode van 0 tot 35 jaar.
Het verleden wordt heden.’
Doordat deze mensen hun omgeving niet
meer goed begrijpen, ontstaat veel
verwarring in de verpleeghuizen en
zorginstellingen, vertelt Cuijten. Want de
omgeving daar is helemaal bedacht door
en afgestemd op de gezonde hersenen.
‘Het toilet moet worden doorgedrukt, de
zeep zit in een zeeppompje en de kraan
gaat met een hendel omdat de verpleeg-
Nadat zij twaalf jaar als verpleegkundige in
ziekenhuis, verpleeghuis en thuiszorg had
gewerkt, ging Jos Cuijten een theater­
opleiding doen en werd ze dramadocent.
In die tijd was Stichting Validation in
Nederland actief met het aanbieden van
trainingen in het omgaan met mensen met
dementie. Cuijten werd gevraagd in deze
training een dementerende te spelen in de
verschillende stadia van dementie, zodat de
deelnemers op haar konden oefenen.
‘Dat was een enorme uitdaging’, vertelt ze.
‘Omdat ik mij daarvoor moest verdiepen in
de belevingswereld van de dementerende,
ging ik op bezoek in verpleeghuizen en
begon met observeren. Daardoor merkte ik
hoe de wereld van de gezonde hersenen en
die van de beschadigde hersenen twee
totaal verschillende werelden zijn die niet
goed bij elkaar komen. Wanneer ik
bijvoorbeeld op een verzorgende afstapte
en in mijn rol van dementerende zei:
“Vannacht heb ik gedroomd dat ik een
kindje was” dan kon de reactie zijn: “Waar
hebt u pijn?” Wat vreemd, dacht ik dan,
waarom vragen ze dat? Daar heb ik het
toch niet over? Dat heb ik voortdurend in
het acteren als dementerende gevoeld. Dat
er iets anders met mij gedaan werd dan
waar mijn behoefte lag.’
Zo ontstond bij Cuijten de passie om alles
over dementie en communicatie te weten te
komen. Ze ontdekte hoe de wereld van de
gezonde hersenen zich verhoudt tot die van
de beschadigde hersenen. Cuijten:
‘Wanneer we dit echt gaan begrijpen,
kunnen we leren aan te sluiten bij de
mogelijkheden van mensen met dementie.’
Gezonde hersenen versus
beschadigde hersenen
Met onze hersenen proberen we de wereld
om ons heen te begrijpen. Ze zijn de hele
dag bezig met het verwerken, rangschikken
en beoordelen van prikkels. Als dat niet
kundige die met haar elleboog moet
kunnen bedienen. Een dementerende kan
daar niet mee uit de voeten. Dus trekt een
bewoonster geregeld aan het rode
alarmkoord omdat ze zich herinnert dat je
zo het toilet doortrekt. “Dat moet u toch
niet doen!”, zeggen we dan. “U moet niet
steeds bellen!” “Maar ik trek door”,
antwoordt ze verbaasd.’
Cuijten is ervan overtuigd dat omgevings-
factoren van essentieel belang zijn voor de
mate waarin de dementie bij de bewoners
tot uiting komt. Zij wordt geregeld uitgeno-
digd in zorginstellingen met de vraag om
mee te kijken of de omgeving geschikt is
voor de demente bewoners. ‘Dat is lastig,
want de inrichting is vaak met de beste
bedoelingen gemaakt. Maar wel helemaal
gedacht vanuit de gezonde hersenen. Als ik
de woonkamer binnenkom, zie ik het al:
alles is verlicht, glanzend, modern. Dat zijn
heel veel onbegrijpelijke prikkels. Eens ging
ik bij een groep bewoners aan tafel zitten.
Nadat we zo een poosje zaten vroeg een
van hen me: “Zit u ook te wachten?” “Zit u
dan te wachten?”, vroeg ik hem. “Ja, wij
allemaal”, antwoordde hij. “Maar er wordt
nooit iemand binnengeroepen.” Dat is toch
vreselijk! Ze wonen in de wachtkamer!’
Een ook veel voorkomende reden voor
onrust is volgens Cuijten het gebrek aan
tijdsbesef van iemand met dementie.
‘Wanneer een dementerende zegt: “Zuster,
ik moet naar de wc”, dan reageren we met:
“Ik kom zo bij u” en lopen door. Vanuit
niveau 2 wordt alleen het beeld van de
weglopende zuster begrepen, het tijdsbesef
om “zo” te kunnen snappen, is weg. Dus
raken mensen in paniek. En stress is een
grote veroorzaker van probleemgedrag.’
Een verzorgende die op een workshop van
Cuijten was geweest, pakte dit mooi op.
