Lien ket-hoa-hoc

1

M CL C
Trang ph bìa
L i c m ơn

Trang

M c l c: ..................................................................................................................... 1
Danh m c các c m t vi t t t: .................................................................................... 4
PH N I: M

ð U

1. Lí do ch n ñ tài:.................................................................................................... 5
2. M c tiêu nghiên c u: .............................................................................................. 5
3. Nhi m v nghiên c u: ............................................................................................ 6
4. Các phương pháp nghiên c u: ................................................................................ 6
5. ð i tư ng và ph m vi nghiên c u:.......................................................................... 6
PH N II: N I DUNG
Chương 1: T NG QUAN V LIÊN K T HOÁ H C – C U TRÚC HÌNH H C
PHÂN T
1.1. Các ñ c trưng cơ b n c a liên k t hoá h c: .......................................................... 7
1.1.1. Khái ni m liên k t:...................................................................................... 7
1.1.2. Năng lư ng liên k t:.................................................................................... 8
1.1.3. ð dài liên k t:............................................................................................ 9
1.1.4. Góc liên k t:................................................................................................ 9
1.2. Liên k t c ng hoá tr :......................................................................................... 10
1.3. Thuy t VB và s gi i thích các v n ñ v liên k t:............................................. 10
1.3.1. Cơ s lý thuy t:........................................................................................ 11
1.3.2. S t o thành phân t H2 t hai nguyên t H: ............................................. 11
1.3.3. Nôi dung cơ b n c a thuy t VB: ............................................................... 12
1.3.3.1. Nguyên lí xen ph c c ñ i:............................................................ 13
1.3.3.2. Tính bão hoà c a liên k t c ng hoá tr : .......................................... 13
1.3.3.3. Tính ñ nh hư ng c a liên k t c ng hoá tr : .................................... 14

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial :: http://www.docudesk.com

2

1.3.3.4. Thuy t lai hoá các orbitan nguyên t : ............................................ 15
1.4. Mô hình s ñ y c p electron v hoá tr (thuy t VSEPR): ................................... 19
1.4.1. Các lu n ñi m cơ s :................................................................................. 19
1.4.2. Mô hình VSEPR (qui t c kinh nghi m Gilexpi): ....................................... 20
1.4.2.1. Phân t có d ng AXn: .................................................................... 21
1.4.2.2. Phân t có d ng AXnEm:................................................................ 22
Chương 2: GI NG D Y N I DUNG LIÊN K T
2.1. M t s n i dung v liên k t hoá h c

TRƯ NG THPT

chương 3 SGK hoá h c 10 nâng cao: ..... 26

2.2. M t s n i dung v liên k t hoá h c trong các bài c a SGK hoá h c 10, 11:...... 28
2.2.1. Chương trình SGK hoá h c 10 nâng cao: ................................................ 28
2.2.2. Chương trình SGK hoá h c 11 nâng cao: ................................................ 28
2.3. M t s khái ni m: .............................................................................................. 28
2.3.1. Quy t c octet (quy t c bát t ): ................................................................. 28
2.3.2. Liên k t c ng hóa tr : .............................................................................. 28
2.3.3. Công th c c u t o Lewis (sơ ñ Lewis):.................................................. 29
2.3.3.1. N i dung và ph m vi áp d ng c a công th c: ............................ 30
2.3.3.2. Ưu, khuy t ñi m c a công th c phân t theo Lewis:.................. 30
2.3.3.3. Thành l p công th c c u t o Lewis c a các ch t:....................... 32
2.3.3.4. Các bư c vi t công th c c u t o Lewis:..................................... 33
2.4. Kh o sát hình h c phân t m t s h p ch t c ng hoá tr : ................................... 37
2.5. Lai hoá AO nguyên t : ...................................................................................... 40
2.5.1. Lai hoá sp3: .............................................................................................. 40
2.5.2. Lai hoá sp2: .............................................................................................. 42
2.5.3. Lai hoá sp: ............................................................................................... 43
2.6. M i liên h gi a công th c Lewis – VSEPR – Lai hoá AO:............................... 44


3

Chương 3: M T S

K T QU BAN ð U

3.1. K t qu kh o sát: ............................................................................................... 46
3.1.1. M c tiêu và nhi m v c a vi c kh o sát: ................................................ 46
3.1.2. K ho ch kh o sát: ................................................................................. 46
3.1.3. Th ng kê s li u:................................................................................... 46
3.1.4. ð th :.................................................................................................... 48
3.1.5. Nh n xét: ............................................................................................... 49
3.2. M t s giáo án gi ng d y n i dung “liên k t hóa h c”: ...................................... 50
PH N III: K T LU N
1. K t lu n chung: .................................................................................................... 64
2. Ý ki n ñ xu t: ..................................................................................................... 64
2.1. ð i v i sinh viên trư ng sư ph m:..................................................................... 64
2.2. ð i v i giáo viên trư ng THPT: ........................................................................ 64
TÀI LI U THAM KH O: ....................................................................................... 65

PH L C
Ph l c 1: M u phi u ph ng v n giáo viên v th c tr ng d y và h c n i dung “liên k t
hoá h c “

trư ng THPT.

Ph l c 2: ð ki m tra 10 phút d ng bài t p tr c nghi m khách quan v “liên k t hoá
h c” cho h c sinh l p 10 nâng cao.
Ph l c 3: M u phi u h c t p bài 17 “Liên k t c ng hóa tr ”
Ph l c 4: H th ng m t s bài t p tr c nghi m hoàn thi n ki n th c “liên k t hoá h c
– c u t o phân t ”


4

DANH M C CÁC C M T

VI T T T

1. CHLT: Cơ h c lư ng t
2. GV: Giáo viên
3. HS: H c sinh
4. THPT: Trung h c ph thông
5. SGK: Sách giáo khoa


5

PH N I: M ð U
1. Lí do ch n ñ tài
Ngày nay cùng v i s phát tri n không ng ng c a các ngành khoa h c, hoá h c
nói riêng ñã bư c sang m t trang m i, có r t nhi u các thành t u toán h c, v t lý, tri t
h c… ñã ñư c v n d ng vào trong hoá h c giúp hi u sâu s c hơn v b n ch t c a hoá
h c cũng như ñưa ra các ñ nh lu t m i v hoá h c. Do ñó vi c nh n th c m t cách
ñúng ñ n và ñ y ñ các thành t u khoa h c hoá h c là m t ñi u r t quan tr ng.
ð i tư ng c a hoá h c là ch t, liên k t gi a các nguyên t , phân t , do ñó v n
ñ v b n ch t liên k t c a các ch t, c u t o phân t … ñã ñư c nghiên c u t r t lâu.
Tuy nhiên, k t qu ñ t ñư c v n còn r t h n ch . Bư c ngo c l n nh t làm thay ñ i
di n m o c a khoa h c nói chung và hoá h c nói riêng là khi v n d ng CHLT vào hoá
h c, dư i ánh sáng c a khoa h c hi n ñ i ñã xu t hi n nên nh ng lí thuy t m i gi i
thích m t cách tương ñ i th a ñáng các v n ñ hoá h c.
T nh ng lu n ñi m trên ta th y r ng vi c gi ng d y n i dung liên k t hóa h c
là vô cùng quan tr ng. Tuy nhiên, th c tr ng hi n nay GV ph thông cũng như sinh
viên sư ph m nói riêng v n còn mơ h v các lí thuy t liên k t, v ý nghĩa th c ti n và
vai trò c a nó trong vi c gi ng d y, do ñó m t b ph n không nh GV ñ ng l p d y
các bài liên quan ñ n v n ñ liên k t hoá h c v n gi i thích cho HS m t cách chung
chung, không hi u rõ ngu n g c, b n ch t c a v n ñ t ñó làm cho HS c m th y bài
h c r i r c không liên t c th ng nh t, không bi t h c ph n này ng d ng ñ làm gì…
Xu t phát t nh ng lí do trên, tôi ñã quy t ñ nh ch n ñ tài “Gi ng d y m t s
n i dung liên k t hóa h c

trư ng THPT” làm ñ tài khóa lu n t t nghi p.

2. M c tiêu nghiên c u
H th ng m t s cơ s lí thuy t v liên k t hoá h c, c u t o phân t c a các h p
ch t trong chương trình hoá h c 10, 11 ( SGK nâng cao).
Rèn luy n cho h c sinh kĩ năng gi i thích ñúng b n ch t liên k t hoá h c, hình
h c phân t m t s ch t.


6

Cung c p tư li u cho giáo viên dùng ñ tham kh o, h tr vi c gi ng d y các
bài, các m c có liên quan ñ n vi c gi i thích s hình thành liên k t và d ng hình h c
phân t c a m t s ch t.
Kh o sát th c t HS v kh năng v n d ng ki n th c gi i thích liên k t hoá h c,
hình h c phân t . Tham kh o ý ki n c a GV v vi c gi ng d y n i dung này

trư ng

THPT hi n nay.
3. Nhi m v nghiên c u
- Nghiên c u, h th ng cơ s các lí thuy t v liên k t hóa h c
- Nghiên c u chương trình SGK hoá h c 10,11, tài li u giáo khoa chuyên hoá h c.
- Kh o sát th c t GV và HS

trư ng THPT TP Cao Lãnh v th c tr ng d y và

h c n i dung “liên k t hoá h c c a các h p ch t c ng hoá tr ”.
- V n d ng h th ng các lí thuy t liên k t vào vi c gi ng d y các bài, m c trong
chương trình hoá h c

trư ng THPT.

- Ti n hành kh o sát sư ph m, ñánh giá m t s k t qu ban ñ u.
4. Các phương pháp nghiên c u
Phương pháp nghiên c u các tài li u lí lu n như: Nghiên c u SGK hoá h c 10,
11 và các tài li u tham kh o.
Phương pháp nghiên c u th c ti n: Tham kh o ý ki n GV và kh o sát HS các
l p kh i 10.
M t s phương pháp khác: Test, th ng kê toán h c, nh n xét ñánh giá.
5. ð i tư ng và ph m vi nghiên c u
H th ng cơ s lí thuy t và m t s d ng bài t p v n i dung liên k t hoá h c và
hình h c phân t các h p ch t c ng hoá tr .
Tr ng tâm c a ñ tài là gi i thích s hình thành liên k t và d ng hình h c phân
t c a các h p ch t c ng hoá tr .
Ti n hành tham kh o ý ki n giáo viên và kh o sát h c sinh

trư ng THPT TP

Cao Lãnh, chưa th c hi n ñư c trên di n r ng hơn.


7

PH N II: N I DUNG
Chương 1: T NG QUAN V LIÊN K T HOÁ H C – C U TRÚC HÌNH H C
PHÂN T
1.1. Các ñ c trưng cơ b n c a liên k t hoá h c
1.1.1. Khái ni m liên k t
Khái ni m liên k t hoá h c ñã ñư c hình thành t lí thuy t c u t o kinh ñi n.
ð i v i phân t , khái ni m này luôn luôn g n li n v i s tương tác ch gi a 2 nguyên
t xác ñ nh trong phân t .
Theo lí thuy t hi n ñ i thì s hình thành phân t xu t hi n do tác d ng tương h
c a t t c các h t nhân và các electron c a các nguyên t tham gia t o thành phân t ,
tác d ng tương h này d n ñ n s hình thành m t c u trúc m i v ng b n v i m t năng
lư ng c c ti u. Vì phân t là m t h th ng nh t nên v nguyên t c ngư i ta không th
cô l p hoàn toàn m t tương tác nào ñó trong phân t ra kh i các tương tác khác.
Tuy nhiên, vì phân t là m t h ph c t p nên trong vi c mô t ñ nh tính v phân
t , ñ i v i nh ng trư ng h p ñư c phép (ch y u là các liên k t xích ma ( σ ) và các
liên k t ( π ) cô l p) ngư i ta cũng nói ñ n mô hình liên k t ñ nh cư hai tâm ng v i
quan ni m kinh ñi n v liên k t (ñ i v i nh ng trư ng h p ñ c bi t ñã nói

trên, lí

thuy t kinh ñi n g p khó khăn không gi i quy t n i thì ngư i ta s d ng mô hình liên
k t không ñ nh cư nhi u tâm g n v i nguyên t c c a CHLT)
ð i v i m t s tính ch t c a phân t ngư i ta có th coi tính ch t c a phân t
b ng t ng tính ch t c a các nguyên t (hay) c a các liên k t có trong phân t . Ngư i ta
g i ñó là nguyên lí c ng tính. Nguyên lí c ng tính như v y ñã ch p nh n tính ñ c l p
c a các liên k t riêng r trong phân t . Nguyên lí c ng tính do ñó ch có tính g n ñúng
và tính h n ch c a nguyên lí này th hi n r t rõ khi ñư c áp d ng ñ xác ñ nh các tính
ch t c a h có liên k t không ñ nh cư (c th hoá trong bài toán tính năng lư ng liên
k t c a phân t benzene, ñ c p trong m c ti p theo).


