SlideShare a Scribd company logo
1 of 26
Download to read offline
Rasashala nirmana
Construction of rasashastra pharmacy
।। श्री धन्वंतरि नमः ।।
SARDAR PATEL AYURVEDIC MEDICAL
COLLEGE & HOSPITAL BALAGHAT
By Mohit Thakur
(BAMS 2ND YEAR)
GUIDED BY:
Dr sweta zade mam
Dr. AARTHI MAM
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
Index
Topic Page no. Topic Page no.
Rasashala 03 Rasashala sthaan chayan 14
Rasashala ka nirmaan 04 Rasashala bhwan nirmaan 15
Rasashala ke mula ghtak 05 Rasashala ka kaha kare 16
Yogya guru 06-07 Rasashala me karya vibhajan 17-19
Yogya shishya 08 Sanghrah yogya aushadhi 20
Ayogya shishya 09 Sanghrah yogya yantra 21
Yogya bhritya 10 Rasamandap 22-23
Rasashala ke karamchari 11 Rasaling nirmaan 24
Kalini stree 12- 13 References 25
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशाला
िस शाला िसशाला
रस
शाला
रसशाला
भवन
िस युक्त औषधी ननमााण का
क
ें द्र
पािद
@mohitthakur_09
रसशाला का वििरण
प्राचीन काल में रसशास्त्र का अध्ययन तथा प्रयोग का अभ्यास
रसशाला में ही होता था गुरु क
े सान्ननध्य में शास्त्र का अध्ययन
तथा दक्ष गुरु क
े ननदेशन में प्रत्यक्ष कमों का अभ्यास कर शशष्य
रसकमम में ननपुण होते थे। इस प्रकार रसशाला ज्ञान एिं अभ्यास का
क
े नर होता था ।
भूतकाल में रसशास्त्र का क्षेर अत्यनत व्यापक था, ककनतु आज यह
क्षेर शसमटकर मार औषध-ननमामण तक ही सीशमत होकर रह गया
है। रस-ग्रनथों में न्जस सिमसाधन-सम्पनन रसशाला का िणमन ककया
गया है, िह पारद को शसद्धकर देह-लोह िेध योग्य बनाने क
े
उद्देश्य से था ।
BY : MOHIT THAKUR
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशाला क
े मूल घटक
 योग्य गुरु
 योग्य शशष्य
 योग्य भृत्य (पररचारक)
 काशलनी स्त्री
 िसशास्त्र क
े सम्यक प्रयोग क
े ललए एवम ्
औषधी ननमााण यह पांच घटक मुख्य एवम ्
आवश्यक है।
सिमसाधनसम्पनन प्रयोगशाला
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
आचायो ज्ञानिान् दक्षः शीलिान् गुणिान् शुिःचः।
धममज्ञस्त्सत्यसनधयश्च रसशास्त्र विशारदः ।।
िेदिेदानततत्त्िज्ञो ननममलन्श्शिित्सलः।
देिीभक्तस्त्सदाशानतो रसमण्डपकोविदः ।।
मनरशसद्धो महािीरो देितायागतत्परः ।
रसदीक्षाविधानज्ञो मनरौषधमहारसान्।।
रागसंख्या बीजकल्पं द्िनद्िमेलापनं विडम्।
रञ्जनं सारणातैलं दलानन क्रामणानन च।।
िणोत्कषं मृदुत्िं च जारणं बालिृद्धयोः ।
खेचरीं भूचरीं चैि यो िेवि स गुरुभमिेत्।।
(आ. क. अ. वव. 2/2-6)
योग्य गुरु क
े लक्षण
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
योग्य गुरु क
े लक्षण
िसशास्त्र का ज्ञान देने वाला आचाया ज्ञानी, दक्ष (कमाक
ु शल), उत्तम
आचािण, वाला, गुणवान्, पववर, धमाज्ञ, सत्यव्रती, िसशास्त्र में ननपुण,
वेद-पुिाण क
े तत्त्व को जानने वाला, ननमाल हृदय, लशवभक्त, देवीभक्त,
सवादा शान्तचचत्त िहने वाला, िसमण्डप को जानने वाला, मन्रलसद्ध,
महावीि, देवताओं की पूजा तथा यज्ञ आदद कमों में तत्पि िहने वाला,
िसदीक्षा-ववधान को जानने वाला, मन्र, औषध एवं महािसों को जानने
वाला, िागसंख्या, बीजननमााण, द्वन्दमेलापन, ववडननमााण, िंजन, सािणतैल,
जािण एवं क्रामण की क्रक्रयाओं का जानने वाला, वणोत्कषा, धातुओं में
मृदुता उत्पन्न किना, बाल-वृद्ध जािणा का ज्ञाता, खेचिी एवं भूचिी आदद
लसद्चध को जो अच्छी तिह जानता हो, वह योग्य गुरु हो सकता है । साथ
ही ववज्ञान, ववचाि एवं अनुभव द्वािा नूतन िसशास्त्र की िचना किने में
प्रवीण श्रेष्ठ गुरु कहलाता हैं। िसववद्या क
े आचाया में उपिोक्त सभी लक्षण
होना चादहए ।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
योग्य शशष्य क
े लक्षण
गुरुभक्ताः सदाचाराः सत्यिनतो दृढ़व्रताः। ननरालस्त्याः
स्त्िधममज्ञाः सदाज्ञापररपालकाः।। दम्भमात्यमननमुमक्ताः क
ु लाचारेषु
दीक्षक्षताः । अत्यनतसाधकाः शानताः मनराऽऽराधनतत्पराः।।
इत्येिं लक्षणैयुमक्ताः शशष्याः स्त्युः सूतशसद्धये ।। (ि. ि. स. 6/5-6)
िसशास्त्र क
े दक्ष लशष्य को गुरुभक्त, सदाचाि, सत्यवान, दृढ़ प्रनतज्ञ, आलस्त्य
िदहत, अपने धमा को जानने वाला, सदा गुरु की आज्ञा का पालन किने वाला,
अहंकाि एवं ईष्याा िदहत, अपने क
ु ल क
े आचिण का पालन किने वाला,
अत्यन्त परिश्रमी, शक्क्तशाली, शान्त स्त्वभाव वाला तथा मन्र की साधना में
तत्पि िहने वाला होना चादहए। इन सभी लक्षणों से युक्त लशष्य पािद लसद्चध
क
े योग्य माना गया है।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
अयोग्य शशष्य क
े लक्षण
