2. Lirik şeirimizin ən gözəl nümunələri ilə klassiklər
cərgəsində özünə yer tutan Mikayıl Müşfiqin bütün
əsrlər üçün tövsiyə ruhlu məşhur misraları var:
İstər bəstəkar ol,istər nəqqaş ol.
Şair ol,rəssam ol,heykəltaraş ol
Yaratdığın şeiri sevərək yarat
Hamıdan yüksək ol,hamıdan baş ol!
Amma sənətdə yeni cığır açıb,təzə söz demək,təkrarsızlıq nümayiş etdirmək hər
kəsin hünəri deyil.Poeziya zirvəmizin belə poetiklərindən biri :
Kim ki insanı sevər,aşiqi hürriyyət olar
Bəli,hürriyyət olan yerdə də insanlıq olar.
-deyə gur səsi ilə şeirimizdə bir inqilab yaradan M.Ə.Sabir oldu.
Müasirləri Sabiri zəmanəmizin aynası,dövrün əks-sədası,əsrin oğlu
adlandırdı.Çünki o sadəcə sələflərinin yolunu davam etdirmədi.Dövrün
çağırışına səs verib,ədəbiyyat tariximizdə yeni bir dövr açdı,inqilabi
satiranın banisi oldu.Bu ədəbiyyat və əbədiyyət zirvəsi isə könül
sarsıntıları,mənəvi iztirablar bahasına başa gəldi.
3. M.Ə.Sabir 1862-ci il mayın 30-da bir çox alim və şairlər
yetişdirən,şeir və mədəniyyət beşiyi Şamaxı şəhərində dünyaya
gəlib.Böyük külfət sahibi olan Məşədi Zeynalabdin sonbeşiyi
Ələkbəri o biri uşaqlarından artıq sevirdi.Onun təlim və
tərbiyəsinə xüsusi əhəmiyyət verib oğlunu dərviş görmək
istəyirdi.Bu arzu ilə də 8 yaşına çatan balaca Ələkbəri
mollaxanaya gətirib,”əti sənin,sümüyü mənim”deyib onu mollaya
tapşırır.
Fitrən şair yaranmış sərbəst ruhlu bu uşağın oxumağa çox
həvəsi olsa da molaxananın dözülməz qayda-qanunları buna
imkan vermirdi.Balaca Ələkbərin heybəsindən karandaşla,yazıb
qaralanmış kağız çıxanda zavallı uşaq taleyinin ilk acılarını
tapdı.Kiçik zərif əllər fələqqəyə salındı.Qorxudan titrəyən
körpənin məsum göz yaşları da mollanın qəlbinə mərhəmət
salmadı.Həm mühitin müdhiş mənzərələrindən,həm də atasının
ailədə qoyduğu qaçılmaz sərt qanunlardan təsirlənən 8 yaşlı
balaca Ələkbər:
Tutdum orucu irəmazanda
Qaldı iki gözlərim qazanda
Mollam da döyür yazı yazanda.
Üç misralı şeiri ilə bu həyatdan məmnun
olmadığını bildirir.
4. Şamaxının mühafizəkar,heç bir yeniliyi həzm edə bilməyən mühiti onu
ruhən sıxırdı.Sabir ustadı S.Əzimin:”Gəzib səyahət etdiyim şəhərlər
mənə mədrəsədən artıq bilik verdi” sözünü tez-tez xatırlayırdı.Lakin
səyahət üçün pulu olmadığından,Xorasan ziyarəti bəhanəsi ilə atasını
birtəhər yola gətirdi.Beləcə bir neçə il Türküstanı,İranı,İraqı gəzməyi
Sabirin dünyagörüşünə müsbət təsir göstərdi.
Atasının vəfatı xəbərini eşidən Sabir Şamaxıya dönür və evlənir.Bir
müddət sonra o böyük külfət sahibi olur.Təkbaşına böyük külfətin ağır
yükünü sabun bişirib satmaqla çiynində daşıyan şair maddi və mənəvi
sarsıntılardan qurtula bilmir.
Görkəmli ədibimiz A.Şaiqin belə bir kəlamı var:”İztirab bir
məktəbdir ki,insanlar həyatın səhifələrini,onun dərinliklərini
və incəliklərini bu məktədə öyrənirlər”.