8

1.1.2. Năng lư ng liên k t (E) Liên k t ñư c ñ c trưng b i ñ b n hay năng lư ng
liên k t.
Quá trình hình thành phân t t các nguyên t luôn luôn g n li n v i s gi i
phóng năng lư ng (thư ng tính v i d u tr ). Năng lư ng này ñư c g i là năng lư ng
hình thành phân t .
Ngư c l i, s phá v phân t thành nh ng nguyên t riêng r luôn luôn g n li n
v i s thu nh n năng lư ng (thư ng tính v i d u +). Năng lư ng này ñư c g i là năng
lư ng nguyên t hoá phân t
Ví d :

Hình thành phân t

C

+

4H

CH4
Nguyên t hoá phân t

V tr s tuy t ñ i, năng lư ng nguyên t hoá b ng năng lư ng hình thành phân
t .
Năng lư ng c n thi t ñ phá v liên k t A – B ñư c g i là năng lư ng phân li
liên k t A – B. V tr s tuy t ñ i, năng lư ng này chính là năng lư ng hình thành liên
k t A – B. T s t ng h p các d li u th c nghi m ngư i ta xác ñ nh m t giá tr trung
bình v năng lư ng phân li liên k t cho m i lo i liên k t A – B xác ñ nh và thư ng g i
là năng lư ng liên k t A - B (ñ i v i các phân t nhi u nguyên t )
B ng 1.1. Năng lư ng liên k t (kJ/mol)
Liên k t A – B

Năng lư ng liên k t

Liên k t A – B

Năng lư ng liên k t

C–H

418,4

C–F

439,3

C–C

343,4

C – Cl

328,5

C=C

597,7

C – Br

276,1

C≡C

811,7

N–H

389,1

C–O

351,1

N–N

159,0

C=O

761,5

N≡N

418,4


9

T b ng trên ta th y năng lư ng liên k t gi a hai nguyên t xác ñ nh tăng cùng
b c liên k t (ñơn, ñôi, ba)
Thí d : Khi ta tính năng lư ng nguyên t hoá c a benzen d a vào công th c kinh ñi n:
E A = 3EC −C + 3EC =C + 6 EC − H = 3.343,4 + 3.597,7 + 6.418,4 = 5333,7kJ / mol

Ta th y giá tr

trên sai l ch nhi u so v i giá tr th c t (EA = 5497 kJ/mol)

'
∆E = E A − E A = 5497 − 5333,7 = 163,3kJ / mol

ði u ñó ch ng t công th c kinh ñi n không ph n ánh ñúng c u t o th c c a
benzen và vi c áp d ng nguyên lí c ng tính d a trên mô hình v liên k t ñ nh cư kinh
ñi n cho m t k t qu sai l ch quá l n.
1.1.3. ð dài liên k t: Kho ng cách gi a hai tâm (hai h t nhân) c a hai nguyên t
tham gia liên k t tr c ti p v i nhau (theo công th c c u t o kinh ñi n) ñư c g i là ñ
dài liên k t (d).
Thí d : Trong phân t H2O thì dO-H = 0,94A0. Gi a hai nguyên t xác ñ nh, ñ dài liên
k t gi m khi b c liên k t cũng như năng lư ng liên k t tăng.
Liên k t

C–C

C=C

C≡C

E (kJ/mol)

343,4

597,7

811,7

d (A0)

1,54

1,34

1,2

1.1.4. Góc liên k t: Góc liên k t hay góc hoá tr là góc t o b i hai n a ñư ng th ng
xu t phát t h t nhân c a m t nguyên t và ñi qua hai h t nhân c a hai nguyên t khác
liên k t tr c ti p v i nguyên t trên. Có 2 lo i góc liên k t:
- Góc ph ng hay góc gi a 3 nguyên t (2 tr c c a liên k t c t nhau t i m t h t nhân
nguyên t ) ñây là trư ng h p thư ng g p nh t.
- Góc nh di n hay góc xo n gi a 4 nguyên t (ta không ñ c p trong ñ tài này)
Thí d : Trong phân t H2O, Oxi t o hai liên k t v i hai nguyên t H, góc liên k t (góc
hoá tr ) HOH = 104’50


10

1.2. Liên k t c ng hoá tr :
- ði u ki n t o thành:
+ Liên k t c ng hoá tr phân c c: N u ∆χ < 2 thì c p electron liên k t l ch v phía
nguyên t c a nguyên t có χ l n hơn, như: HCl, SO2…
+ Liên k t c ng hoá tr không phân c c: Khi ∆χ = 0 thì c p electron liên k t không b
l ch v phía nguyên t c a nguyên t nào, như: H2, Cl2...
Lưu ý m t ñi u là do các electron luôn

tr ng thái dao ñ ng, nên ñôi khi ñôi

electron dùng chung này cũng b l ch sang m t nguyên t . ch ng h n, trong phân t
H2, s l ch ñôi electron này chi m kho ng 30%, t c là liên k t phân c c cũng ñã xu t
hi n.
- ð c ñi m liên k t:
+ L c liên k t c ng hóa tr có tính ñ nh hư ng (ñi m khác bi t so v i l c liên
k t ion). Vì hai nguyên t tham gia liên k t ñ u có tác d ng l c hút lên ñôi electron
dùng chung nên l c này có phương trùng v i phương c a ñư ng n i tâm hai h t nhân
nguyên t .
+ Chính vì lí do trên mà các phân t ñư c t o thành nh liên k t c ng hóa tr có
th t n t i ñ c l p (riêng l ) ñư c. Th c nghi m có th xác ñ nh ñư c v trí ñôi electron
dùng chung gi a hai nguyên t .
1.3. Thuy t VB và s gi i thích các v n ñ v liên k t:
Như chúng ta ñã bi t có nhi u ki u liên k t hoá h c khác nhau: C ng hoá tr ,
ion, kim lo i,…Nhưng quan tr ng nh t là ki u liên k t c ng hoá tr . Vì v y chúng ta
ti p t c xét ki u liên k t này theo quan ñi m CHLT ñ hi u cơ ch t o thành và các ñ c
ñi m c a nó.
Vì vi c gi i chính xác phương trình sóng Schrodinger ñ i v i các h phân t
không th c hi n ñư c nên ñ kh o sát liên k t c ng hoá tr ngư i ta ñã ñưa ra nhi u
phương pháp gi i g n ñúng, trong ñó có 2 phương pháp ñư c ph bi n r ng rãi là:
Phương pháp liên k t hoá tr c a Heitler, London và phương pháp orbitan phân t c a


11

Muliken, Hund. Trong ph n này chúng ta ch ti n hành xem xét liên k t c ng hoá tr
theo phương pháp c a Heitler, London.
1.3.1. Cơ s lý thuy t
M t cách g n ñúng coi c u t o electron c a nguyên t v n ñư c b o toàn khi
hình thành phân t t nguyên t , nghĩa là trong phân t v n có s chuy n ñ ng c a các
e trong AO, tuy nhiên khi 2 OA hóa tr c a nguyên t xen ph nhau t o liên k t hóa
h c thì vùng xen ph là vùng chung c a hai nguyên t .
M i liên k t hoá h c gi a hai nguyên t ñư c b o ñ m b i 2 e spin ñ i song mà
trong trư ng h p chung, trư c khi tham gia liên k t m i nguyên t ñó có m t e ñ c
thân trong m t AO hóa tr c a nguyên t , m i liên k t hóa h c ñư c t o thành ñó là
m t liên k t hai tâm ( 2 nguyên t ). Tuy nhiên cũng có m t s trư ng h p liên k t c ng
hóa tr ñư c ñ m b o b i c p electron c a m t nguyên t (liên k t cho nh n) thí d như
trư ng h p ion NH4+… và nhi u phân t , ion khác n a.
Liên k t ñó không th hình thành t m t e (thi u e) ho c t 3e tr lên (tính bão
hòa c a liên k t c ng hóa tr ). Theo thuy t VB không th có h H2+ (1e) ho c ( 3e). S
xen ph gi a 2 AO có 2e c a hai nguyên t càng m nh thì liên k t t o ra càng b n
(nguyên lý xen ph c c ñ i)
Liên k t hóa h c ñư c phân b theo phương có kh năng l n v xen ph các AO
( thuy t hóa tr ñính hư ng )
1.3.2. S t o thành phân t H2 t hai nguyên t H:
Năm 1927 hai nhà bác h c Heitler và London ñã áp d ng CHLT ñ gi i bài toán
tính năng lư ng liên k t trong phân t H2, k t qu cho th y:
- Liên k t gi a hai nguyên t H ñư c hình thành khi 2 electron c a 2 nguyên t H có
spin ngư c d u (c p electron ghép ñôi có spin ñ i song)
- Khi hình thành liên k t, m t ñ mây electron

khu v c không gian gi a hai h t nhân

tăng lên. Do ñó ñi n tích âm c a mây electron s có tác d ng hút hai h t nhân và liên
k t chúng l i v i nhau.


12

S hình thành phân t H2 t 2 nguyên t H
2 obitan 1s
- N u hai electron có spin cùng d u thì m t ñ mây electron
nhân gi m xu ng, m t ñ electron

khu v c gi a hai h t

khu v c ngoài hai h t nhân tăng lên và các mây

này có tác d ng ñ y nhau làm hai h t nhân tách xa nhau.
Như v y, phân t H2 ñư c hình thành là do s ghép ñôi c a 2 electron có spin
ngư c chi u nhau. Sau ñó ngư i ta ñã khái quát hoá các k t qu trên và m r ng thành
phương pháp c p electron liên k t áp d ng cho m i phân t .
1.3.3. Nôi dung cơ b n c a thuy t VB:
- M i liên k t c ng hoá tr ñư c hình thành là do s ghép ñôi c a 2 electron ñ c
thân có spin ngư c d u c a 2 nguyên t tham gia liên k t. Khi ñó x y ra s xen ph
gi a 2 mây electron liên k t (xen ph l n nhau gi a các orbitan nguyên t hoá tr )
- V phương di n toán h c s xen ph gi a các orbitan nguyên t chính là s t

h p tuy n tính c a các hàm sóng nguyên t . M c ñ và k t qu che ph ph thu c vào
d u c a các hàm sóng nguyên t tham gia t h p và ñư c ñ c trưng b ng tích phân che
ph .
+ N u trong vùng che ph các hàm sóng có d u gi ng nhau thì s che ph ñư c

g i là che ph dương vì nó d n ñ n s t o thành liên k t.
Hay

Xen ph dương

+ Ngoài ra n u hai hàm sóng có d u ñ i nhau khi che ph s b tri t tiêu và liên

k t s không hình thành.
Hay

Liên k t tri t tiêu


13

- Khi hai mây electron xen ph nhau càng m nh thì liên k t càng b n (ñ xen ph càng
m nh khi các mây electron tham gia xen ph có năng lư ng càng x p x nhau).
1.3.3.1. Nguyên lí xen ph c c ñ i:
Liên k t gi a hai nguyên t càng b n n u m c ñ xem ph c a các orbitan càng
l n. Vì v y s xen ph các orbitan tuân theo m t nguyên lí ñư c g i là nguyên lí xen
ph c c ñ i. Theo nguyên lí xen ph c c ñ i thì: Liên k t s ñư c phân b theo phương
hư ng nào mà m c ñ xen ph các orbitan có giá tr l n nh t.
Như v y, theo nguyên lí xen ph c c ñ i thì:
- ð i v i liên k t H – Cl, tâm c a nguyên t H ph i n m trên tr c c a orbitan p
- ð i v i liên k t Cl – Cl, tr c c a hai orbitan pz ph i trùng nhau.
S hình thành các liên k t theo nguyên lí xen ph c c ñ i ñư c mô t như sau:

pz
AO s

z
AO p

AO p

AO p

x

1.3.3.2. Tính bão hoà c a liên k t c ng hoá tr :
Liên k t c ng hoá tr trên cơ s c p electron ghép ñôi có th ñư c hình thành
theo 2 cơ ch : Góp chung và cho – nh n
- Theo cơ ch góp chung:
Liên k t c ng hoá tr ñư c hình thành do s góp chung 2 electron hoá tr ñ c
thân có spin ngư c nhau c a 2 nguyên t tương tác, trong ñó m i nguyên t ñưa ra m t
e. T ñây chúng ta th y kh năng t o liên k t c ng hoá tr c a m i nguyên t ñư c
quy t ñ nh b i s orbitan nguyên t hoá tr 1 (hay ñơn gi n là b i s electron ñ c thân).
Tuy nhiên s orbitan hoá tr 1 electron c a các nguyên t trong nhi u trư ng h p có th
tăng lên do s kích thích nguyên t , như trư ng h p c a Be, C…


14

- Theo cơ ch cho – nh n:
S hình thành c p electron ghép ñôi c a liên k t c ng hoá tr ch do m t trong
hai nguyên t tương tác ñưa ra, còn nguyên t kia nh n l y. C p electron này là c p
electron hoá tr ghép ñôi s n có c a nguyên t ñưa ra và ñư c g i là c p electron hoá
tr t do.
→ T nh ng ñi u trên ta rút ra: Trong trư ng h p t ng quát kh năng t o thành s liên
k t c ng hoá tr c c ñ i c a m t nguyên t ñư c xác ñ nh b i s orbitan nguyên t hoá
tr c a nguyên t . Chính kh năng t o thành s liên k t c ng hoá tr h n ch như v y
c a các nguyên t ñư c g i là tính bão hoà c a liên k t c ng hoá tr . Chính tính ch t
này làm cho các phân t có thành ph n và có c u trúc nh t ñ nh.
1.3.3.3. Tính ñ nh hư ng c a liên k t c ng hoá tr :
-

trên ta v a xét s xen ph các orbitan liên k t trong phân t hai nguyên t

(như H2). Như chúng ta ñ u bi t, ñ i v i các phân t nhi u nguyên t các góc liên k t
trong phân t có nh ng giá tr xác ñ nh và chúng ph thu c vào nhi u y u t . ð c tính
này g i là “tính ñ nh hư ng hóa tr ”. Tính ñ nh hư ng hóa tr ñư c gi i thích trên cơ s
nguyên lý xen ph c c ñ i.
- Mu n có liên k t c ng hóa tr t o thành b n v ng thì m c ñ che ph c a các
orbitan nguyên t tương tác ph i c c ñ i. S che ph c c ñ i này ch x y ra theo nh ng
hư ng nh t ñ nh ñ i v i các nguyên t tương tác (ñây chính là lí do vì sao

trên ta nói

“tính ñ nh hư ng hóa tr ” ñư c gi i thích trên cơ s nguyên lý xen ph c c ñ i). T ñó
các liên k t c ng hóa tr s ñư c t o thành theo nh ng hư ng nh t ñ nh trong không
gian, vì v y phân t ph i có c u hình không gian xác ñ nh, ñó chính là tính ñ nh hư ng.
ð hi u rõ hơn v n ñ này, ta xét trư ng h p phân t H2S:


15

C u hình electron l p v hóa tr c a nguyên t S có d ng
H
S

S

2H

+

3s

H

3p

Các obitan S

Các obitan H

Hình d ng xen ph các obitan ñư c mô t như sau:
S

H

H

- Tuy nhiên trong th c t , n u ch d a vào vi c phân tích s xen ph gi a các
orbitan nguyên t tương tác như v y ñ xác ñ nh c u hình không gian c a phân t (góc
hóa tr , tính ñ i x ng…) nhi u khi s ñi ñ n k t lu n không ñúng. Ch ng h n như ñ i
v i các phân t H2O, NH3… theo cách lý lu n trên thì góc hóa tr HOH và HNH ph i
b ng 900. Trong th c th , các tính toán d a trên CHLT cho k t qu khác xa v i lí
thuy t. (HOH = 104,50, HNH = 107,30)
1.3.3.4. Thuy t lai hoá các orbitan nguyên t :
* ði u ki n ra ñ i c a thuy t lai hoá:
m c trên chúng ta ñã th y s mâu thu n gi a lí thuy t và th c nghi m c a
phương pháp liên k t c ng hoá tr (VB) (phương pháp c p electron liên k t). Thuy t lai
hoá ra ñ i nh m gi i quy t ñư c hai khó khăn: Cho phép gi i thích ñư c hình h c phân
t và ñ b n c a liên k t.
Thuy t lai hoá n m trong khuôn kh c a phương pháp liên k t hoá tr (VB).
Theo thuy t này các nguyên t

khi tương tác v i nhau có th không dùng nh ng


16

orbitan hoá tr thu n tuý s, p, d…mà dùng nh ng orbitan nguyên t “tr n l n” m i
ñư c t o thành trong n i b nguyên t c a mình ñ che ph v i các orbitan c a các
nguyên t khác.
* N i dung c a thuy t lai hoá:
Lai hoá AO là s t h p tuy n tính các AO hoá tr c a m t nguyên t ñ t o
thành m t s tương ñương các AO m i có cùng m c năng lư ng (các AO suy bi n)
ñ nh hư ng xác ñ nh trong không gian.
Các AO lai hoá mô t m t tr ng thái ñ c bi t c a nguyên t khi hình thành liên
k t ñó là: Các liên k t t o b i các AO lai hoá s b n v ng hơn là t o b i các AO không
tham gia lai hoá. Các AO tham gia t h p có th có 1e, 2e, ho c là m t ô lư ng t
tr ng.
Chú ý khi s d ng thuy t lai hoá: Lí thuy t lai hoá ch là m t khái ni m gi ñ nh
ñư c dùng ñ gi i thích các k t qu th c nghi m có th c, do ñó thuy t lai hoá hoàn
toàn không có kh năng tiên ñoán hình h c phân t c a m t ch t b t kì.
* Các ki u lai hoá thư ng g p:
1. Lai hoá sp: Lai hoá th ng
Lai hoá sp là lai hoá ñư c th c hi n do s t h p tuy n tính gi a 1 orbitan s v i
1 orbitan p (c a cùng m t nguyên t ) cho 2 orbitan lai hoá sp phân b ñ i x ng v i hai
tr c n m trên cùng m t ñư ng th ng.
z

y
x

z

z

orbitan s

y

y
x

x
orbitan p

z

y
x

2 orbitan lai hoa sp

Thí d : D ng lai hoá này thư ng g p trong nguyên t Be c a phân t BeF2, BeH2,
BeCl2…nên các phân t này có d ng th ng.


17

2. Lai hoá sp2: Lai hoá tam giác
Lai hoá sp2 là s t h p tuy n tính gi a 1 orbitan s và 2 orbitan p t o thành 3
orbitan lai hoá, còn ñư c g i là lai hoá tam giác vì 3 orbitan lai hoá này n m trên m t
m t ph ng, tr c c a chúng t o v i nhau m t góc b ng 1200 và hư ng v ba ñ nh c a
m t tam giác ñ u, góc t o thành gi a các AO lai hoá là 1200.
z

y

z

x
orbitan p

z

y
x
orbitan s

y

3 orbitan lai hoa

x
orbitan p

Thí d : D ng lai hoá này thư ng g p trong nguyên t B c a phân t BF3, BCl3…
3. Lai hoá sp3: Lai hoá t di n
Lai hoá sp3 là s t h p tuy n tính gi a 1 orbitan s và 3 orbitan p t o thành 4
orbitan lai hoá, 4 orbitan lai hoá này hư ng v 4 ñ nh c a m t hình t di n ñ u, góc t o
thành gi a các AO lai hoá là 109029’
z

y

z

z

x
orbitan p

z

y

y

x

x
orbitan s

orbitan p

y

4 orbitan lai hoa

x
orbitan p

Thí d : D ng lai hoá này g p trong nguyên t O c a H2O, N trong NH3 và ion NH4+…


18

4. Các ki u lai hóa khác:
Ta ch ti n hành xem xét khái ni m lai hóa v i các nguyên t c a các nguyên t
chu kì 2, tuy nhiên ñ i v i các nguyên t chu kì khác (l n hơn 2), ñ c bi t là các
nguyên t chuy n ti p, xu t hi n các orbitan hóa tr d nên các orbitan này cũng có kh
năng tham gia lai hóa. Do ñó, ta s có m t s d ng lai hóa ph c t p hơn: sp2d, sp3d2,
sp3d...
* ð c ñi m c a AO lai hoá và ñi u ki n lai hoá b n:
- ð c ñi m c a các AO lai hoá:
+ S lư ng các AO lai hóa thu ñư c ph i ñúng b ng s AO ñã tham gia lai hóa
lúc ñ u
+ Các AO lai hóa s gi ng nhau v hình d ng, và có cùng m c năng lư ng (s
suy bi n năng lư ng)
+ M i m t AO lai hóa g m 2 ph n: ph n m r ng và ph n thu h p. hai ph n
này cách nhau m t nút t i h t nhân nguyên t (ph n m r ng có d u +, ph n thu h p có
d u -)
+ M i AO lai hóa ñư c phân b trên m t tr c xác ñ nh ñi qua h t nhân nguyên
t (có th trùng ho c không trùng v i tr c t a ñ ðecac). Do ñó ngư i ta nói AO lai
hóa có ñ i x ng tr c.
- ði u ki n các AO tham gia lai hóa:
+ Các orbitan tham gia lai hóa ph i có năng lư ng th p và x p x nhau. Do ñó
không th nào x y ra hi n tư ng lai hóa AO c a 2 l p khác nhau, b i vì năng lư ng
c a chúng quá xa nhau hay các AO
AO

l p th 2 (2s, 2p) lai hoá có hi u qu hơn còn các

l p th 3 (3s, 3p) hi u qu lai hoá kém hơn, l p th 4 (4s, 4p) lai hoá không

ñáng k .
+ Khi nói ñ n ph n này, ta ph i làm quen v i khái ni m “tr ng thái kích thích”
ñây cũng là m t tr ng thái gi ñ nh, khi xét các quá trình lai hóa ta s g p ph i. Tr ng
thái kích thích là tr ng thái mà electron

các phân l p g n nhau, có m c năng lư ng


19

x p x nhau có th chuy n lên các phân l p trên (chú ý các AO này cũng ph i thu c
cùng m t l p). Và năng lư ng tiêu t n cho quá trình kích thích ñó s ñư c bù ñ p g n
như hoàn toàn khi liên k t ñư c hình thành.
+ Các orbitan lai hóa ph i phù h p v i nhau v v trí không gian hay nói ñúng
hơn là phù h p nhau v tính ñ i x ng.
1.4. Mô hình s ñ y c p electron v hoá tr (thuy t VSEPR)
1.4.1. Các lu n ñi m cơ s :
- ð gi i thích và tiên ñoán hình d ng, ñ dài liên k t, góc liên k t c a các phân
t b t kì là m t trong nh ng v n ñ quan tâm c a hóa h c. Cũng có nhi u thuy t gi i
quy t v n ñ trên nhưng thông d ng nh t là “mô hình s ñ y gi a các c p electron v
hóa tr ” (thuy t VSEPR)
- Ph m vi ng d ng c a thuy t: Ta không xét v n ñ hình d ng t ng phân t
ñư c t o ra t liên k t ion (lo i liên k t này s ñư c xét

chương v m ng tinh th ).

Do ñó, t ñây ch chú ý ñ n hình h c phân t c a các h p ch t c ng hóa tr .
Nh n xét công th c Lewis c a m t s ch t ñã trình bày
+

trên ta th y r ng:

v hóa tr c a các nguyên t (trong h p ch t c ng hóa tr ) có ñôi electron

liên k t và ñôi electron không liên k t. Khi ñó ngư i ta dùng hình nh mây electron ñ
mô t chuy n ñ ng c a các ñôi electron này (hay nói cách khác m i c p electron s có
m t ñôi mây tương ng)
+ Như v y ta s ñưa 2 d ng công th c phân t : AXn và AXnEm. M i mây
electron này có m t tr c xu t phát t tâm h t nhân và kéo dài ñ n m t ngoài kh i c u.
+ Các kh o sát CHLT cho th y có s không tương ñương gi a mây ñôi electron
riêng và mây ñôi electron liên k t. Mây ñôi electron riêng ch ch u l c hút duy nh t c a
h t nhân, còn mây ñôi electron liên k t ch u ñ ng th i l c hút c a hai h t nhân (c a 2
nguyên t ). Do ñó mây ñôi electron riêng chi m vùng không gian r ng hơn mây ñôi
electron liên k t.


20

4 ñôi electron liên k t tương ñương nhau
1 ñôi electron không liên k t (ñôi electron
riêng) chi m không gian r ng hơn 3 ñôi
electron liên k t (hi u ng không gian)
Như v y,

m t m c ñ nh t ñ nh, hình d ng c a phân t s ph thu c vào

kho ng không gian chi m b i mây electron v hóa tr c a nguyên t trung tâm A. ði u
ñó ñ ng nghĩa v i s kh ng ñ nh: “hình d ng phân t ph thu c ch y u vào s phân
b các c p electron hay các mây electron v hóa tr c a nguyên t .
1.4.2. Mô hình VSEPR (qui t c kinh nghi m Gilexpi)
- N i dung: Trong m t phân t , các c p electron v hóa tr (các mây electron v
hóa tr ) phân b xa nhau nhi u nh t có th ñư c ñ l c ñ y gi a chúng là nh nh t,
phân t khi ñó s b n nh t.
- Áp d ng c th như sau: Trong ph n dư i ñây ta s gi i thích (hay tiên ñoán)
d ng hình h c phân t c a các công th c b t kì. Trong ñó ta s ti n hành xét hai lo i
phân t như ñã nói

trên:

D ng 1: AXn

A: là nguyên t trung tâm
X: là ph i t
n: là s lư ng ph i t

D ng 2: AXnEm

A: là nguyên t trung tâm
X: là ph i t
n: là s lư ng ph i t
E: nguyên t trung tâm A có m ñôi electron riêng, m i ñôi
electron ñư c kí hi u là E


21

1.4.2.1. Phân t có d ng AXn
Giá tr n thư ng g p nh t là nh ng giá tr t 2

6 và nguyên t trung tâm A

không có ñôi electron riêng.
- Theo như n i dung thuy t VSEPR, s phân b các ñôi electron liên k t d n
ñ n hình d ng phân t tương ng trong m i trư ng h p t n = 2 ñ n n = 6 (s phân b
các ñôi electron liên k t cách xa nhau nh t có th ñư c ñ tương tác gi a chúng là c c
ti u khi ñó phân t m i b n v ng).
- Các trư ng h p ñó ng v i các hình d ng như sau:
TH 1: n = 2

phân t có d ng AX2, hai ñôi electron phân b trên ñư ng th ng. Hình

d ng phân t tương ng s th ng và góc hóa tr XAX = 1800. Thí d như phân t BeH2,
BeCl2, CO2, CS2…
n=2
TH 2: n = 3

phân t có d ng AX3, ba ñôi electron ñư c phân b trên ba ñ nh c a

m t tam giác ñ u, khi ñó nguyên t trung tâm A s n m

tr ng tâm c a tam giác ñ u.

phân t có c u t o ph ng, góc liên k t AXA = 1200. Thí d như phân t BF3, AlCl3…

n =3
TH 3: n = 4

phân t có d ng AX4, b n ñôi electron ñư c phân b

b n ñ nh c a

hình t di n ñ u, tâm c a hình t di n là nguyên t trung tâm A, phân t t n t i d ng
không gian ba chi u. Góc liên k t XAX b ng 109029’. Thí d như phân t
NH4+,SiX4+…

n=4


CH4,

22

TH 4: n = 5

phân t có d ng AX5, ta tư ng tư ng năm ñôi electron phân b trên m t

c u v hóa tr như sau: Thí d PCl5…
- Ba ñôi electron cùng v i h t nhân nguyên t trung tâm A n m trong m t m t ph ng,
ba ñôi electron này hư ng v ba ñ nh c a m t tam giác ñ u và h t nhân A là tr ng tâm
c a tam giác ñ u ñó. Ba ñôi electron này t o nên liên k t xích ñ o.
- Hai ñôi electron còn l i ñư c phân b trên hai ñ u c a ño n th ng vuông góc v i m t
ph ng tam giác ñ u trên t i tâm A. Hai ñôi electron này t o nên liên k t tr c.
Như v y ta có: Liên k t tr c s có ñ dài l n hơn liên k t xích ñ o (ñ dài liên
k t xích ñ o là 202 pm, ñ dài liên k t tr c là 214 pm. K t qu c a s s p x p ñó ñưa
ñ n m t lư ng tháp tam giác. Xu t hi n 2 lo i góc hóa tr : Góc α = 1200 , β = 900 .
Cl
Cl

900

P

Cl
1200

n=5

Cl
Cl

TH 5: n = 6

phân t có d ng AX6, sáu ñôi electron này ñư c phân b trên v hóa tr

c a nguyên t A

sáu ñ nh c a m t hình bát di n ñ u. Trong trư ng h p này ta không

có s phân bi t gi a liên k t ngang v i liên k t tr c v ñ dài. Góc gi a hai tr c liên
k t c nh nhau b ng 900. Thí d SF6…
F
F
900

F

S

n=6

F
F
F

1.4.2.2. Phân t có d ng AXnEm
Nguyên t trung tâm A v a có n ñôi electron liên k t v a có m ñôi electron
riêng (kí hi u E).