नाक्स्त्तक ववचाि वाला, दुिाचािी, लोभी तथा
क्जसने बबना क्रकसी योग्य गुरु क
े ववद्या ग्रहण
की हो, अथवा क्जसने क्रकसी योग्य गुरु से
चोिी, कपट, दुष्टता अथवा क्रकसी अन्य प्रकाि
से िसववद्या ग्रहण की हो, ऐसे लशष्य को
मणण, मन्र अथवा औषचधयों में कभी भी
लसद्चध नहीं लमलती । यदद अज्ञानवश वह क
ु छ
किता है तो अपना धन ही नष्ट किता है। ऐसे
व्यक्क्त को इस लोक में तो सुख नहीं ही
लमलता है, पिलोक में भी वह सुखी नहीं होता'
।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
योग्य भृत्य (पररचारक) क
े लक्षण
सहायाः सोद्यमास्त्तर यथा शशष्यास्त्ततोऽिःधकाः ।
क
ु लीनाः स्त्िाशमभक्तश्च किमव्या रसकममणण ।। (ि. ि. सं.
6/7)
िसकमो में सहायक, मेहनती, लशष्य से भी अचधक
गुणवान ्, क
ु लीन, स्त्वालमभक्त तथा िसकायो को
किने का ज्ञान िखने वाला परिचािक होना चादहए।
परिश्रमी, शुद्ध आचिण वाला, साहसी औि बलवान
परिचािक िसकमा क
े ललए िसशाला में होना
चादहए।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
भेषजाहिण कत्ताा (औषधसंग्रहकताा Drug collector)।
िसकमा सहायक ( Pharmacy assistants)।
बललसाधक ( िक्षक Security guard )
 परिचािक ( Attendents)
भाषाववद (linguist)
रसाशाला क
े कममचारी
 रसशाला में रसिैद्य क
े अनतररक्त अनय कममचारी
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
काशलनी स्त्री क
े लक्षण
यस्त्यास्त्तु क
ु न्ञ्चताः क
े शाः श्यामा या पद्मलोचना। सुरूपा तरुणी शभनना
विस्त्तीणमजघना शुभा।। संकीणम हृदया पीनस्त्तनभारेण नशिता ।
चुम्बनाशलङ्गनस्त्पशम कोमला मृदुभावषणी।। अश्ित्थपरसदृशयोननदेश सुशोशभता।
कृ ष्णपक्षे पुष्पिती सा नारी काशलनी स्त्मृता ।।
रसबनधे प्रयोगे च उिमा सा रसायने ।। (ि.ि.स. 6/33-36)
क्जस स्त्री क
े बाल घुुँघिाले, क्स्त्नग्ध, कमल क
े जैसे सुशोलभत नेरों वाली, सुन्दि
युवती, क्जसका शिीि स्त्पष्ट रूप से सुववभक्त एवं शोभायमान हो, हृदय प्रदेश
संक
ु चचत, पुष्ट स्त्तनभाि से आगे की ओि झुकी हुई, क्जसका आललङ्गन एवं
स्त्पशा कोमल हो, क्जसका भाषण अत्यन्त मृदु एवं मधुि हो, तथा कृ ष्ण पक्ष में
ऋतुमती होने वाली स्त्री हो, उसे काललनी स्त्री कहते है। पािद क
े बन्धन एवं
िसायन प्रयोग में यह स्त्री अत्युत्तम मानी जाती है।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
कशलनी स्त्री की आिश्यकता
पािद भस्त्म सेवन क्रम में क्रामणाथा आललङ्गन,
चुम्बनाथा हेतु सुरूपा स्त्री की आवश्यकता होती है,
तभी पािद का शिीि में क्रामण होता है। काललनी क
े
अभाव में:- काललनी स्त्री क
े अभाव में सामान्य
सुन्दिी स्त्री को एक कषा शुद्ध गन्धक घृत क
े साथ
तीन सप्ताह तक णखलाने से काललनी जैसी गुणवती
हो जाती है।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशाला स्त्थान चयन
आतंकरहहते देशे धममराज्ये मनोरमे। उमामहेश्िरोपेते समृद्धे नगरे शुभे।।
किमव्यं साधनं तर रसराज्यस्त्य धीमता। अत्यनतोपिने रम्ये
चतुद्िारोपशोशभते ।। तरशाला प्रकिमव्या सुविस्त्तीणाम मनोरमा।
सम्यग्िातायनोपेता
हदव्यािःचरैवििःचत्ररत (ि.ि.स. 6/11-13)
 रसशाला हेतु स्त्थान क
े चयन में ननम्न बातें ध्यान देने योग्य हैं
१. भय या आतंक से रहहत देश ।
२. नगर क
े पूिम हदशा में न्स्त्थत ।
३. धममप्राण देश (धमम राज्य) जहााँ उमा-महेश क
े मंहदर हों, और उनकी पूजा की जाती
हो ।
४. सुनदर उपिन क
े ननकट जहााँ प्रचुर जल की सुविधा (क
ू पयुक्त ) हो ।
५. जहााँ प्रचुर औषिःधयााँ उपलब्ध हों ।
६. समृद्ध नगर क
े पास ।
७. मनोरम स्त्थल ।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशाला हेतु भिन ननमामण
प्राकाि युक्त (ऊ
ुँ ची चहािदीवािी से युक्त ) ।
चाि द्वाि से युक्त, क्जसमें मजबूत क्रकवाड़ लगा हो ।
सम्यक् वातायन ( णखड़क्रकयों ) से युक्त ।
जहाुँ की दीवाि-ददव्यचचरों से चचबरत (िसलसद्ध, उमा-महेश,
यन्रोपकिण आदद क
े चचरों से चचबरत ) ।
उपवन ( फ
ु लवािी-बगीचा ) युक्त।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशाला का ननमामण कहााँ करें
रसशालां प्रक
ु िीत सिमबाधावििामजते । सिोषिःधमये देशे रम्ये क
ू पसमन्निते ।।
यक्षत्र्यक्षसहस्राक्ष हदन्ग्िभागे सुशोभने । नानोपकरणोपेतां प्राकारेण सुशोशभताम्' ।।
(ि. ि. स. ७/१-२ )
जहाुँ पि सभी प्रकाि की औषचधयाुँ लमलती हों औि क्जसमें ववपुल जल
वाला सुन्दि क
ू प हो तथा जो शहि अथवा ग्राम क
े बाहि उत्ति ददशा,
पूवा अथवा ईशान कोण में हो अथाात् इन तीनों में से क्रकसी भी एक
शुभ ददशा में हो, ऐसे िमणीय स्त्थान में औि सब प्रकाि क
े उपकिणों
से सुसक्जजत, चहािदीवािी अथवा पिकोटा से युक्त औि क्जसमें क्रकसी