Toen zij met een bewoonster naar het toilet
ging, zei een andere bewoner: ‘Ik moet
ook.’ Bijna antwoordde ze ‘Ik kom zo’,
maar ze herinnerde zich op tijd wat ze
geleerd had. En dus zei ze: ‘Wanneer
mevrouw Willemsen weer op haar plaats
zit, kom ik naar u toe.’ Dat was een beeld
waar de bewoner wat mee kon, en de vraag
verdween.
Cuijten: ‘Zulke mooie oplossingen kunnen
de verzorgenden het beste zelf bedenken.
Zij kennen de mensen en kunnen ontdek-
ken wat werkt. Ik raad ze vaak aan een
kaartje in hun zak te stoppen waarop ze de
ideeën en ervaringen kunnen schrijven van
de verschillende collega’s die helpen om
geen “zo” of “straks” meer te zeggen, maar
te spreken vanuit begrip voor het
beschadigde brein.’
Te veel prikkels
Ze vertelt verder: ‘De oplossing vraagt om
een andere manier van denken. Het gaat
om aandacht, om herkenbaarheid en om de
hoeveelheid prikkels. Cuijten geeft een
voorbeeld. Het is koffietijd. Het kopje is
volgeschonken en voor de bewoner
neergezet. Het kopje koffie wordt dan een
stilstaande prikkel die niet meer wordt
opgemerkt. Bewegende prikkels of
geluiden winnen het van het stilstaande
kopje. En die andere prikkels zijn er in
overvloed: een verzorgende die binnen-
komt, bezoek, gerammel op de gang, de tv
die aanstaat of muziek. De demente
bewoner kan al die prikkels niet meer goed
filteren, wordt er door afgeleid en vergeet
Niet langer leven in
de wachtkamer
­­
DEMENTIEZORG
Tekst: Martine Steen, arts, tekstschrijver en eigenaar van
MindforMore Mindfulnesstrainingen. www.mindformore.nl.
ACHTERGROND
In haar workshops verplaatsen de
deelnemers zich interactief in de wereld
van de demente mens. De lezingen en
workshops zijn geschikt voor artsen,
verpleegkundigen, familie en mantelzorg,
kortom: voor iedereen die wel eens met
een dementerende te maken heeft. Meer
informatie is te vinden op www.fortia.nl.Beeld: Studio Oostrum

2. ACHTERGROND
<
de koffie die voor hem staat. Met als gevolg
dat de verzorgenden halfvolle kopjes koffie
weggooien. Om dat te voorkomen, gaat de
verpleegkundige of verzorgende soms bij
de mensen zitten om de koffie gauw naar
binnen te gieten. Dat kost haar tijd, het
maakt de mensen nog meer afhankelijk en
het doet niets aan de stress. Misschien kan
die bewoner het best, maar niet in die
chaos. Die structuurloosheid maakt hem
dus meer dement en het kost de verzor-
gende ook nog eens meer tijd.
‘Je wilt niet weten wat ik allemaal zie als ik
stilletjes aan het observeren ben’, zegt
Cuijten bevlogen. ‘Mensen zijn aan het
ontbijten in een gezellig sfeertje. Opeens
komt er iemand binnen van de huishoude-
lijke dienst die gaat stofzuigen tussen de
benen van de mensen door. Dan neem ik
haar mee naar buiten en vraag vriendelijk:
“Doe je dat thuis ook?” “Wat?” “Stofzuigen
terwijl je man en kinderen aan het eten
zijn.” “Nee, natuurlijk niet!” “Waarom hier
dan wel?” “Ik moet mijn werk doen.” En zo
komt iedereen binnen op zijn eigen moment
om het werk te doen. Ik heb gezien dat een
pedicure tijdens het eten de voeten van de
mensen zit doen. Ik zag hoe tijdens het
eten de deuren openzwaaiden en de
keukenhulpen naar binnenkomen om alvast
de borden af te ruimen van de mensen die
klaar zijn. Het lijkt soms wel een slapstick.’
Verveling
Een ander aandachtspunt is verveling.
Cuijten: ‘Verveling ontstaat omdat mensen
aan een lege tafel gezet worden. Als ik jou
aan een lege tafel zet en zeg: “Fijne dag”,
dan heb je het na tien minuten wel gezien.
Bij demente mensen is dat niet anders. Ook
hun hersenen hebben een bezigheid nodig,
een prikkel. Als die er niet is, dan maken ze
hem zelf.’ Cuijten begint ritmisch met haar
hand op de tafel te tikken. ‘Dat bedenken
de mensen niet, dat doen de hersenen.