ñây c n lưu ý s không tương ñương gi a mây electron c a ñôi

electron liên k t v i ñôi electron riêng: c th là ñôi electron riêng có mây electron


23

chi m kho ng không gian l n. Do ñó trong hai trư ng h p AXn v i AXnEm có cùng s
ñôi electron hóa tr nhưng hình d ng hai phân t không hoàn toàn gi ng nhau.
- AX2E

phân t g m nguyên t trung tâm A, 2 ph i t X (có tương ng 2

c p electron liên k t), 1 c p electron riêng (vì m = 1). Chú ý trư ng h p c a phân t
AX2 v a xét

trên, ta th y hình d ng phân t th ng, nhưng trong trư ng h p này phân

t có m t ñôi electron t do không tham gia liên k t. Áp d ng lý thuy t không tương
ñương gi a các c p electron liên k t và không liên k t ta d ñoán hình h c c a phân t
s không còn n m trên m t ñư ng th ng. Thí d SO2, SnCl2-, NO2…
ðôi electron riêng

X

A
1200

X

Hình d ng tương tác ñ y là tam giác ñ u, ta th y mây ñôi electron riêng gây
hi u ng ñ y hai mây ñôi electron liên k t làm cho góc hóa tr XAX ≈ 1200 (hơi nh
hơn 1200)
- AX3E

nguyên t trung tâm A có t ng c ng 4 ñôi electron (gi ng như

trư ng h p c a phân t AX4) nhưng phân t này không có hình d ng t di n gi ng như
phân t AX4 (CH4) mà l i có hình tháp tam giác (hình tháp chóp). Thí d NH3, AsF3,
SO32-…Hình d ng tương tác ñ y là hình t di n, như v y v nguyên t c thì các góc hóa
tr XAX = 109028’ nhưng trên th c t các góc XAX < 109028’ m t chút. Ta xem xét
trư ng h p c th ñ i v i phân t NH3
1 ñôi electron riêng

H
1070

H

- AX2E2

H

nguyên t trung tâm A cũng có 4 ñôi electron, nhưng do có hai ñôi electron

riêng nên hình d ng phân t khác v i phân t AX4 hay AX3E (cũng có 4 ñôi electron).


24

Phân t này có góc nh hơn góc t di n 109028’, và nh t là góc hóa tr XAX cũng nh
hơn c góc XAX c a phân t AX3E.
2 ñôi electron riêng

1070

H

H

Ta nh n th y góc liên k t HOH trong phân t H2O nh hơn góc liên k t HNH
trong phân t NH3, nguyên nhân c a hi n tư ng trên là do trong phân t H2O thì
nguyên t Oxi còn 2 c p electron riêng nên gây ra hi u ng ñ y m nh hơn, nên s thu
h p góc hóa tr c a liên k t l i.
- AX4E

s phân b 1 ñôi electron riêng và 4 ñôi electron liên k t t o ra hình

d ng phân t là hình tháp chóp (hình cái b p bênh – m t s sách c a PGS.TS Tr n
Thành Hu ). Thí d SF4…
- AX3E2

3 ñôi electron liên k t t o 3 liên k t A – X, s ñ y tương h gi a 3

ñôi electron này v i nhau và v i 2 ñôi electron không liên k t, k t qu hình h c phân t
có d ng hình ch T. Thí d ClF3, HClO2…
- AX2E3

có 2 c p electron liên k t và 3 c p electron không liên k t, t ng s

là 5. V y hình d ng tương tác ñ y là song tháp tam giác, tuy nhiên 3 c p electron
không liên k t chi m không gian r ng hơn nên phân b theo v trí xích ñ o, còn 2 c p
electron liên k t chi m v trí tr c. Do ñó mà c u trúc hình h c c a phân t là th ng.
- AX5E

4 trong năm ñôi electron liên k t ñư c phân b trên m t m t ph ng,

m t ñôi electron liên k t còn l i ñư c phân b trên tr c g n như vuông góc v i m t
ph ng trên. Do ñó 5 ñôi electron liên k t t o thành hình tháp vuông. ðôi electron riêng
còn l i trong trư ng h p này cũng phân b trên tr c g n như vuông góc v i m t ph ng
trên, s tương tác

ñây không ñáng k l m. Do ñó k t lu n hình h c phân t ñ i v i

AX5E là hình tháp vuông. Thí d BrF5…


25

- AX4E2

2 ñôi electron riêng ñư c phân b trans (phân b v 2 phía c a m t

ph ng) so v i 4 ñôi electron liên k t, m t khác 4 ñôi electron liên k t này ñư c phân b
trong m t ph ng nên t o ra hình vuông ph ng. Thí d XeF4…

F

F

F

F


26

Chương 2: GI NG D Y N I DUNG LIÊN K T
2.1. M t s n i dung v liên k t hoá h c
Bài 16

TRƯ NG THPT

chương 3 SGK hoá h c 10 nâng cao:

Khái ni m v liên k t hoá h c liên k t ion

I. Khái ni m v liên k t hoá h c
1. Khái niêm v liên k t
2. Quy t c bát t (8 electron)
Bài 17

Liên k t c ng hoá tr

I. S hình thành liên k t c ng hoá tr b ng c p electron chung
1. S hình thành phân t ñơn ch t
- S hình thành phân t H2
- S hình thành phân t N2
2. S hình thành phân t h p ch t
- S hình thành phân t HCl
- S hình thành phân t CO2 (có c u t o th ng)
- Liên k t cho nh n
3. Tính ch t c a các ch t có liên k t c ng hoá tr
II. Liên k t c ng hoá tr và s xen ph các orbitan nguyên t
1. S xen ph c a các orbitan nguyên t khi hình thành các phân t ñơn ch t
- S hình thành phân t H2
- S hình thành phân t Cl2
2. S xen ph c a các orbitan nguyên t khi hình thành các phân t h p ch t
- S hình thành phân t HCl
- S hình thành phân t H2S


27

Bài 18

S lai hoá các orbitan nguyên t . S hình thành liên k t ñơn, liên k t
ñôi và liên k t ba

I. Khái ni m v s lai hoá
II. Các ki u lai hoá thư ng g p
1. Lai hoá sp
2. Lai hoá sp2
3. Lai hoá sp3
III. Nh n xét chung v thuy t lai hoá
IV. S xen ph tr c và xen ph bên
1. Sư xen ph tr c
2. Sư xen ph bên
V. S t o thành liên k t ñơn, liên k t ñôi và liên k t ba
1. Liên k t ñơn
2. Liên k t ñôi
3. Liên k t ba
Bài 21

Hi u ñ âm ñi n và liên k t hoá h c

1. Hi u ñ âm ñi n và liên k t c ng hoá tr không c c
2. Hi u ñ âm ñi n và liên k t c ng hoá tri có c c
3. Hi u ñ âm ñi n và liên k t ion
Bài 22

Hoá tr và s oxi hoá

I. Hoá tr
1. Hoá tr trong h p ch t ion
2. Hoá tr trong h p ch t c ng hoá tr
II. S oxi hoá (4 quy t c xác ñ nh s oxi hoá)


28

2.2. M t s n i dung v liên k t hoá h c trong các bài c a SGK hoá h c 10, 11
2.2.1. Chương trình SGK hoá h c 10 nâng cao
Bài 41. C u t o phân t O2
Bài 42. C u t o phân t Ozon (O3) và hidro peoxit (H2O2)
Bài 44. C u t o phân t hidro sunfua (H2S)
Bài 45. C u t o phân t SO2, SO3, H2SO4
2.2.2. Chương trình SGK hoá h c 11 nâng cao
Bài 30. C u trúc phân t h p ch t h u cơ (Chương 4)
- Thuy t c u t o hoá h c
- Liên k t trong phân t h p ch t h u cơ
Bài 34. C u trúc phân t Ankan
Bài 39. C u trúc phân t Anken
Bài 41. C u trúc phân t ankañien
Bài 43. C u trúc phân t Ankin
Bài 46. C u trúc phân t benzene
2.3. M t s khái ni m
2.3.1. Quy t c octet (quy t c bát t )
T s phân tích k t qu th c nghi m và c u t o hóa h c c a các phân t , năm
1916 nhà hóa h c Kossel và Lewis ñã ñưa ra nh n xét mà ngày nay ta g i là quy t c
octet: “Khi t o liên k t hóa h c, các nguyên t có xu hư ng ñ t t i c u hình l p ngoài
cùng b n v ng c a các nguyên t khí trơ v i 8 electron ho c 2 electron ñ i v i He”
C n lưu ý là quy t c trên ch áp d ng ñúng cho m t s nguyên t gi i h n thu c
chu kì 2, các chu kì khác quy t c octet có s sai l ch.
2.3.2. Liên k t c ng hóa tr
Liên k t hóa h c ñư c hình thành nh ñôi electron dùng chung (hay góp chung)
gi a hai nguyên t


29

Thí d :
Phân t H2 có c u t o H – H. V y trong nguyên t này có m t ñôi electron dùng
chung gi a hai nguyên t H
Phân t N2 có c u t o N ≡ N . V y trong phân t này có ba ñôi electron dùng
chung gi a hai nguyên t N
- Liên k t c ng hóa tr không phân c c (hay không có c c): Trong liên k t này ñôi
electron dùng chung

chính gi a kho ng cách hai h t nhân.

Thí d : Phân t Cl2
Ta có: Cl : Cl hay Cl – Cl. ðó là phân t ñơn ch t (c a các phi kim là ch y u).
Lưu ý m t ñi u là do các electron luôn

tr ng thái dao ñ ng, nên ñôi khi ñôi electron

dùng chung này cũng b l ch sang m t nguyên t . ch ng h n, trong phân t H2, s l ch
ñôi electron này chi m kho ng 30%, t c là liên k t phân c c cũng ñã xu t hi n.
- Liên k t c ng hóa tr phân c c (hay có c c)
Trong liên k t này, ñôi electron dùng chung l ch v phía nguyên t có ñ âm
ñi n l n hơn (hay nguyên t có tính phi kim m nh hơn)
Thí d :
Xét phân t HX (X là các nguyên t Halogen), các nguyên t Halogen là nh ng
phi kim có ñ âm ñi n l n hơn r t nhi u so v i nguyên t H. Nên trong trư ng h p
này, ñôi electron dùng chung b l ch v phía các nguyên t Halogen X
Chú ý h c sinh: S phân lo i liên k t như trên là có tính quy ư c, không có ranh gi i rõ
r t gi a các lo i liên k t trên.
- Tiêu chu n v hi u s ñ âm ñi n ∆χ ñư c áp d ng trong trư ng h p trên ñ có th
phân lo i liên k t m t cách ñ i cương.
2.3.3. Công th c c u t o Lewis (sơ ñ Lewis)
M c dù hi n nay ñã có các thuy t hi n ñ i gi i thích v liên k t hóa h c, nhưng
vi c bi u di n m t cách tr c quan g n ñúng công th c c u t o phân t giúp cho ngư i
ñ c d dàng hình dung nh t (ñ i v i các phân t ph c t p) là m t ñi u r t c n thi t.