भी प्रकाि की बाधा की आशंका न हो इस प्रकाि क
े स्त्थान पि
िसशाला का ननमााण किना चादहए' ।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
शालायाः पूिमहदग्भागे स्त्थापयेरसभैरिम्। िन्ननकमामणण चाग्नेये याम्ये पाषाणकमम
च।। नैऋत्ये शस्त्रकमामणण िारुणे क्षालनाहदकम्। शोषणं िायुकोणे च िेधकमोिरे
तथा।। स्त्थापनं शसद्धिस्त्तूनां प्रक
ु यामदीशकोणक
े । पदाथमसंग्रहः कायो रससाधन
हेतुकः ।। (ि.ि.स.7/3-5)
रसशाला में कायों का विभाजन
िसशाला की पूवा ददशा में िसभैिव की स्त्थापना किना,
आग्नेयकोण में सभी अक्ग्नकायो का प्रबन्ध, दक्षक्षण ददशा में
क
ू टने, पीटने एवं घोटने का प्रबन्ध, नैऋत्यकोण में शस्त्रकमा,
पक्श्चम ददशा में प्रक्षालन कमा, वायव्य कोण में द्रव्यों एवं
उपकिणों को सुखाना, उत्तिददशा में वेधकमा संस्त्काि तथा
ईशान कोण में समस्त्त लसद्ध औषचधयों एवं िससाधन में
उपयुक्त पदाथों का संग्रह किना चादहए।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशाला
पूवा
उत्ति
वेधन कमा
दक्षक्षण
पाषाण कमा
पक्श्चम
क्षालन कमा
वायव्य कोण
शोषण कमा
ईसान्य कोण
संिक्षण कमा
आग्नेय कोण
आग्नेय कमा
नैऋत्य कोण
शस्त्र कमा
रसभैरि
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशाला
उत्ति (वेधन कमा)
ईसान्य
कोण संिक्षण
कमा
पूवा
रसभैरि
आग्नेय
कोण
आग्नेय कमा
दक्षक्षण (पाषाण कमा)
नैऋत्य कोण
शस्त्र कमा
पक्श्चम
क्षालन कमा
वायव्य कोण
शोषण कमा
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
सभी महािस, उपिस, साधािण िस, धातुएुँ, उपधातुएुँ,
ित्न, उपित्न, सुधावगा क
े द्रव्य, पािद, पञ्चलवण,
बरक्षाि, अम्लवगा द्रव्य
तथा काष्ठौषचधयों में बरकटु, बरफला, बरमद, सिसों,
िाई, आद्राक, मूली, सोमवल्ली, सोमवृक्ष, रुद्रवन्ती,
उच्चटा, ईश्विी, भूतक
े शी, कृ ष्णलता आदद
आवश्यकतानुसाि अनेक औषचधयों का संग्रह किना
चादहए।
रसशाला में संग्रह योग्य औषिःधयााँ
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
सत्त्वपातन कोष्ठी, आसवारिष्ट क्वाथ ननमााणाथा कोष्ठी, ववववध
प्रकाि की टंक्रकयाुँ, दो भाथी, लमट्टी एवं लौहे की दो नाललयाुँ,
स्त्वणा, लौह, कांस्त्य, ताम्र, पत्थि या चमड़े से बनी हुई क
ुं डडयाुँ,
संडासी, चचमटी, उलूखल यन्र, खल्वे, चक्की, लसलबट्टा, चलननयाुँ,
वस्त्र, छोटी-बड़ी शलाकाएुँ, घड़ा िखने का स्त्टेण्ड, मूषाननमााण योग्य
मृवत्तका, तुष, रूई, वन्योपल, कोयले, गोबाि, बालुका, काुँच, लोहा,
लमट्टी, काुँच की बोतलें, प्याले, टोकरियाुँ, बांस की खुिपी, छ
ु िी,
क
ू चचाका, पाललका तथा िसशाला में प्रयुक्त अन्य आवश्यक वस्त्तुओं
का संग्रह किना चादहए।
रसशाला में संग्रहयोग्य उपकरण
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसमंडप ननमामण
सुसक्जजत िसशाला क
े समीप समतल तथा प्रदीप्त स्त्थान पि अत्यन्त
गोपनीय, ववस्त्तृत, कपाट एवं अगाला से सुशोलभत, ध्वज, छर, ववतान
से युक्त, सभी ओि से सुगक्न्धत पुष्पमालाओं को लटकाने वाली
खूुँटीयुक्त तथा भेिी, मृदङ्ग, शंख, घडड़याल, घंटादद वाद्यों से युक्त
स्त्थल पि िसमण्डप का ननमााण किना चादहए। वह मण्डप भूलम
समतल, दृढ़ तथा दपाण क
े समान चचक्कण हो, उसक
े मध्य
शास्त्रानुसाि शुभ लक्षणों से परिपूणा अत्यन्त सुन्दि मण्डप (वेदी)
बनानी चादहए।"
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
िसललंग
वज्र
मुंड
िजत
अंजन
स्त्वणा
वंग
नाग
ताम्र
तूत्थ
तीक्ष्ण
चपल
सस्त्यक
क
ं
क
ु
ष्ट
कां
त
लोह
कासीस
ववमल
माक्षक्षक
िाजावता
दहंगुल
गं
ध
क
खपाि
कांत लोह
RASAMANDAP
पूिम
पन्श्चम
दक्षक्षण
उिर
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
रसशलंग का ननमामण
ननष्करयं हेमपरं रसेनर निननष्ककम्। अम्लेन मदमयेद्यामं तेन
शलङ्गम् तु कारयेत्।। दोलायनरे सारनाले जम्बीरस्त्थं हदनं
पचेत्। तन्ल्लङ्गम् पूजयेिर सुशुभैरुपचारक
ै ः ।। (ि. ि. स.
6/21-24)
िसललंग क
े ननमााण क
े ललए तीन ननष्क शुद्ध
स्त्वणा (12 gm) एवम् नव ननष्क (36 gm)
शुद्ध पािद को नींबू स्त्विस घोटकि लशवललंग
बना कि नींबू क
े स्त्विस में डालकि दोला यंर
क
े द्वािा कांजी में एक ददन तक स्त्वेदन किक
े
उसे स्त्वच्छ जल से धोकि िसललंग की स्त्थापना
कि पूजन किे ।
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
References:
आयुवेददय िसशास्त्र (डा. लसद्चधनंदन लमश्र)
आयुवेददय िसशास्त्र (डा. चंद्रभूषण झा)
आयुवेददय िसशास्त्र (डा. मोहिपाल मीना, डा िाजेंद्र प्रसाद
शमाा)
 िसशास्त्र (डा. िववंद्र अंगड़ी)
Guided by
Dr. shweta zade mam
Dr. Aarthi mam
@mohitthakur_09
BY : MOHIT THAKUR
@mohitthakur_09