Lopende mensen gaan op zoek naar
prikkels, en die dat niet kunnen, gaan
prikkels veroorzaken. Daar komt ook veel
roepgedrag vandaan.’
Als je daar iets aan wilt doen, is het
belangrijk om te weten wat de mensen
nodig hebben. Dat is voor iedereen
verschillend. Daarvoor moet je de mensen
kennen. ‘Bespreek dat met de familie’,
raadt Cuijten aan. ‘Met wie hebben we te
maken, wat heeft hij of zij in zijn of haar
verleden gedaan, waar wordt iemand blij
van? Dat moet al bij de intake aan de orde
komen.’
In haar lezingen beschrijft Cuijten wat ze
haar moeder, die ook dement is geworden,
zou meegeven tegen die verveling: ‘Een
koffertje. Daarin zou ik een dvd van een
heilige mis doen, want mijn moeder was
katholiek en kon daar erg van genieten. Er
zou ook een dvd in komen van de films
Sissy en Gone with the Wind. Verder een
rozenkrans, een gebedenboek met haar
bidplaatjes, een fles 4711 met een zakdoek
en een chocoladebonbon. Zie je, zo komen
alle zintuigen aan de beurt.’
Wij zijn er voor hen
Cuijten is ervan overtuigd dat we de zorg
voor dementerenden kunnen verbeteren.
‘Maar dan moeten we ons wel weer gaan
realiseren dat wij er als verzorgenden,
artsen en familie zijn voor hen. Zij zijn er
niet voor ons. Dat betekent dat wij daar met
onze gezonde hersenen afspraken over
moeten maken. De belangrijkste verande-
ringen zijn eigenlijk vrij eenvoudig. Maak
een planning: wanneer wordt er gestof-
zuigd, wanneer komen de etenskarren,
wanneer komt de pedicure. Hang tijdens
het eten een bordje op de deur: niet storen.
Gebruik geen woorden als “zo” , “straks” of
“morgen”. Roep niet als de dienst erop zit
door de kamer: “Ik ga naar huis!”, want dat
kan leiden tot na-aapgedrag waardoor de
dementerende ook naar huis wil.’ Droog
voegt ze eraan toe: ‘En de verpleegkundige
moet af en toe de Zweedse band om. Ga
tijdens het koffiedrinken bij de mensen
zitten en niet ondertussen medicijnen delen
of met elkaar staan kletsen. Creëer rust en
aandacht en doe dat zelf voor.’ Ze bena-
drukt echter ook dat dit niet eenvoudig is.
De zorg werkt enorm hard en helpt zo goed
als ze kan. ‘Het zijn helden die hun
stinkende best doen. Ik wil hen graag iets
geven dat hun werk kan verrijken.’
De essentie van het omgaan met mensen
met dementie is volgens Cuijten dat wij met
onze gezonde hersenen proberen te
begrijpen wat het beschadigde brein
beleeft. ‘Dat vraagt iets heel anders van ons
dan mensen naar bed en naar de wc
brengen. De verzorgenden die op deze
manier werken, zijn er echter heel blij mee.
Ze ervaren dat demente mensen zo veel
meer mens kunnen blijven. En dat geeft niet
alleen aan de bewoners, maar ook aan de
mensen die voor hen zorgen veel meer
voldoening.’
BijZijn-XL
00>
nr. 09 - 2015
ACHTERGROND
Dag van de Dementiezorg
Complexe dementiezorg in de praktijk
Dementiezorg is complex en vraagt om
specifieke kennis en vaardigheden. Denk
aan de dementerende man die zich hevig
verzet als hij verzorgd wordt of de
verwarde vrouw die steeds weer
wegloopt van de afdeling. Hoe ga jij
hiermee om?
Tijdens de Dag van de Dementiezorg leer
je als verpleegkundige of verzorgende om
te gaan met:
> De moeilijk te begrijpen dementerende
cliënt, waarbij het onduidelijk is of er
sprake is van pijn;
> Familie en mantelzorg die graag willen
helpen, maar niet weten hoe;
> Onrust wanneer de cliënt buiten zijn
vertrouwde omgeving is;
> Cliënten waarbij medicijnen geen
uitkomst bieden;
> Dementie in de palliatieve fase.
Dit congres is bedoeld voor verpleegkun­
digen en verzorgenden in het ziekenhuis,
in de thuiszorg én in verpleeg/verzor­
gingshuizen.
Heb jij de specifieke kennis en vaardig­
heden om in moeilijke situaties de juiste
zorg te bieden aan jouw dementerende
cliënt? Meld je aan voor de Dag van de
Dementiezorg en spijker in één dag je
kennis bij!
Meer informatie en inschrijven via
www.nursingcongressen.nl/dementiezorg.