30

2.3.3.1. N i dung và ph m vi áp d ng c a công th c
N i dung: quy ư c dùng m t d u ch m ( ) ñ bi u th m t electron; hai d u
ch m (:) ho c m t v ch (–) ñ ch m t ñôi electron trong nguyên t hay phân t . Công
th c hóa h c có dùng kí hi u trên ñư c g i là công th c c u t o Lewis.
Thí d : Các cách vi t công th c c u t o Lewis cho NH3, CO2
H
H

NH 3
O

C

O

H
H

N

Hay

H
O

_

N
C

_H

NH 3

(NH3)

O

(CO2)

Áp d ng: Phân t liên k t c ng hóa tr hay liên k t ion ñ u có th ñư c bi u
di n b ng công th c Lewis. Tuy nhiên, trong th c t ngư i ta thư ng dùng công th c
Lewis cho các phân t có liên k t c ng hóa tr . Trong ñó ta không c n ch rõ s l ch
c a ñôi electron liên k t, “m t công th c hóa h c th c có th ñư c bi u di n dư i d ng
m t hay nhi u công th c Lewis khác nhau”.
2.3.3.2. Ưu, khuy t ñi m c a công th c phân t theo Lewis
- Ưu ñi m: ðơn gi n, d hi u, gi i thích ñư c s hi n di n c a m t s ñông h p
ch t.
- Khuy t ñi m:
+ Vì ch có tính cách hình th c nên thuy t ñi n t v hóa tr c a Kossel và
Lewis ñưa ra không gi i thích ñư c cơ c u không gian (hình h c phân t ) c a hóa ch t
(g c liên k t, ñ dài liên k t).
Thí d :
Liên k t O – H b phân c c nhưng ta không th bi t ñư c trong phân t H2O có
phân c c hay không?


31

O

H–O–H
Không phân c c

H

H
Phân c c

+ Ch áp d ng ñúng cho nguyên t chu kỳ 2, còn các nguyên t c a các nguyên
t chu kỳ khác thì ñã không còn tuy t ñ i ñúng cho l p electron ngoài cùng.
Thí d :
BeCl2 quanh Be ch có 4 ñi n t

l p ngoài cùng

AlCl3 quanh Al ch có 6 ñi n t

l p ngoài cùng

PCl5 quanh P có 10 ñi n t l p ngoài cùng
SF6 quanh S có 12 ñi n t l p ngoài cùng
F
Cl
Cl

F

F
S

P

Cl
Cl

Cl

F
F

F

+ Không th gi i thích ñư c s hi n di n c a nh ng phân t như Benzen
(C6H6): N u bi u di n Benzen như sau thì Benzen g m 3 liên k t ñơn và 3 liên k t ñôi,
trong khi ñó th c nghi m các phép ño v t lý cho th y C6H6 có 6 liên k t C – C hoàn
toàn gi ng nhau và có ñ dài liên k t là trung gian gi a b dài c a m t liên k t ñơn và
c a m t liên k t ñôi.
Th c t công th c c u
t o c a Benzen ph i
có d ng như sau
+ Không gi i thích ñư c s hi n di n c a nh ng phân t có ch a m t s ñi n t
l như NO, NO2…ð c bi t v i công th c Lewis, ngư i ta không th hình dung ñúng
ñ c tính c a oxigen (trên th c t thì O2 có tính ch t thu n t vì có electron ñ c thân
trên phân t )


32

+ Và cu i cùng c n nh r ng, trư c khi vi t công th c Lewis cho m t ch t b t
kì như ñã nói

các m c trư c ta c n ph i bi t rõ th th t liên k t c a các nguyên t

trong phân t ch t ñó, nghĩa là bi t rõ c u t o hóa h c c a nó.
Thí d :

ng v i công th c phân t CHNO có ñ n 2 công th c Lewis ng v i 2 ch t

khác nhau:
H O C

N

Hay

H

H N

O

Hay

H

C

N

C

N

(Axit xianic)

C

O

O

(Axit isoxianic)

2.3.3.3. Thành l p công th c c u t o Lewis c a các ch t
Hi n nay,

chương trình hóa h c ph thông (ñ c bi t là chương trình hóa h c

10) v n còn s d ng công th c Lewis, c th là yêu c u h c sinh vi t công th c
electron c a m t phân t t ñó say ra công th c c u t o c a chúng.
ð có th vi t ñư c c u t o Lewis cho m t công th c b t kì, ta hãy làm quen v i
m t s khái ni m sau:
- Nguyên t trung tâm và ph i t
Trong m t công th c hóa h c, nguyên t trung tâm là nguyên t c n nhi u nh t
s electron ñ t o ñư c octet cho l p ngoài cùng c a nó (hay nguyên t có s oxi hóa
cao nh t). các nguyên t khác và c ñôi electron riêng c a nguyên t trung tâm g i là
ph i t .
- ðiên tích lõi nguyên t : là m t s nguyên dương, có tr s b ng s electron
hóa tr (electron l p ngoài cùng) v n có c a nguyên t ñó. Ví d ta xét ñi n tích lõi c a
các nguyên t C, S, Cl, O…
C: +4, S: +6; Cl: +7; O: +6…
- ði n tích hình th c c a nguyên t ñư c xác ñ nh theo công th c sau:
ði n tích hình
th c
c a nguyên t

=

ði n tích lõi
c a nguyên t

-

T ng s e riêng
c a nguyên t

-

S liên k t
nguyên
t ñó tham gia

- ði n tích gi i t a (trên m t nguyên t )
ði n tích gi i t a
trên m t nguyên

ði n tích gi i t a
trên m t nguyên t

=

S c u t o c ng


33

- C u t o gi i h n, c u t o c ng hư ng
+ C u t o gi i h n: chính là công th c c u t o ñư c vi t theo quy ư c Lewis
+ C u t o c ng hư ng: n u m t công th c hóa h c mà có nhi u công th c
Lewis (công th c gi i h n) thì các công th c gi i h n ñó là các công th c c u t o c ng
hư ng c a công th c ñó (như chúng ta ñã nói

trên, m t công th c hóa h c có th có

m t ho c nhi u công th c Lewis)
N i dung thuy t c u t o c ng hư ng: Có 3 n i dung chính
- B t kì m t phân t ho c ion nào cũng có th ñư c bi u di n b i hai ho c
nhi u công th c Lewis (ch khác nhau là

v trí các electron), g i là công th c c ng

hư ng hay công th c gi i h n.
- Không m t công th c nào trong chúng bi u di n ñúng ñư c hình h c phân t .
Không m t công th c c ng hư ng nào phù h p hoàn toàn v i tính ch t v t lí ho c tính
ch t hóa h c c a ch t.
- Phân t ho c ion ñó s ñư c bi u di n t t hơn b ng s “lai hóa” gi a các công
th c c ng hư ng.
Thí d : ta có th l y d n ch ng như trư ng h p các ion CO32-, NO3-… nh ng trư ng
h p này ta s xem xét trong ph n bài t p áp d ng bên dư i.
2.3.3.4. Các bư c vi t công th c c u t o Lewis
Thí d : Thi t l p công th c Lewis cho ion CO32Bư c 1: ðưa ra công th c c u t o Lewis gi ñ nh (d a vào kinh nghi n b n thân, gi s
r ng các liên k t t o thành là liên k t ñơn)
O C O

(a)

O

Bư c 2: Tính t ng s electron hóa tr c a công th c gi ñ nh (kí hi u n1)
n1 = 4.1 + 6.3 + 2 = 24
(vì

ñây CO32- là m t anion ñi n tích (--) nên ta c ng thêm 2 vào trong t ng trên)


34

Bư c 3: Tính s electron còn l i (kí hi u n2) n2 = n1 – n’ (n’ là t ng s electron ñã t o
liên k t trong công th c gi ñ nh a)
n2 = 24 – 2.3 = 18
Dùng n2 t o octet cho nguyên t âm ñi n nh t (nguyên t c n nhi u hơn s electron ñ
t o ñư c octet) trong công th c gi ñ nh (a)

khi ñó ta ñư c công th c sơ b (b)

Octet
Cho Oxi

O C O

O C O

(b)

O

O

Bư c 4: L p công th c Lewis ñúng
Tính s electron còn l i (kí hi u n3) sau khi ñã t o octet

bư c 3:

n3 = n2 – noctet = 18 – 18 = 0. N u trư ng h p n3 ≠ 0 thì ta c n ñưa s electron này vào
nguyên t trung tâm r i m i làm ti p bư c sau ñây
- Tính ñi n tích hình th c trên m i nguyên t trong công th c (b) dùng công
th c ñã gi i thi u

trên
C: 4 – (3 + 0) = 1+
O: 6 – (1 + 6) = 1-

Ta bi u di n k t qu thu ñư c trên công th c sau
-1

-1

+1
O C

(c)

O

O

-1

Chuy n ñôi electron riêng c a oxi thành ñôi electron liên k t ñ :
- T o octet cho nguyên t O (nguyên t trung tâm A nói chung)
- Trung hòa ñi n tích hình th c trên m t s nguyên t liên quan (chuy n m t
ñôi electron trên 1 trong 3 nguyên t O b t kì thành ñôi e liên k t)
(0)
O C
O

O

(0)
-1
O C O
O
-1


(d)

35

Tính l i ñi n tích hình th c, k t lu n
O bên trái có ñi n tích hình th c là: 6 – (2 + 4) = 0
C có ñi n tích hình th c là: 4 – (4 + 0) = 0
Hai O còn l i ñ u có ñi n tích hình th c là: 6 – (6 + 1) = 1V y ñi n tích hình th c c a c công th c (d) là: 1- + 1- = 2Như ta ñã nói, có 3 nguyên t O và c 3 nguyên t O này ñ u có kh năng
chuy n ñôi electron riêng c a mình ñ t o octet cho nguyên t C do ñó thay vào vi c
có m t c u t o (d) thì ta s có 3 c u t o tương ng (d1), (d2), (d3)
O C O

O C

O C

O

O

O

O

(d1 )

(d2 )

O

(d 3)

V y ion CO32- có 3 c u t o gi i h n (hay 3 c u t o c ng hư ng), ñi n tích ñư c
gi i t a trên m i nguyên t O c a ion CO32- là − 2 3
Thí d : Hãy vi t công th c c u t o Lewis cho PCl3
Áp d ng các bư c trên ta s có l n lư t các k t qu sau:
Cl

P Cl

(a)

Cl

T (a) ta có s elctron ñã tham gia liên k t n2 = 6e
S electron còn l i n3 = 26 – 6 = 20e
L y s electron còn l i

trên t o octet cho nguyên t âm ñi n hơn (Cl),

s electron c n t o octet là n4 = 6.3 = 18e
Cl

P Cl

(b)

Cl

S electron còn l i sau khi ñã t o octet

trên là n5 = 20 – 18 = 2e


36

Ta th y, n5 > 0 nên ta dùng n5 ñi n vào nguyên t P (chú ý ch ñư c ñi n vào các
nguyên t chu kì 3 tr lên, vì quy t c octet không còn phù h p)
Cl

P Cl

(c)

Cl

T công th c (c) ta tính ñi n tích hình th c c a m i nguyên t trong phân t
P: 5 – 2 – 3 = 0
Cl: 7 – 6 – 1 = 0
K t lu n: Công th c (c)

trên là công th c Lewis ñúng c a PCl3

2.4. Kh o sát hình h c phân t m t s h p ch t c ng hoá tr
ð d ñoán hình h c phân t , có th dùng mô hình tương tác ñ y VSEPR (quy
t c kinh nghi m gilexpi). Chúng ta có th h th ng quy t c kinh nghi m gilexpi trên
theo b ng sau ñây, k t h p c hai lo i phân t (AXn và AXnEm). Chú ý ñ c bi t ñ n 2
khái ni m “hình d ng tương tác ñ y” và khái ni m “c u trúc hình h c phân t ”.
B ng 2.1. C u hình không gian c a m t s phân t
Phân t

T ng s

Hình d ng

S c pe

c pe

tương tác ñ y

liên k t

AX2

2

Th ng

2

Th ng

BeCl2, BeH2.

AX3

3

3

Tam giác ñ u

BF3

AX2E

3

2

Ch V

SO2

AX4

4

4

T di n

CH4

AX3E

4

3

Hình tháp chóp

NH3

AX2E2

4

2

Ch V

H2O

AX5

5

5

Song tháp

PCl5

AX4E

5

4

Hình tháp chóp

SF4

AX3E2

5

3

Ch T

ClF3

Tam giác ñ u

T di n

Song tháp
tam giác

C u trúc hình

Phân t ñi n

h c phân t

hình


37

AX2E3

5

2

Th ng

XeF2

AX6

6

6

Bát di n

SF6

AX5E

6

5

Hình chóp

BrF5

AX4E2

6

4

Vuông ph ng

XeF4

Bát di n

Nh n xét: Ta th y ñ i v i các trư ng h p trong phân t không có c p electron riêng
nên hình d ng tương tác ñ y ñ i v i các c p electron cũng chính là hình h c phân t
c a chúng. Trong trư ng h p ngư c l i, các phân t có ñôi electron riêng thì do tương
h gi a chúng v i các c p electron liên k t nên hình h c phân t c a chúng s bi n ñ i
theo các quy lu t như ñã trình bày

ph n trên.