More Related Content

Similar to mohit Rasashala nirmana (1).pdf

Ishta siddhi
Ishta siddhiIshta siddhi
Ishta siddhigurusewa
 
नाड़ी एवं चक्र.pptx
नाड़ी एवं चक्र.pptxनाड़ी एवं चक्र.pptx
नाड़ी एवं चक्र.pptxVeenaMoondra
 
Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )
Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )
Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )Dr. Vijay Kumar Pathak
 
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)Dr priti Masaram
 
नीतिशतकम
नीतिशतकमनीतिशतकम
नीतिशतकमKVS
 
Inter-state Relationship & Diplomacy : Upāya, Shadgunya and Mandala theories
Inter-state Relationship & Diplomacy :  Upāya, Shadgunya and Mandala theoriesInter-state Relationship & Diplomacy :  Upāya, Shadgunya and Mandala theories
Inter-state Relationship & Diplomacy : Upāya, Shadgunya and Mandala theoriesBanaras Hindu University
 
radha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdfradha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdfNeerajOjha17
 
Satsang suman
Satsang sumanSatsang suman
Satsang sumangurusewa
 
Letter to governor civil society_groups_final_final
Letter to governor civil society_groups_final_finalLetter to governor civil society_groups_final_final
Letter to governor civil society_groups_final_finalsabrangsabrang
 
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadamBal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadamgurusewa
 
द्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ें
द्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ेंद्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ें
द्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ेंPankaj Kumar Jadwani
 
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpatiSwarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpatiVaidya Chaitanya Badami
 
Gherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptx
Gherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptxGherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptx
Gherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptxDr Shivam Mishra
 
Leshaya Margna
Leshaya MargnaLeshaya Margna
Leshaya MargnaJainkosh
 
पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९
पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९
पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९Kshtriya Panwar
 

Similar to mohit Rasashala nirmana (1).pdf (20)

Ishta siddhi
Ishta siddhiIshta siddhi
Ishta siddhi
 
नाड़ी एवं चक्र.pptx
नाड़ी एवं चक्र.pptxनाड़ी एवं चक्र.pptx
नाड़ी एवं चक्र.pptx
 
Dissertation new
Dissertation newDissertation new
Dissertation new
 
Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )
Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )
Jaatharini (Kashyap samhita, Revati kalp )
 