Sabir də belə bir həyat məktəbi keçdi.Cahil,riyakar mühitdən
və həyatdan narazı şair yazır ki:
Leyk,bu qorxmqazlıq ilə doğrusu,
Ay dadaş vallahi,billahi,tallahi,
Harda müsəlman görürəm qorxuram.
5. Sabirin birinci şeiri “Molla Nəsrəddin”redaksiyasına o vaxt çatdı ki,artıq
jurnalın 8-ci sayı hazırlanırdı.Görünür,şair 7-ci nömrədəki “Niyə mən dərsdən
qaçdım”sərlövhəli məqaləni oxuduğundan uşağın atasına kinayəli cavabını
Ol gün ki, sənə xaliq edər lütf bir övlad,
Olsun ürəyin şad!
Təyin elə cindarı ki, etsin ona imdad,
Та dəyməyə həmzad;
-misraları ilə başlayan şeiri ilə göndərir.Və bu şeir məcmuənin
8-ci nömrəsində çap olunur.O vaxtadək ədəbi aləm Sabir adlı bir
şairin varlığından xəbərsiz idi.Sabir “Molla Nəsrəddin”i gizli alıb
oxuyurdu.Şamaxı baqqalları bunu bilsəydi o,bir daha bazarda qala
bilməzdi.Ümumiyyətlə,qəzet oxuyanları Şamaxı möminləro “babı”adlandırırdı.Sabir
də öz növbəsində bu tiplərin xarakter cizglərini “Əhvalpürsanlar yaxud
Qonuşma”satirasında belə təmsil edir:
- Nə xəbər var, məşədi?
- Sağlığın!
- Az-çox da yenə?
- Qəzet almış Hacı Əhməd də...
- Pah! Oğlan, nəmənə? Sən özün gördün alanda?
- Belə nəql eylədilər!..
- Dəxi kim qaldı, xudaya, bu vilayətdə mənə?!
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dinü imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!
6. Fasilələrlə 25 ilə yaxın müddətdə nəşr olunan “Molla
Nəsrəddin” jurnalı milyonların rəğbətini
qazanmış,təsirli və etibarlı bir tribunaya çevrildi.Heç
bir qəzet və məcmuə özünü bütün Şərq aləmində bu
qədər sevdirə bilmədi.Bu böyük sevgini doğuran
əsasən Azırbaycanın iki böyük siması:Mirzə Cəlil və
M.Ə.Sabir idi.O zaman Sabirin “Molla
Nəsrəddin”meydanından yüksələn gur səsinə çox
keçmədən dövrün şair və mühərrirləri səs verdilər.Və
məcmuə ətrafında birləşdilər.Beləliklə,qüdrətli Molla
Nəsrəddinçi şairlər nəsli yetişdi və Molla
Nəsrəddinçilər adlı mütərəqqi fikir cəmiyyəti cərəyanı
yarandı.Sabir “Hop-hop”,”Ağlar-
güləyən”,”Cingöz”,Ə.Haqverdiyev
“Xortdan”,”Mozalan”,Ə.Qəmküsar
“Cüvəllağı”,”Sarsaqqulu”,M.S.Ordubadi
“Hərdəmxəyal”,Ö.F.Nemanzadə “Ümidvar”,Əli Nəzmi
“Sijimqulu”,C.Cabbarlı “İynə”imzaları ilə duzlu,məzəli
şeirlər ,məqalə və felyetonlar yazırdı.Hansı mövzunu
qələmə alırlarsa alsınlar bu yazılarda Sabir şeirinin
əks-sədası eşidilirdi,xoş ruhu duyulurdu.Amma yeni
ədəbi məktəbdə ustadlarını təqlid dən şairlərdən heç
biri Sabirin yüksəldiyi mövqeyə qalxa bilmədi.
7. Yaşadıqca çoxaldı düşmənimiz,
Nə edək doğru söylədi dilimiz
-yazan Sabirin müvəffəqiyyəti ona bir tərəfdən yeni dostlar qazandırırdısa,o biri
tərəfdən satiralarının tənqid hədəfi olan riyakar molla və axundların şəxsində
özünə qarşı bərəlmiş bu qəzəbli gözlərə Sabir məşhur şeiri ilə cavab verdi:
Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım,
Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar, yazım,
Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni ta yazım,
Pisi pis, əyrini əyri, düzü həmvar yazım,
Niyə bəs boylə bərəldirsən, a qarə, gözünü?
Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!
Müasirləri ictimai şüurun oyanmasında Sabir qələminin qüdrətini
yüksək qiymətləndirirdilər.
“Sabirin təbində bir oqədər də zəriflik və dilində elə bir lətafət var
kiŞgüldürə-güldürə ağladır və ağlada-ağlada güldürür.F.B.Köçərli.
“Sabir ruhən şəqlidir,təmayülən Avropa mədəniyyətinin
ifadəsidir.Sabir filosofur,mürəbbidir,inqilabçıdır.Hamısında da
səmimidir.Y.V.Çəmənzəminli.
“Sabir köhnə şeirlə yeni şeir arasında bir uçurum açdı ki,bir də geri
dönübo uçuruma atılmağ kimsədə cürət qalmadı.A.Səhhət.
8. Molla Nəsrəddin redaksiyasındakı samovar
həm kiçik,həm də axdığından suyu tez
qurtarırdı və onu təzədən qaynatmaq lazım
gəlirmiş.Sabir isə çay içməyi çox
xoşlayırdı.Hər dəfə bir stəkandan
sonra,ikincisini xeyli gözləməli olurdu.Sabir
şeirlə öz narazılığını belə bildirib:
Molla, samovarından dərda, həzar dərda,.
Bir stəkan bu gün, bir stəkan fərda.
9. Sabirin kinayə ilə danışmağından başqa,ciddi mətləb deməyi də vardı...
Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi?!
Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, ilahi?!
Artdıqca həyasızlıq olur el mütəhəmmil,
Hər zülmə dözən canları neylərdin, ilahi?!
Bir dövrdə kim, sidqü səfa qalmayacaqmış, --
Bilməm belə dövranları neylərdin, ilahi!
Məzlumların göz yaşı dərya olacaqmış, --
Dəryaları, ümmanları neylərdin, ilahi?
Səyyadi-cəfakardə rəhm olmayacaqmış, --
Ahuləri, ceyranları neylərdin, ilahi?!
Bağın, əkinin xeyrini bəylər görəcəkmiş, --
Toxm əkməyə dehqanları neylərdin, ilahi?!
İş rəncbərin, güc öküzün, yer özününkü, -- Dildadeyi-irfanları neylərdin, ilahi?!
Bəyzadələri, xanları neylərdin, ilahi?! Surtuqlu müsəlmanları təkfirə qoyan bu
Hökm eyləyəcəkmiş bütün aləmdə cəhalət, -- Döşdüklü müsəlmanları neylərdin, ilahi?!
Yaxud buların bunca nüfuzu olacaqmış, --
Beş-üç bu süxəndanları neylərdin, ilahi?!
Qeyrətli danosbazlarımız iş bacarırkən, --
Tənbəl, dəli şeytanları neylərdin, ilahi?!
Ərlər hərə bir qız kimi oğlan sevəcəkmiş, --
Evlərdəki nisvanları neylərdin, ilahi?!
Tacirlərimiz Sonyalara bənd olacaqmış,
Bədbəxt Tükəzbanları neylərdin, ilahi?!
Sübhanəkə, sübhanəkə, sübhanəkə, ya rəb!
Baxdıqca bu hikmətlərə heyran oluram həp!
10. Şairin müəllim dostları onun şeirlərini kitab halında çap etdirməyi qərara
alırlar.Onlar hər ay əmək haqlarının bir faizini bu xeyirli iş üçün ayırmağı
boyunlarına götürürlər.Sabir öz müəllimdostlarının xeyirxah işini eşitdikdə
mütəəssir olur və Sədinin bir beytini çox səlis şəkildə bədahətən söyləyir:
Kərəmlərdə kərəm vardır,dirəm yox
Ləyimlərdə dirəm vardır,kərəm yox
İctimai nöqsanları tənqid edən müəllifi oxucuların diqqəti daha çox
cəlb edir.Təşvişə düşən mollalar,axundlar,mülkdarlar “Hop-hop”un
kim olduğunu axtarırlar.Nəhayət,onun Şamaxıda sabun bişirən Hacı
Tahirin nəvəsi Ələkbər olduğunu bilib,onunla “salam-əleyki”
kəsdilər.Sabun bişirmək üçün qəssablar ona piy satmaqdan imtina
etdilər.Qoçular yolunu kəsib,onu ağır sözlərlə təhqir edərək
hədələdilər.Hər tərəfdən hücumlara məruz qalan şairin güzəranı qəmli
faciəyə döndərdilər.