Như v y, khi b n ñã xác ñ nh t ng s c p electron c a công th c Lewis, t ñó
suy ra mô hình tương tác ñ y c a chúng, ti p theo là d a vào m c ñ tương quan gi a
các c p e liên k t và các c p e riêng (c a nguyên t trung tâm) ta suy ra hình h c phân
t c a các công th c ñó.
Thí d :
D a vào công th c Lewis m t s ch t v a xác ñ nh

trên, chúng ta s suy ra

hình h c phân t c a chúng.
Phân t PCl3: có công th c Lewis ñúng là
Cl

P Cl
Cl

T ng s c p e hóa tr là 4 (trong ñó có 3 c p e liên k t và 1 c p e không liên k t)
K t lu n:
- Hình d ng tương tác ñ y là t di n, nhưng do trên nguyên t P còn m t ñôi e
riêng nên hình h c phân t có hình tháp chóp (hay hình tháp tam giác) gi ng trư ng
h p c a phân t NH3


38

- Theo nguyên t c hình d ng tương tác ñ y là hình t di n, t c là các ñôi mây e
c a nguyên t trung tâm phân b có d ng là hình t di n ñ u, các góc t di n b ng
nhau và b ng 109029’. Tuy nhiên có m t ñôi e riêng trong s ñó chi m kho ng không
gian l n, d n ñ n s thu h p các mây e liên k t nên t hình t di n (d ng tương tác
ñ y) chuy n sang d ng tháp tam giác (hình tháp chóp)

109028'

(Mô hình tương tác ñ y t di n ñ u)
P

Cl
Cl
109028'

Cl

Ta suy lu n ch c ch n r ng: Góc hóa tr ClPCl s nh hơn góc t di n 109029’,
còn c th là bao nhiêu thì c n ph i có th c nghi m ch ng minh.
Tuy nhiên ta có m t cách khác ñ tính toán s lư ng các c p e liên k t và các c p e
riêng (không c n ph i vi t công th c Lewis)
- Vi c xác ñ nh s liên k t

σ hay s c p e liên k t không có gì là khó khăn c .

H có bao nhiêu nguyên t biên liên k t v i nguyên t trung tâm thì có b y nhiêu liên
k t

σ . Thí d PH3 (s liên k t σ = 3

có 3 c p e liên k t vì có 3 nguyên t H liên k t

v i nguyên t trung tâm P…)
- Vi c xác ñ nh s electron hóa tr t do có th dùng phương pháp ñơn gi n sau:
+ Tính t ng s electron hóa tr c a các nguyên t trong phân t (ion ban ñ u)
(kí hi u X)
+ Tính s electron hóa tr b o hòa dành cho các nguyên t biên liên k t v i
nguyên t trung tâm (kí hi u Y), (bát t ñ i v i m i nguyên t biên nói chung và 2
electron ñ i v i m i nguyên t biên là nguyên t H).


39

+ Tính hi u s gi a t ng s electron hóa tr c a phân t và s electron hóa tr
dành cho các phân t biên (X – Y). Hi u s này chính là s electron hóa tr t do c a
nguyên t trung tâm c n tìm.
B ng 2.2. K t qu tính toán s c p electron hóa tr t do c a các nguyên t
trung tâm ñ i v i m t s phân t và ion.
X-Y

Phân t , ion

Nguyên t

X

Y

Trung tâm

S c pe
t do

0

CO2

C

4 + 2.6

2.8

0

0

NO2+

N

5 + 2.6 – 1

2.8

0

0

BF3

B

3 + 3.7

3.8

0

0

CO32-

C

4 + 3.6 + 2

3.8

0

0

CCl4

C

4 + 4.7

4.8

0

0

NH4+

N

5 + 4.1 – 1

4.2

0

0

PCl5

P

5 + 5.7

5.8

0

2

SO2

S

3.6

2.8

1

2

NO2-

N

5 + 2.6 + 1

2.8

1

2

SO32-

S

4.6 + 2

3.8

1

2

SF4

S

6 + 4.7

4.8

1

2

TeCl4

Te

6 + 4.7

4.8

1

2

BrF5

Br

6.7

5.8

1

4

H2 O

O

2+6

2.8

2

4

ClF3

Cl

4.7

3.8

2

4

XeF4

Xe

8 + 4.7

4.8

2

6

XeF2

Xe

8 + 2.7

2.8

3


40

Như v y, vi c gi i thích hình h c phân t ñã ñư c gi i quy t m t cách ñơn gi n
v i mô hình VSEPR ( hay còn có thêm tên g i là mô hình tĩnh ñi n ho c mô hình
Gilexpia)
2.5. Lai hoá AO nguyên t
2.5.1. Lai hoá sp3
Ta xét 2 hai trư ng h p ñi n hình nh t là CH4, H2O
TH 1: phân t CH4 (chú ý phân t có d ng AX4)
2s

2p

2s
trang thai kích thích

C

2p

C*

4 orbitan lai hoa

N u như 4 AO 1s c a 4 nguyên t H ti n vào xen ph v i 4 AO hóa tr 1
electron c a nguyên t C thì s t o thành 4 liên k t c ng hóa tr (s góp chung ñôi
electron hình thành liên k t). ð c ñi m c a 4 liên k t này s

khác nhau (khác nhau v

tính ñ nh hư ng, v năng lư ng các liên k t), nhưng trên th c t các s li u th c
nghi m ch ng minh r ng 4 liên k t này hoàn toàn gi ng nhau và góc hóa tr luôn luôn
b ng 109029’.
Như v y, ñ gi i thích s m u thu n trên, ta s áp d ng khái ni m lai hóa trong
trư ng h p này. Mà c th là d ng lai hóa sp3, 4 AO lai hoa t o thành hoàn toàn gi ng
nhau, khi xen ph v i 4 AO 1s c a 4 nguyên t H s cho các liên k t gi ng nhau
chúng ñ nh hư ng trong không gian hình t di n ñ u.


và

41

H

H
H

H

109029'

CH4

TH 2: phân t H2O (phân t có d ng AX2E2)
2s

2s

2p
kích thích

O

2p

O*

N u như 2 AO 1s c a 2 nguyên t H xen ph v i 4 AO hóa tr 1 electron c a
nguyên t O, s hình thành hai liên k t c ng hóa tr . Tuy nhiên, như ñã nói

trên, các

AO lai hóa t o thành nh ng liên k t b n v ng hơn các AO “nguyên ch t”. Vì v y trong
nh ng trư ng h p mà nguyên t trung tâm có nh ng c p ñi n t không phân chia và
khi hi u năng lư ng c a các AO không quá l n, các liên k t trong phân t cũng ñư c
gi i thích b ng các AO lai hóa.
O

H

104,50
H2O

H

Vì góc liên k t trong nư c 104,50 (g n x p x b ng góc t di n 109029’), nên
ngư i ta gi i thích trong phân t nư c các AO “nguyên ch t” c a nguyên t O ñã tham
gia lai hóa, c th là lai hóa t di n sp3. Nhưng s dĩ, có s chênh l ch ñôi chút gi a
góc liên k t và góc t di n là do 2 c p ñi n t t do c a O ñã chi m c 2 trong s 4 AO
lai hóa c a nguyên t O, và l c ñ y c a 2 mây electron t do này m nh hơn so v i các
mây electron liên k t làm gi m ñ l n c a góc.


42

Như ñã nói

ph n trư c ñây, trong phân t H2O xu t hi n momen lư ng c c.
ñây không ph i ch do s phân c c c a H2O, mà còn do

Mômen lư ng c c xu t hi n

mômen lư ng c c c a các c p ñi n t t do, tr ng tâm ñám mây ñi n t không trùng
v i h t nhân nguyên t trung tâm. (ta tham kh o thêm m t s giáo trình khác)
Chính vì nh ng lí do trên mà phân t nư c không có d ng t di n ñ u mà có
hình d ng góc.
2.5.2. Lai hoá sp2
Ta xét trư ng h p phân t BCl3 (phân t có d ng AX3)
2p

2s

kích thích

B

B*

Th c nghi m cho bi t r ng góc liên k t trong phân t BCl3 b ng 1200 có d ng
góc c a tam giác ñ u. Do ñó, nguyên t B trong phân t BCl3 ph i tham gia lai hóa sp2
Quá trình lai hóa gi i thích như sau: Nguyên t B b kích thích có c u hình electron v
hóa tr là 2s1 2p2 và khi tham gia t o liên k t v i các nguyên t Cl nó

tr ng thái lai

hóa sp2, ta s có hình d ng tương ng là hình tam giác ñ u (chúng phân b trên cùng
m t m t ph ng, 3 ñ nh c a tam giác ñ u là 3 nguyên t Cl)
Mô hình hóa như sau:
Cl

Cl
B
B
Cl

120 0

Cl

Cl

Cl
(a)

(b)

Tuy nhiên, trong trư ng h p c a phân t BCl3, các liên k t B – Cl không ph i là
các liên k t ñơn. Liên k t này có b c l n hơn 1 do có s che ph b sung gi a obitan
hóa tr t do c a B và AO ch a c p electron hóa tr t do c a Cl. T o thành các liên k t
π không ñ nh cư (chuy n ñ ng trên toàn b khung nguyên t - hình (b)).


43

2.5.3. Lai hoá sp
M t s trư ng h p nguyên t trung tâm cho lai hóa sp như BeX2, ZnX2, CdX2
(X là các nguyên t halogen)…ñ c bi t là C2H2 (phân t này ta s d y ph n ankin). Khi
ñó góc liên k t gi a các nguyên t trong phân t th ng là 1800.
B ng 2.3. M i quan h gi a c u hình không gian ABn (có ch a c p electron hóa tr t

do) và s

Ki u lai hóa

S c p electron
Phân

c p electron liên k t
nguyên t

S liên

e hóa tr

k t

t do

AB3

3

0

3

AB2

2

1

3

AB2

2

2

4

t

T ng s

C u hình phân t

trung tâm

3

BF3,SO3, CO32

Góc

SO2, O3, NO2H2O, ClO2, OF2

Tháp tam giác

NH3, SO32CH4, CCl4..

3

1

4

AB4

4

0

4

T di n ñ u

AB2

2

3

5

ðư ng Th ng

AB3

3

2

5

AB4

4

1

5

AB5

5

0

5

AB4

4

2

6

5

1

6

AB6

6

0

6

sp

Tam giác ñ u

Góc

sp2

AB3

AB5

Ví d

Ch T

sp3d

XeF2…
ClF3...

T di n l ch

SF4, TeCl4…

Lư ng tháp
tam giác

AsF5, PCl5

Vuông ph ng

XeF4…

Tháp vuông

CrF5…

3 2

sp d

Bát di n ñ u

SF6…


44

2.6. M i liên h gi a công th c Lewis – VSEPR – Lai hoá AO
Công th c Lewis

AXn

Có n ñôi e liên k t
Không có ñôi e riêng

AXnEm.

Có n ñôi electron liên k t
Có m ñôi e riêng

Hình d ng tương tác ñ y
(c a các c p electron)
G m 5 d ng ph bi n

Th ng

T di n

Tam giác ñ u

Bát di n

Song tháp tam giác
Hình h c phân t

Hình h c phân t
D ng lai hoá

Nh n xét: Ta chú ý ñ n m t s công th c ñã xét d ng lai hóa c a chúng (CH4,
BCl3, H2O…). so sánh chúng v i ph n mô hình tương tác ñ y (VSEPR), ta th y s có
s tương ng gi ng nhau.
- Phân t CH4 : Nguyên t trung tâm C có d ng lai hóa sp3

hình h c phân t là hình

t di n ñ u
+ Theo VSEPR hình d ng tương tác ñ y là t di n

hình h c phân t là t di n ñ u

+ Nguyên t trung tâm C không có c p electron riêng
- Phân t H2O: Nguyên t trung tâm lai hóa sp3

hình h c phân t có d ng góc

+ Theo VSEPR hình d ng tương tác ñ y là t di n

hình h c phân t cũng có d ng

góc


45

+ Nguyên t trung tâm O có 2 c p electron riêng.
T nh ng d n ch ng trên, ta th y r ng có m i quan h gi a 2 thuy t VSEPR
– thuy t lai hóa. Ch khác nhau

ch là vi c gi i thích s khác nhau tùy t ng lo i phân

t nh t ñ nh.
Mô hình

trên có th xem là khái quát hóa m i quan h gi a: công th c Lewis –

VSEPR – Lai hoá AO trong vi c xét ñoán hình h c phân t c a các ch t. Khi b n ñã
xác ñ nh t ng s c p electron c a công th c, t ñó suy ra mô hình tương tác ñ y c a
chúng, ti p theo là d a vào m c ñ tương quan gi a các c p e liên k t và các c p e
riêng ta suy ra hình h c phân t c a các công th c ñó.
Như v y, ð ch n ki u lai hoá cho nguyên t trung tâm ta d a vào n (t ng s
liên k t xích ma ( σ ) c a nguyên t trung tâm v i s c p electron hoá tr không phân
chia.
- N u t ng ñó b ng 2 thì nguyên t trung tâm có lai hoá d ng sp
- N u t ng ñó b ng 3 thì nguyên t trung tâm có lai hoá d ng sp2
- N u t ng ñó b ng 4 thì nguyên t trung tâm có lai hoá d ng sp3


46

K T QU BAN ð U

Chương 3: M T S
3.1. K t qu kh o sát

3.1.1. M c tiêu và nhi m v c a vi c kh o sát
ðánh giá kh năng n m v ng ki n th c “liên k t hoá h c” c a HS các l p 10,
11 trư ng THPT TP Cao Lãnh.
So sánh k t qu kh o sát gi a các l p, t ñó ñánh giá sơ b vi c d y và h c n i
dung “liên k t hoá h c” c a GV và HS.
X lí và phân tích k t qu , ñ ñưa ra nh n xét.
3.1.2. K ho ch kh o sát
Xây d ng m u phi u ñi u tra tham kh o ý ki n c a GV v vi c gi ng d y các
bài, m c có n i dung liên quan ñ n khái ni m “liên k t hóa h c”
Xây d ng m u ñ tr c nghi m 10 phút ñ ki m tra m c ñ n m v ng ki n th c
c a HS các l p
3.1.3. Th ng kê s li u
Thông qua bài ki m tra 10 phút cho HS các l p 10

trư ng THPT TP Cao Lãnh

(l p 10H, l p 10T, l p 10A1) ta có k t qu ban ñ u như sau:
B ng 3.1. ði m và s lư ng HS c a l p 10H (t ng s h c sinh n = 37)
ði m