SatsangSuman
SatsangSumanSatsangSuman
SatsangSuman
 
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
 
नीतिशतकम
नीतिशतकमनीतिशतकम
नीतिशतकम
 
Inter-state Relationship & Diplomacy : Upāya, Shadgunya and Mandala theories
Inter-state Relationship & Diplomacy :  Upāya, Shadgunya and Mandala theoriesInter-state Relationship & Diplomacy :  Upāya, Shadgunya and Mandala theories
Inter-state Relationship & Diplomacy : Upāya, Shadgunya and Mandala theories
 
radha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdfradha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdf
 
06_Sundara Kandam_v3.pdf
06_Sundara Kandam_v3.pdf06_Sundara Kandam_v3.pdf
06_Sundara Kandam_v3.pdf
 
Satsang suman
Satsang sumanSatsang suman
Satsang suman
 
Letter to governor civil society_groups_final_final
Letter to governor civil society_groups_final_finalLetter to governor civil society_groups_final_final
Letter to governor civil society_groups_final_final
 
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadamBal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
 
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadamBalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
 
Arogyanidhi2
Arogyanidhi2Arogyanidhi2
Arogyanidhi2
 
द्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ें
द्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ेंद्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ें
द्वादश ज्योतिर्लिंग - देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ें
 
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpatiSwarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
 
Gherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptx
Gherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptxGherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptx
Gherand Samhita By Dr Shivam Mishra .pptx
 
Leshaya Margna
Leshaya MargnaLeshaya Margna
Leshaya Margna
 
पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९
पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९
पोवारी साहित्य सरिता भाग ६९
 