11. Qaraciyərinin şişməsi,şiddətli dözülməz ağrılar Sabirin
çalışmasına mane olurdu.Bakıdakı müalicə fayda
vermədiyindən o,Tiflisə getməli olur.Onun səhhətinin
yaxşılaşması üçün Mirzə Cəlillə həyat yoldaşı Həmidə
xanım əllərindən gələni əsirgəmirlər.Həmidə xanımın
Sabirə göstərdiyi qayğı və nəvazişin şahidi olan Üzeyir
bəy bundan təsirlənərək “Məlumat”qəzetində bu sətirlərlə
çıxış etdi:
“Qoy ədəbiyyat tarixinə yazılsın ki,Sabir kimi şairi
diriliyində təqdir edən bir kişi olmadısa da ,bir nəfər arvad
oldu ki,şairin səhhəti üçün milyonçu kişilərə rəğmən öz
varından keçəcək qədər bir həmiyyət göstərdi”
Sabir Tiflisdə özünü həkimlərə göstərərkən onlar
şairin qaraciyər xəstəliyini dürüst təyin etmək üçün
bu qərara gəlirlər ki,cərrahiyə əməliyyatı
aparsınlar.Sabir həkimlərə etiraz edib zarafatyana
onlara deyir:”Dəlləkliyi mənim başımda öyrənmək
istəyirsiniz?Mənim qarnım ilanoynadanın sandığı
deyil ki,açıb baxasınız”
12. Şair Şamaxıda ağır xəstə yatarkən köhnə kitabsatanlardan biri eşidir
ki,M.Ə.sabirin vəziyyəti ağırdır,yaxşı kitablarını satmaq istəyir.O,tez
özünü Sabirgilə yetirir,kitablara baxır.Vaxtilə S.Əzimin Sabirə
bağışladığı Nizaminin “Xəmsə”sini almaq istədiyini bildirir.Xəstə şair
“Xəmsə”ni kitabsatandan ehmalca alır,yastığının altına qoyur.”Sabir
çörəksiz yaşayar,amma Nizamisiz yaşaya bilməz” deyir.
İstərəm ölməyi mən,leyk qaçır məndən əcəl
Gör nə bədbəxtəm,əcəldən də gərək naz çəkəm
Misraları onun həyatdan əlini üzməyinə bir nişanə idi.48 yaşlı Sabirin
vaxtsız ölümü onun sənət dostlarını ,məsləkdaşlarını,oxucularını bərk
sarsıdır.Çox təəssüf ki,Sabir əsərlərinin kitab halında nəşrini görə
bilmədi.Özündən sonra sadiq dostları A.Səhhət,M.Mahmudbəyov,Seyid
Hüseyn və Mehdi Hacınski böyük əziyyətlər bahasına şairin arzusunu
həyata keçirdilər.”Hop-hopnamə”adlandırılan bu kitabın ilk nəşri bu
mütərəqqi ziyalıların böük vətəndaşlıq rəşadəti idi.
Görkəmli şairimiz A.Şaiqin dediyi kimi “Hop-hopnamə”nin döymədiyi
qapı,girmədiyi ev qalmadıOnu oxuyanlar da sevdi,oxudanlar da!
13. Sabir poeziyası sahili görünməyən bir
dəryadır.Onu oxuduqca hər dəfə yeni
hikmətlər kəşf edirsən.Azərbaycan xalqı
sevimli şairlərinin adlarını həmişə əziz
tutur.Dünyaya gələn körpə balalara
zəka,iradə,məğrurluq rəmzi kimiölməz
klassiklərimiz
Nizaminin,Füzulinin,Vaqifin,Müşfiqin,Sabi
rin və başqalarının adlarını verir.
Dahi uzaqgörənliklə söylədiyi :
Nə qəm,uğratsa da bir gün məni ixnaya zaman
Mən gedərəmsə,məramım yenə də dünyada durar.
-misraları ilə 149 yaşlı M.Ə.Sabir Tahirzadə bu gün də xalqının
fikrində,ruhunda,sözündə yaşayır.O,dünənin,bu günün və sabahın
şairidir.