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

S lư ng

0

0

0

1

3

10

7

8

7

0

1

B ng 3.2. ði m và s lư ng HS c a l p 10T (t ng s h c sinh n = 37)
ði m

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

S lư ng

0

0

0

0

2

12

9

5

6

2

1


47

B ng 3.3. ði m và s lư ng HS c a l p 10L (t ng s h c sinh n = 24)
ði m

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

S lư ng

0

0

0

1

3

7

8

2

2

1

0

B ng 3.4. ði m và s lư ng HS c a l p 10A1 (t ng s h c sinh n = 48)
ði m

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

S lư ng

0

0

5

6

9

8

13

6

1

0

0

B ng 3.5. Phân ph i t n su t (fi (%) = s lư ng/n)
T n su t fi (%)
ði m

10H

10T

10L

10A1

0

0.00%

0.00%

0.00%

0.00%

1

0.00%

0.00%

0.00%

0.00%

2

0.00%

0.00%

0.00%

10.42%

3

2.70%

0.00%

4.17%

12.50%

4

8.11%

5.41%

12.50%

18.75%

5

27.03%

32.43%

29.17%

16.67%

6

18.92%

24.32%

33.33%

27.08%

7

21.62%

13.51%

8.33%

12.50%

8

18.92%

16.22%

8.33%

2.08%

9

0.00%

5.41%

4.17%

0.00%

10

2.70%

2.70%

0.00%

0.00%

T ng

100%

100%

100%

100%


48

3.1.4. ð th
D a vào s li u ñã trình bày

trên ta có các ñ th và bi u ñ bi u di n như sau:

35.00%
30.00%
25.00%

10H
10T

20.00%

10L
15.00%

10A1

10.00%
5.00%
0.00%

Hình 3.1. Bi u ñ c t bi u th t n su t fi(%)
D a vào b ng 3.5. ta tính ñư c t n su t lu tích như sau:
B ng 3.6. Bi u di n t n su t lu tích
ði m

T n su t lu tích
10H

10T

10L

10A1

0

0.00%

0.00%

0.00%

0.00%

1

0.00%

0.00%

0.00%

0.00%

2

0.00%

0.00%

0.00%

10.42%

3

2.70%

0.00%

4.17%

22.92%

4

10.81%

5.41%

16.67%

41.67%

5

37.84%

37.84%

45.84%

58.34%

6

56.76%

62.16%

79.17%

85.34%

7

78.38%

75.67%

87.5%

97.92%

8

97.3%

91.89%

95.83%

100%


49

9

97.3%

97.3%

100%

100%

10

100%

100%

100%

100%

T ng

100%

100%

100%

100%

120.00%
100.00%
80.00%

10H
10T

60.00%

10L
10A1

40.00%
20.00%
0.00%
1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Hình 3.2. Bi u ñ c t bi u th t n su t lu tích
3.1.5. Nh n xét
Thông qua các s li u và ñ th trên ta nh n th y: Nhìn chung m c ñ n m v ng
ki n th c v “liên k t hoá h c” c a HS kh i 10

m c ñ trung bình. C th ñ i v i l p

10H (chuyên hoá), 10T (chuyên toán) s HS có ñi m t trung bình tr xu ng (ñi m
≤ 5 ) chi m kho ng 37,84%, l p 10L t l ñó là 45,84% còn ñ i v i l p 10A1 thì t l

còn th p hơn n a là 58,34%.
Thông qua s li u th ng kê như trên ta th y: T l HS t trung bình tr xu ng
g n như 50% t ng s HS ñư c kh o sát trong ñ t th c t p sư ph m. Con s th c
nghi m ñưa ra như trên ñã ph n ánh m t ph n m c ñ n m v ng ki n th c c a các em
v n còn h n ch . Do ñó c n ph i có phương pháp d y và h c n i dung này h p lí hơn
ñ các em có th ti p thu bài ch ñ ng hơn.
Thông qua vi c l y ý ki n c a các GV trư ng THPT TP Cao Lãnh tôi nh n th y
h u h t các GV lâu năm ñ u cho r ng các ki n th c

chương 3 (SGK hoá h c 10 nâng


50

cao) tr u tư ng (nh t là khái ni m v lai hoá…). Nh ng khái ni m này GV c m th y
khó truy n ñ t cho HS, làm cho các ti t d y tr nên th ñ ng.
3.2. M t s giáo án gi ng d y n i dung liên k t hóa h c

Bài 17
(Ti t 1)
I. M c tiêu:
1. Ki n th c:
- H c sinh bi t:
+ S t o thành c p electron chung là xu hư ng ñ t c u hình electron b n gi a các
nguyên t phi kim liên k t nhau. S phân c c c a liên k t c ng hoá tr .
+ Th nào là liên k t c ng hoá tr , liên k t cho – nh n.
+ Tính ch t c a h p ch t c ng hoá tr .
- H c sinh hi u:
+ Nguyên nhân hình thành liên k t c ng hoá tr .
+ ð nh nghĩa liên k t c ng hoá tr và liên k t cho – nh n.
+ ð c ñi m c a liên k t c ng hoá tr .
2. K năng:
+ C ng c k năng vi t c u hình electron c a nguyên t và ion.
+ Vi t sơ ñ minh ho s t o thành liên k t c ng hoá tr .
3. Thái ñ : Nh n th c s ña d ng c a liên k t hoá h c.
II. ð dùng d y h c:
- Giáo viên:
+ Giáo án, k ho ch lên l p.
+ Máy chi u, phi u h c t p, phim mô t phân t Cl2 và HI.
- H c sinh: Chu n b bài trư c

nhà.

III. Phương pháp d y h c: Ho t ñ ng nhóm, trao ñ i – ñàm tho i.


51

IV. Các ho t ñ ng d y h c:
Ho t ñ ng c a giáo viên

Ho t ñ ng c a h c sinh

I. S hình thành liên k t c ng hoá tr b ng c p electron chung
Phân t ñơn ch t

Phân t ñơn ch t

HO T ð NG 1

HO T ð NG 1

- Yêu c u HS xác ñ nh:

- HS tr l i:

+ Xu hư ng ñ t c u hình electron b n
c a các nguyên t phi kim là gì?

+ Nh n thêm electron vào l p ngoài
cùng.

+ Hình th c liên k t gi a các nguyên
t phi kim là như th nào?

+ Góp chung electron t o thành c p
electron chung.

- Phân nhóm (kho ng 8 HS) và phát - T ch c nhóm theo hư ng d n c a
phi u h c t p cho các nhóm.

GV.

- Th o lu n câu h i trong phi u (10 - Th o lu n.
phút).
HO T ð NG 2
- G i 3 HS nhóm 1 trình bày s

HO T ð NG 2
t o 2.1. S hình thành phân t H2

thành c p electron chung c a H2, O2, - Nguyên t

H có 1 electron, có xu

N2 .

hư ng nh n vào 1 electron ñ có c u

- G i 3 HS nhóm 2 lên b ng vi t sơ ñ

hình electron b n c a 2He.

electron t o thành H2, O2, N2.

- M i nguyên t H góp 1 electron, t o

- Nh n xét, ch nh lý.

thành 1 c p electron chung. Trong phân

- G i 1 HS nhóm 2 nêu ñ nh nghĩa liên t H2, m i nguyên t H có 2 electron.
k t c ng hoá tr , liên k t ñơn, liên k t
ñôi, liên k t ba.

H. + .H → H:H
- Công th c H : H là c.th c electron.
Công th c H – H là c.th c c u t o.

- G i 1 HS nhóm 1 trình bày tính phân - Liên k t ñư c t o b i 1 c p electron
c c.

chung gi a 1 nguyên t là liên k t ñơn.


52


2.2. S hình thành phân t O2:
- Nguyên t O có 6 electron l p ngoài
cùng nên có xu hư ng nh n vào 2
electron ñ có c u hình electron b n c a
10Ne.

- M i nguyên t O góp 2 electron, t o
t O2, m i nguyên t O có 8 electron.
O : + : O → : O :: O :
- Công th c electron là :O :: O:
Công th c c u t o là

O=O

- Liên k t ñư c t o b i 2 c p electron
chung gi a 2 nguyên t là liên k t ñôi.
2.3. S hình thành phân t N2:
- Nguyên t N có 5 electron l p ngoài
cùng nên có xu hư ng nh n vào 3
electron ñ có c u hình electron b n c a
10Ne.

- M i nguyên t N góp 3 electron, t o
.
t N2, m i nguyên t N có 8 electron.
N

N

N

N

Công th c trên là c.th c electron.
Công th c N ≡ N là c.th c c u t o.
- Liên k t ñư c t o b i 3 c p electron
chung gi a 2 nguyên t là liên k t ba.


53

2.4. ð nh nghĩa liên k t c ng hoá tr .
Liên k t ñơn, liên k t ñôi, liên k t ba.
Phân t h p ch t

Phân t h p ch t

HO T ð NG 3
- G i 3 HS nhóm 3 trình bày s

HO T ð NG 3
t o 3.1. S hình thành phân t h p ch t:

thành c p electron chung c a HCl, H2O
và CO2.

3.1.1. S hình thành phân t HCl:
“Hình thành công th c electron

- G i 3 HS nhóm 4 lên b ng vi t sơ ñ
electron t o thành HCl, H2O, CO2.

Suy ra CTCT”
3.1.2. S hình thành phân t H2O:

- G i 1 HS nhóm 4 ch rõ s phân c c
trong các phân t trên.

Suy ra CTCT”
3.1.3. S hình thành phân t CO2:
Suy ra CTCT”

HO T ð NG 4
- G i 1 HS nhóm 5 tr l i câu h i 1, 2

3.1.4. Liên k t cho – nh n: pt SO2.

phi u 3.

Suy ra CTCT”
- “Liên k t cho – nh n là liên k t c ng

- G i 1 HS nhóm 6 trình bày tính ch t hoá tr ñ c bi t, trong ñó c p electron
chung c a các ch t t o thành b i liên chung do 1 nguyên t ñưa ra”.
cho: ñã có c u hình

k t c ng hoá tr .

+ Nguyên t


electron b n c a khí hi m.
+ Nguyên t

nh n: ph i có orbitan

tr ng.
3.2. Tính ch t c a các ch t có liên k t
c ng hoá tr : (SGK./73)


54

Bài 17
(Ti t 2)
HO T ð NG 1: GV ôn t p l i n i dung ki n th c c a ti t trư c:
- Liên k t c ng hoá tr là gì?
- Liên k t c ng hoá tr ñư c t o thành t nh ng nguyên t c a nguyên t nào?
- Liên k t ñơn, liên k t ñôi, liên k t ba là gì?
- Th nào là liên k t c ng hoá tr không c c? Liên k t c ng hoá tr có c c?
- Th nào là liên k t cho – nh n?
- H p ch t t o b i liên k t c ng hoá tr có nh ng tính ch t chung nào?


II. Liên k t c ng hoá tr và s xen ph các orbitan nguyên t
Các phân t ñơn ch t:

Các phân t ñơn ch t:

HO T ð NG 2
- Trình chi u mô ph ng s
phân t

HO T ð NG 2
t o thành - Xem trình chi u.

H2, Cl2,

- Tr l i:

- Yêu c u HS nh n xét trong quá trình + Phân t H2 có xen ph c a 2 obitan s.
t o c p electron chung c a các phân t

H

H

H

H

trên có s xen ph c a nh ng orbitan
nguyên t nào?

+ Phân t Cl2 có xen ph c a 2 obitan p.
Cl

Các phân t h p ch t:

Cl

Cl-Cl

Các phân t h p ch t:

- Trình chi u mô ph ng s t o thành

+ Phân t HI ( hay HCl) có xen ph c a

phân t HI, HCl, H2O, H2S…

1 obitan s và 1 obitan p.
H

I

H-I


55

+ Phân t H2O (hay H2S) có xen ph
c a 2 obitan s và 2 obitan p.

HO T ð NG 3
3.1. C ng c :

HO T ð NG 3
3.1. HS tr l i

- Khi t o thành c p electron chung gi a - Có s

xen ph

c a orbitan ch a

các nguyên t phi kim thì orbitan ch a electron ñ c thân.
electron ñ c thân c a nh ng nguyên t
này có ho t ñ ng gì?
- Kho ng cách cân b ng gi a h t nhân - L c hút gi a h t nhân c a các nguyên
c a 2 nguyên t ñư c duy trì b i y u t

t t o thành liên k t và vùng xen ph

nào?

orbitan gi a 2 h t nhân.

- Cho bi t “hư ng c a tr c liên k t” - ði qua tâm các nguyên t t o thành
trong các phân t t o b i liên k t c ng liên k t.
hoá tr ?
3.2. Yêu c u HS: Xem trư c n i dung
bài 18: “S lai hoá các obitan nguyên
t . S hình thành liên k t ñơn, liên k t
ñôi và liên k t ba”

C ng c bài:
1. Ch n câu ñúng nh t v liên k t c ng hóa tr .
Liên k t c n hóa tr là liên k t :
A. Gi a các phi kim v i nhau.