mohit Rasashala nirmana (1).pdf

  • 1. Rasashala nirmana Construction of rasashastra pharmacy ।। श्री धन्वंतरि नमः ।। SARDAR PATEL AYURVEDIC MEDICAL COLLEGE & HOSPITAL BALAGHAT By Mohit Thakur (BAMS 2ND YEAR) GUIDED BY: Dr sweta zade mam Dr. AARTHI MAM @mohitthakur_09
  • 2. BY : MOHIT THAKUR Index Topic Page no. Topic Page no. Rasashala 03 Rasashala sthaan chayan 14 Rasashala ka nirmaan 04 Rasashala bhwan nirmaan 15 Rasashala ke mula ghtak 05 Rasashala ka kaha kare 16 Yogya guru 06-07 Rasashala me karya vibhajan 17-19 Yogya shishya 08 Sanghrah yogya aushadhi 20 Ayogya shishya 09 Sanghrah yogya yantra 21 Yogya bhritya 10 Rasamandap 22-23 Rasashala ke karamchari 11 Rasaling nirmaan 24 Kalini stree 12- 13 References 25 @mohitthakur_09
  • 3. BY : MOHIT THAKUR रसशाला िस शाला िसशाला रस शाला रसशाला भवन िस युक्त औषधी ननमााण का क ें द्र पािद @mohitthakur_09
  • 4. रसशाला का वििरण प्राचीन काल में रसशास्त्र का अध्ययन तथा प्रयोग का अभ्यास रसशाला में ही होता था गुरु क े सान्ननध्य में शास्त्र का अध्ययन तथा दक्ष गुरु क े ननदेशन में प्रत्यक्ष कमों का अभ्यास कर शशष्य रसकमम में ननपुण होते थे। इस प्रकार रसशाला ज्ञान एिं अभ्यास का क े नर होता था । भूतकाल में रसशास्त्र का क्षेर अत्यनत व्यापक था, ककनतु आज यह क्षेर शसमटकर मार औषध-ननमामण तक ही सीशमत होकर रह गया है। रस-ग्रनथों में न्जस सिमसाधन-सम्पनन रसशाला का िणमन ककया गया है, िह पारद को शसद्धकर देह-लोह िेध योग्य बनाने क े उद्देश्य से था । BY : MOHIT THAKUR @mohitthakur_09
  • 5. BY : MOHIT THAKUR रसशाला क े मूल घटक  योग्य गुरु  योग्य शशष्य  योग्य भृत्य (पररचारक)  काशलनी स्त्री  िसशास्त्र क े सम्यक प्रयोग क े ललए एवम ् औषधी ननमााण यह पांच घटक मुख्य एवम ् आवश्यक है। सिमसाधनसम्पनन प्रयोगशाला @mohitthakur_09
  • 6. BY : MOHIT THAKUR आचायो ज्ञानिान् दक्षः शीलिान् गुणिान् शुिःचः। धममज्ञस्त्सत्यसनधयश्च रसशास्त्र विशारदः ।। िेदिेदानततत्त्िज्ञो ननममलन्श्शिित्सलः। देिीभक्तस्त्सदाशानतो रसमण्डपकोविदः ।। मनरशसद्धो महािीरो देितायागतत्परः । रसदीक्षाविधानज्ञो मनरौषधमहारसान्।। रागसंख्या बीजकल्पं द्िनद्िमेलापनं विडम्। रञ्जनं सारणातैलं दलानन क्रामणानन च।। िणोत्कषं मृदुत्िं च जारणं बालिृद्धयोः । खेचरीं भूचरीं चैि यो िेवि स गुरुभमिेत्।। (आ. क. अ. वव. 2/2-6) योग्य गुरु क े लक्षण @mohitthakur_09
  • 7. BY : MOHIT THAKUR योग्य गुरु क े लक्षण िसशास्त्र का ज्ञान देने वाला आचाया ज्ञानी, दक्ष (कमाक ु शल), उत्तम आचािण, वाला, गुणवान्, पववर, धमाज्ञ, सत्यव्रती, िसशास्त्र में ननपुण, वेद-पुिाण क े तत्त्व को जानने वाला, ननमाल हृदय, लशवभक्त, देवीभक्त, सवादा शान्तचचत्त िहने वाला, िसमण्डप को जानने वाला, मन्रलसद्ध, महावीि, देवताओं की पूजा तथा यज्ञ आदद कमों में तत्पि िहने वाला, िसदीक्षा-ववधान को जानने वाला, मन्र, औषध एवं महािसों को जानने वाला, िागसंख्या, बीजननमााण, द्वन्दमेलापन, ववडननमााण, िंजन, सािणतैल, जािण एवं क्रामण की क्रक्रयाओं का जानने वाला, वणोत्कषा, धातुओं में मृदुता उत्पन्न किना, बाल-वृद्ध जािणा का ज्ञाता, खेचिी एवं भूचिी आदद लसद्चध को जो अच्छी तिह जानता हो, वह योग्य गुरु हो सकता है । साथ ही ववज्ञान, ववचाि एवं अनुभव द्वािा नूतन िसशास्त्र की िचना किने में प्रवीण श्रेष्ठ गुरु कहलाता हैं। िसववद्या क े आचाया में उपिोक्त सभी लक्षण होना चादहए । @mohitthakur_09
  • 8. BY : MOHIT THAKUR योग्य शशष्य क े लक्षण गुरुभक्ताः सदाचाराः सत्यिनतो दृढ़व्रताः। ननरालस्त्याः स्त्िधममज्ञाः सदाज्ञापररपालकाः।। दम्भमात्यमननमुमक्ताः क ु लाचारेषु दीक्षक्षताः । अत्यनतसाधकाः शानताः मनराऽऽराधनतत्पराः।। इत्येिं लक्षणैयुमक्ताः शशष्याः स्त्युः सूतशसद्धये ।। (ि. ि. स. 6/5-6) िसशास्त्र क े दक्ष लशष्य को गुरुभक्त, सदाचाि, सत्यवान, दृढ़ प्रनतज्ञ, आलस्त्य िदहत, अपने धमा को जानने वाला, सदा गुरु की आज्ञा का पालन किने वाला, अहंकाि एवं ईष्याा िदहत, अपने क ु ल क े आचिण का पालन किने वाला, अत्यन्त परिश्रमी, शक्क्तशाली, शान्त स्त्वभाव वाला तथा मन्र की साधना में तत्पि िहने वाला होना चादहए। इन सभी लक्षणों से युक्त लशष्य पािद लसद्चध क े योग्य माना गया है। @mohitthakur_09
  • 9. BY : MOHIT THAKUR अयोग्य शशष्य क े लक्षण नाक्स्त्तक ववचाि वाला, दुिाचािी, लोभी तथा क्जसने बबना क्रकसी योग्य गुरु क े ववद्या ग्रहण की हो, अथवा क्जसने क्रकसी योग्य गुरु से चोिी, कपट, दुष्टता अथवा क्रकसी अन्य प्रकाि से िसववद्या ग्रहण की हो, ऐसे लशष्य को मणण, मन्र अथवा औषचधयों में कभी भी लसद्चध नहीं लमलती । यदद अज्ञानवश वह क ु छ किता है तो अपना धन ही नष्ट किता है। ऐसे व्यक्क्त को इस लोक में तो सुख नहीं ही लमलता है, पिलोक में भी वह सुखी नहीं होता' । @mohitthakur_09
  • 10. BY : MOHIT THAKUR योग्य भृत्य (पररचारक) क े लक्षण सहायाः सोद्यमास्त्तर यथा शशष्यास्त्ततोऽिःधकाः । क ु लीनाः स्त्िाशमभक्तश्च किमव्या रसकममणण ।। (ि. ि. सं. 6/7) िसकमो में सहायक, मेहनती, लशष्य से भी अचधक गुणवान ्, क ु लीन, स्त्वालमभक्त तथा िसकायो को किने का ज्ञान िखने वाला परिचािक होना चादहए। परिश्रमी, शुद्ध आचिण वाला, साहसी औि बलवान परिचािक िसकमा क े ललए िसशाला में होना चादहए। @mohitthakur_09
  • 11. BY : MOHIT THAKUR भेषजाहिण कत्ताा (औषधसंग्रहकताा Drug collector)। िसकमा सहायक ( Pharmacy assistants)। बललसाधक ( िक्षक Security guard )  परिचािक ( Attendents) भाषाववद (linguist) रसाशाला क े कममचारी  रसशाला में रसिैद्य क े अनतररक्त अनय कममचारी @mohitthakur_09
  • 12. BY : MOHIT THAKUR काशलनी स्त्री क े लक्षण यस्त्यास्त्तु क ु न्ञ्चताः क े शाः श्यामा या पद्मलोचना। सुरूपा तरुणी शभनना विस्त्तीणमजघना शुभा।। संकीणम हृदया पीनस्त्तनभारेण नशिता । चुम्बनाशलङ्गनस्त्पशम कोमला मृदुभावषणी।। अश्ित्थपरसदृशयोननदेश सुशोशभता। कृ ष्णपक्षे पुष्पिती सा नारी काशलनी स्त्मृता ।। रसबनधे प्रयोगे च उिमा सा रसायने ।। (ि.ि.स. 6/33-36) क्जस स्त्री क े बाल घुुँघिाले, क्स्त्नग्ध, कमल क े जैसे सुशोलभत नेरों वाली, सुन्दि युवती, क्जसका शिीि स्त्पष्ट रूप से सुववभक्त एवं शोभायमान हो, हृदय प्रदेश संक ु चचत, पुष्ट स्त्तनभाि से आगे की ओि झुकी हुई, क्जसका आललङ्गन एवं स्त्पशा कोमल हो, क्जसका भाषण अत्यन्त मृदु एवं मधुि हो, तथा कृ ष्ण पक्ष में ऋतुमती होने वाली स्त्री हो, उसे काललनी स्त्री कहते है। पािद क े बन्धन एवं िसायन प्रयोग में यह स्त्री अत्युत्तम मानी जाती है। @mohitthakur_09
  • 13. BY : MOHIT THAKUR कशलनी स्त्री की आिश्यकता पािद भस्त्म सेवन क्रम में क्रामणाथा आललङ्गन, चुम्बनाथा हेतु सुरूपा स्त्री की आवश्यकता होती है, तभी पािद का शिीि में क्रामण होता है। काललनी क े अभाव में:- काललनी स्त्री क े अभाव में सामान्य सुन्दिी स्त्री को एक कषा शुद्ध गन्धक घृत क े साथ तीन सप्ताह तक णखलाने से काललनी जैसी गुणवती हो जाती है। @mohitthakur_09
  • 14. BY : MOHIT THAKUR रसशाला स्त्थान चयन आतंकरहहते देशे धममराज्ये मनोरमे। उमामहेश्िरोपेते समृद्धे नगरे शुभे।। किमव्यं साधनं तर रसराज्यस्त्य धीमता। अत्यनतोपिने रम्ये चतुद्िारोपशोशभते ।। तरशाला प्रकिमव्या सुविस्त्तीणाम मनोरमा। सम्यग्िातायनोपेता हदव्यािःचरैवििःचत्ररत (ि.ि.स. 6/11-13)  रसशाला हेतु स्त्थान क े चयन में ननम्न बातें ध्यान देने योग्य हैं १. भय या आतंक से रहहत देश । २. नगर क े पूिम हदशा में न्स्त्थत । ३. धममप्राण देश (धमम राज्य) जहााँ उमा-महेश क े मंहदर हों, और उनकी पूजा की जाती हो । ४. सुनदर उपिन क े ननकट जहााँ प्रचुर जल की सुविधा (क ू पयुक्त ) हो । ५. जहााँ प्रचुर औषिःधयााँ उपलब्ध हों । ६. समृद्ध नगर क े पास । ७. मनोरम स्त्थल । @mohitthakur_09
  • 15. BY : MOHIT THAKUR रसशाला हेतु भिन ननमामण प्राकाि युक्त (ऊ ुँ ची चहािदीवािी से युक्त ) । चाि द्वाि से युक्त, क्जसमें मजबूत क्रकवाड़ लगा हो । सम्यक् वातायन ( णखड़क्रकयों ) से युक्त । जहाुँ की दीवाि-ददव्यचचरों से चचबरत (िसलसद्ध, उमा-महेश, यन्रोपकिण आदद क े चचरों से चचबरत ) । उपवन ( फ ु लवािी-बगीचा ) युक्त। @mohitthakur_09
  • 16. BY : MOHIT THAKUR रसशाला का ननमामण कहााँ करें रसशालां प्रक ु िीत सिमबाधावििामजते । सिोषिःधमये देशे रम्ये क ू पसमन्निते ।। यक्षत्र्यक्षसहस्राक्ष हदन्ग्िभागे सुशोभने । नानोपकरणोपेतां प्राकारेण सुशोशभताम्' ।। (ि. ि. स. ७/१-२ ) जहाुँ पि सभी प्रकाि की औषचधयाुँ लमलती हों औि क्जसमें ववपुल जल वाला सुन्दि क ू प हो तथा जो शहि अथवा ग्राम क े बाहि उत्ति ददशा, पूवा अथवा ईशान कोण में हो अथाात् इन तीनों में से क्रकसी भी एक शुभ ददशा में हो, ऐसे िमणीय स्त्थान में औि सब प्रकाि क े उपकिणों से सुसक्जजत, चहािदीवािी अथवा पिकोटा से युक्त औि क्जसमें क्रकसी भी प्रकाि की बाधा की आशंका न हो इस प्रकाि क े स्त्थान पि िसशाला का ननमााण किना चादहए' । @mohitthakur_09
  • 17. BY : MOHIT THAKUR शालायाः पूिमहदग्भागे स्त्थापयेरसभैरिम्। िन्ननकमामणण चाग्नेये याम्ये पाषाणकमम च।। नैऋत्ये शस्त्रकमामणण िारुणे क्षालनाहदकम्। शोषणं िायुकोणे च िेधकमोिरे तथा।। स्त्थापनं शसद्धिस्त्तूनां प्रक ु यामदीशकोणक े । पदाथमसंग्रहः कायो रससाधन हेतुकः ।। (ि.ि.स.7/3-5) रसशाला में कायों का विभाजन िसशाला की पूवा ददशा में िसभैिव की स्त्थापना किना, आग्नेयकोण में सभी अक्ग्नकायो का प्रबन्ध, दक्षक्षण ददशा में क ू टने, पीटने एवं घोटने का प्रबन्ध, नैऋत्यकोण में शस्त्रकमा, पक्श्चम ददशा में प्रक्षालन कमा, वायव्य कोण में द्रव्यों एवं उपकिणों को सुखाना, उत्तिददशा में वेधकमा संस्त्काि तथा ईशान कोण में समस्त्त लसद्ध औषचधयों एवं िससाधन में उपयुक्त पदाथों का संग्रह किना चादहए। @mohitthakur_09
  • 18. BY : MOHIT THAKUR रसशाला पूवा उत्ति वेधन कमा दक्षक्षण पाषाण कमा पक्श्चम क्षालन कमा वायव्य कोण शोषण कमा ईसान्य कोण संिक्षण कमा आग्नेय कोण आग्नेय कमा नैऋत्य कोण शस्त्र कमा रसभैरि @mohitthakur_09
  • 19. BY : MOHIT THAKUR रसशाला उत्ति (वेधन कमा) ईसान्य कोण संिक्षण कमा पूवा रसभैरि आग्नेय कोण आग्नेय कमा दक्षक्षण (पाषाण कमा) नैऋत्य कोण शस्त्र कमा पक्श्चम क्षालन कमा वायव्य कोण शोषण कमा @mohitthakur_09
  • 20. BY : MOHIT THAKUR सभी महािस, उपिस, साधािण िस, धातुएुँ, उपधातुएुँ, ित्न, उपित्न, सुधावगा क े द्रव्य, पािद, पञ्चलवण, बरक्षाि, अम्लवगा द्रव्य तथा काष्ठौषचधयों में बरकटु, बरफला, बरमद, सिसों, िाई, आद्राक, मूली, सोमवल्ली, सोमवृक्ष, रुद्रवन्ती, उच्चटा, ईश्विी, भूतक े शी, कृ ष्णलता आदद आवश्यकतानुसाि अनेक औषचधयों का संग्रह किना चादहए। रसशाला में संग्रह योग्य औषिःधयााँ @mohitthakur_09
  • 21. BY : MOHIT THAKUR सत्त्वपातन कोष्ठी, आसवारिष्ट क्वाथ ननमााणाथा कोष्ठी, ववववध प्रकाि की टंक्रकयाुँ, दो भाथी, लमट्टी एवं लौहे की दो नाललयाुँ, स्त्वणा, लौह, कांस्त्य, ताम्र, पत्थि या चमड़े से बनी हुई क ुं डडयाुँ, संडासी, चचमटी, उलूखल यन्र, खल्वे, चक्की, लसलबट्टा, चलननयाुँ, वस्त्र, छोटी-बड़ी शलाकाएुँ, घड़ा िखने का स्त्टेण्ड, मूषाननमााण योग्य मृवत्तका, तुष, रूई, वन्योपल, कोयले, गोबाि, बालुका, काुँच, लोहा, लमट्टी, काुँच की बोतलें, प्याले, टोकरियाुँ, बांस की खुिपी, छ ु िी, क ू चचाका, पाललका तथा िसशाला में प्रयुक्त अन्य आवश्यक वस्त्तुओं का संग्रह किना चादहए। रसशाला में संग्रहयोग्य उपकरण @mohitthakur_09
  • 22. BY : MOHIT THAKUR रसमंडप ननमामण सुसक्जजत िसशाला क े समीप समतल तथा प्रदीप्त स्त्थान पि अत्यन्त गोपनीय, ववस्त्तृत, कपाट एवं अगाला से सुशोलभत, ध्वज, छर, ववतान से युक्त, सभी ओि से सुगक्न्धत पुष्पमालाओं को लटकाने वाली खूुँटीयुक्त तथा भेिी, मृदङ्ग, शंख, घडड़याल, घंटादद वाद्यों से युक्त स्त्थल पि िसमण्डप का ननमााण किना चादहए। वह मण्डप भूलम समतल, दृढ़ तथा दपाण क े समान चचक्कण हो, उसक े मध्य शास्त्रानुसाि शुभ लक्षणों से परिपूणा अत्यन्त सुन्दि मण्डप (वेदी) बनानी चादहए।" @mohitthakur_09
  • 23. BY : MOHIT THAKUR िसललंग वज्र मुंड िजत अंजन स्त्वणा वंग नाग ताम्र तूत्थ तीक्ष्ण चपल सस्त्यक क ं क ु ष्ट कां त लोह कासीस ववमल माक्षक्षक िाजावता दहंगुल गं ध क खपाि कांत लोह RASAMANDAP पूिम पन्श्चम दक्षक्षण उिर @mohitthakur_09
  • 24. BY : MOHIT THAKUR रसशलंग का ननमामण ननष्करयं हेमपरं रसेनर निननष्ककम्। अम्लेन मदमयेद्यामं तेन शलङ्गम् तु कारयेत्।। दोलायनरे सारनाले जम्बीरस्त्थं हदनं पचेत्। तन्ल्लङ्गम् पूजयेिर सुशुभैरुपचारक ै ः ।। (ि. ि. स. 6/21-24) िसललंग क े ननमााण क े ललए तीन ननष्क शुद्ध स्त्वणा (12 gm) एवम् नव ननष्क (36 gm) शुद्ध पािद को नींबू स्त्विस घोटकि लशवललंग बना कि नींबू क े स्त्विस में डालकि दोला यंर क े द्वािा कांजी में एक ददन तक स्त्वेदन किक े उसे स्त्वच्छ जल से धोकि िसललंग की स्त्थापना कि पूजन किे । @mohitthakur_09
  • 25. BY : MOHIT THAKUR References: आयुवेददय िसशास्त्र (डा. लसद्चधनंदन लमश्र) आयुवेददय िसशास्त्र (डा. चंद्रभूषण झा) आयुवेददय िसशास्त्र (डा. मोहिपाल मीना, डा िाजेंद्र प्रसाद शमाा)  िसशास्त्र (डा. िववंद्र अंगड़ी) Guided by Dr. shweta zade mam Dr. Aarthi mam @mohitthakur_09
  • 26. BY : MOHIT THAKUR @mohitthakur_09