56

B. Trong ñó c p electron chung b l ch v m t nguyên t .
C. ðư c hình thành do s dùng chung electron c a 2 nguyên t khác nhau.
D. ðư c t o thành gi a 2 nguyên t b ng m t hay nhi u c p electron chung.
2. Cho các phân t : N2 ; SO2 ; H2 ; HBr. Phân t nào trong các phân t trên có liên k t
c ng hóa tr không phân c c ?
A. N2 ; SO2

B. H2 ; HBr

C. SO2 ; HBr

D. H2 ; N2

3. S so sánh nào sau ñây là ñúng?
A. Liên k t ion và liên k t CHT không có ñi m nào gi ng nhau.
B. Liên k t CHT không c c và liên k t CHT phân c c không có ñi m nào khác
nhau
C. Liên k t CHT không c c và liên k t CHT phân c c không có ñi m nào gi ng
nhau
D. Liên k t CHT phân c c là d ng trung gian gi a liên k t CHT không c c và
liên k t ion
4. Liên k t hoá h c trong phân t nào sau ñây ñư c hình thành b i s xen ph p – p :
A. H2

B. Cl2

C. N2

5. Liên k t ion khác v i liên k t c ng hóa tr

D. B và C
:

A. Tính ñ nh hư ng và tính bão hòa .
B. Vi c tuân theo quy t c bát t .
C. Vi c tuân theo nguyên t c xen ph ñám mây electron nhi u nh t.
D. Tính ñ nh hư ng.
Hãy ch n ñáp án ñúng


57

Bài 18

(Ti t 1)
I. M c tiêu:
1. Ki n th c:
- H c sinh bi t:
+ Khái ni m v lai hoá. M t s ki u lai hoá ph bi n.
+ S xen ph tr c, xen ph bên và các liên k t hoá h c t o ra b i các s xen ph
ñó.
- H c sinh hi u:
+ Nguyên nhân có s lai hoá orbitan nguyên t .
+ Nguyên nhân s xen ph tr c t o liên k t b n hơn xen ph bên.
2. K năng:V n d ng thuy t lai hoá gi i thích d ng hình h c c a 1 s phân t .
3. Thái ñ : Nh n th c s ña d ng c a liên k t c ng hoá tr .
II. ð dùng d y h c:
1. Giáo viên: Giáo án ñi n t , k ho ch lên l p, máy chi u.
2. H c sinh: Sách giáo khoa, t p ghi bài.
III. Phương pháp d y h c ch y u: Trình bày minh ho , di n gi ng, trao ñ i – ñàm
tho i.
IV. Các ho t ñ ng d y h c:


I. Khái ni m v s lai hoá
HO T ð NG 1

HO T ð NG 1

- Trình chi u, di n gi i tr ng thái nguyên t C - Nghe gi ng, nh n xét.
trong phân t CH4 ñ HS th y r ng theo lý lu n - Xem trình chi u, nh n xét.


58

bình thư ng, liên k t trong phân t CH4 có 2 lo i - Tìm hi u khái ni m và nguyên
nhân lai hoá các orbitan ngt theo

v i d ng khác nhau.

- Trình chi u mô hình phân t CH4 ñư c xác hư ng d n c a GV. (SGK/77)
ñ nh trong th c nghi m ñ HS th y r ng phân t
CH4 có 4 liên k t như nhau v hình d ng và
năng lư ng.
- T ñó, ph i có 1 lí thuy t ñ gi i thích ñi u này
ñó là thuy t lai hoá. (gi ng như ho t ñ ng d n
vào bài h c)
- Gi i thi u khái ni m và nguyên nhân lai hoá
c a các orbitan.
II. Các ki u lai hoá thư ng g p
Lai hoá sp

Lai hoá sp
HO T ð NG 2

HO T ð NG 2

- Trình chi u mô ph ng lai hoá sp2 cho HS nh n - Xem và nh n xét: lai hoá sp là s
xét: AO tham gia lai hoá, s orbitan lai hoá t o t h p (tr n l n) gi a 1 AO-s và 1
AO-px, t o 2 orbitan lai hoá th ng

thành, phân b c a các orbitan sau khi lai hoá.

- Trình chi u các d ng không gian c a BeH2, hàng và ñ i x ng nhau.
BeCl2 cho HS nh n xét và phân tích tr ng thái - Nh n xét:
+ Nguyên t Be* t h p t 1 AO-2s

lai hoá c a nguyên t Be.
z

y
x

z

z

y

y
x

x
orbitan s

y
x

2 orbitan lai hoa sp

orbitan p

và 1 AO-2px, có lai hoá sp

z

+ Hình d ng 2 AO lai hoá t o thành
gi ng nhau (g m 2 thùy: thuỳ l n

Be*

và thuỳ nh )
+ Góc lai hoá (góc hoá tr 1800)

BeH2


59

Lai hoá sp2

Lai hoá sp2
HO T ð NG 3

HO T ð NG 3

- Trình chi u mô ph ng lai hoá sp2 cho HS nh n - Xem và nh n xét: lai hoá sp2 t
xét: AO tham gia lai hoá, s orbitan lai hoá t o AO-s và AO-px,y, t o 3 orbitan lai

hoá phân b t tâm ra 3 ñ nh tam

- Trình chi u các d ng không gian c a BH3, giác ñ u.
BCl3 cho HS nh n xét và phân tích tr ng thái lai - Nh n xét:
+ Nguyên t B* t h p AO-2s và 2

hoá c a nguyên t B.

AO-2px,y, có lai hoá sp2
+ Góc lai hoá (góc hoá tr 1200)

z

y

z

x
orbitan p

z

y
x
orbitan s

y

3 orbitan lai hoa

x
orbitan p

Cl

Cl
B

B

Cl

1200

Cl

Cl

Cl
(b)

(a)

Lai hoá sp3
HO T ð NG 4
- Trình chi u mô ph ng lai hoá sp3 cho HS nh n
xét: AO tham gia lai hoá, s orbitan lai hoá t o
- Trình chi u các d ng không gian c a NH3, H2O

Lai hoá sp3
HO T ð NG 4
- Xem và nh n xét: lai hoá sp3 t
AO-s và AO-px,y,z, t o 4 orbitan lai
hoá phân b t tâm ra 4 ñ nh t di n
ñ u.


60

cho HS nh n xét và phân tích tr ng thái lai hoá - Nh n xét: Nguyên t N, O t h p
AO-2s và 3 AO-2px,y,z, có lai hoá

c a nguyên t N, O.

sp3

z

y

z

- Góc lai hoá (góc hoá tr 109029’)

z

x
orbitan p

z

y

y

x

x
orbitan s

orbitan p

y

4 orbitan lai hoa

x
orbitan p

H
H
H

H

109 028'

CH4

O
H

104,50

H 2O

H

Chú ý: Gi i thi u vai trò c a thuy t lai hoá:
Nh n m nh ñây là lý thuy t ñ gi i thích k t qu
th c nghi m ch không ph i là lý thuy t ñ tiên
ñoán.
HO T ð NG 5
- C ng c : Thuy t lai hoá AO có vai trò gì?
- Yêu c u HS xem n i dung còn l i chu n b cho
ti t sau.

HO T ð NG 5
- Gi i thích s ñ ng nh t v năng
lư ng c a AO khi t o liên k t b n
và d ng hình h c c a phân t .


61

Bài 18

(Ti t 2)


III. S xen ph tr c và xen ph bên
HO T ð NG 6

HO T ð NG 6

- Trình chi u các hình th c xen ph c a - Xem trình chi u, nh n xét.
các AO–s và AO–p cho HS th y th nào
là xen ph tr c và xen ph bên.
- Lưu ý HS v hư ng c a tr c orbitan và
ñư ng n i tâm.
- Yêu c u HS phát bi u nh n xét v xen - Phát bi u:
ph tr c và xen ph bên.

+ Khi tr c c a orbitan tham gia liên k t
trùng v i ñư ng n i tâm c a 2 nguyên t
liên k t thì g i là xen ph tr c.
+ Khi tr c c a orbitan tham gia liên k t
song song nhau và vuông góc v i ñư ng
n i tâm c a 2 nguyên t liên k t thì g i là

Xen ph tr c

Xen ph bên

- Gi i thi u lo i liên k t và ñ b n c a
liên k t t o b i 2 lo i xen ph trên.
+ Xen ph tr c t o liên k t xích ma ( σ )

xen ph bên.

- Nghe gi ng.
- Xem trình chi u, nh n xét.

b n.
+ Xen ph bên t o liên k t pi (π ) kém b n.


62

IV. S t o thành liên k t ñơn, liên k t ñôi, liên k t ba
HO T ð NG 7

HO T ð NG 7

- Trình chi u cho HS xem hình nh xen - Phát bi u:
ph ñ t o liên k t ñơn, ñôi, ba.

Liên k t ñơn là liên k t σ.

- Yêu c u HS nh n xét thành ph n liên k t

Liên k t ñôi g m 1 liên k t σ và 1 liên

xíchma ( σ ) và liên k t pi (π ) trong m i k t π.
Liên k t ba g m 1 liên k t σ và 2 liên

lo i liên k t.
- Yêu c u HS gi i thi u m t s phân t

k t π.

l n lư t có các lo i liên k t trên
Thí d : H2, HCl, Cl2…có liên k t ( σ )
C2H4…có liên k t ñôi
N2…có liên k t ba
- Giúp HS gi i thích s hình thành các lo i
liên k t trên.
HO T ð NG 8
- C ng c :

HO T ð NG 8
- HS tr l i các câu h i.

+ Các AO s và p xen ph nhau như th
nào?
+ B n ch t hình thành liên k t ñơn, liên
k t ñôi, liên k t ba?
- Yêu c u HS ôn các bài v liên k t và lai
hoá. Ti t 32 luy n t p.
C ng c bài:
1. Nh n xét nào sau ñây là ñúng:
A. S lai hoá obitan nguyên t ñ ñư c s orbitan khác nhau và có ñ nh hư ng
không gian khác nhau


63

B. S lai hoá sp c a m i nguyên t C là nguyên nhân d n ñ n tính th ng hàng
trong phân t C2H2
C. S lai hoá sp2 c a m i nguyên t C là nguyên nhân d n ñ n tính th ng hàng
trong phân t C2H4
D. Phân t CH4 có lai hoá sp3, còn phân t NH3 có lai hoá sp2
2. Phân t nào có s lai hóa sp2 ?
A. BF3

B. BeF2

C. NH3

D. CH4.

3. Phân t H2O có góc liên k t b ng 104,50 do nguyên t oxi
A. sp

B. sp2

C. sp3

tr ng thái lai hóa :

D. không xác ñ nh ñư c.

4. Các liên k t trong phân t N2 ñư c t o thành là do s xen ph c a :
A. các obitan s v i nhau và các obitan p v i nhau.
B. 3 obitan p v i nhau .
C. 1 obitan s và 2 obitan p v i nhau.
D. 3 obitan p gi ng nhau v hình d ng và kích thư c nhưng khác nhau v ñ nh
hư ng không gian v i nhau.
Hãy ch n ñáp án ñúng .
5. Nguyên t P trong phân t PH3
A. sp.

B. sp2

tr ng thái lai hóa :
C. sp3.

D. không xác ñ nh ñư c

Hãy ch n ñáp án ñúng


64

PH N III: K T LU N
1. K t lu n chung
Thông qua cơ s lí lu n và th c t vi c tham kh o ý ki n m t s GV và kh o sát
HS các kh i l p 10 (3 l p chuyên và 1 l p 10A1) ta có m t s k t lu n như sau:
- ðã nêu lên ñư c t ng quan lí lu n v

“liên k t hoá h c và hình h c phân t ”,

ñưa ra m t s d ng c th (có ví d minh ho ). H th ng m t s bài t p v n dung n i
dung trên (có ñáp án kèm theo).
- ðã kh o sát th c t HS

trư ng THPT TP Cao Lãnh (qua bài ki m tra 10

phút) v kh năng n m v ng ki n th c c a các em.
- Tóm l i qua ñ tài khoá lu n này tôi nh n th y v n ñ gi ng d y n i dung “liên
k t hoá h c” là quan tr ng. Tuy nhiên do m t s nguyên nhân khách quan và ch quan
nên hi u qu gi ng d y c a GV v n chưa cao.làm cho HS ti p thu bài kém (c th k t
qu kh o sát qua bài ki m tra 10 phút trong ñ t th c t p sư ph m).
2. Ý ki n ñ xu t
2.1. ð i v i sinh viên trư ng sư ph m
Sinh viên nên h th ng l i các ki n th c ñã h c và v n d ng các n i dung ñó
vào chương trình SGK 10, 11, 12. Nó s giúp ích cho b n thân trong quá trình th c t p
t t nghi p, ñ ng th i s là hành trang sư ph m cho các b n trong tương lai.
2.2. ð i v i trư ng THPT
Khi d y h c các n i dung này GV nên s d ng các phương ti n tr c quan (máy
chi u, nh…) ñ HS d hình dung v n ñ nh t là các bài trong chương 3 SGK hoá h c
10, (các ño n Flash mô t hình nh các AO, s xen ph các AO, s lai hóa các AO…)


65

TÀI LI U THAM KH O

1. Ngô Ng c An (2007), Gi i toán hóa h c 10, Nxb Giáo d c, Hà N i
2. Nguy n ð c Chung (2002), Hóa h c ñ i cương, Nxb ð i h c qu c gia
Tp.HCM.
3. Nguy n ð c Chuy (1995), Hóa h c ñ i cương, Nxb Giáo d c, Hà N i.
4. Tr n Thành Hu (2003), Hóa h c ñ i cương 1 C u t o ch t, Nxb ð i h c sư
ph m, Hà N i
5. Tr n Thành Hu (2008), Tư li u hoá h c 10, Nxb Giáo d c, Hà N i.
6. Nguy n ðình Hu , Nguy n ð c Chuy (2003), Thuy t lư ng t v nguyên t và
phân t , Nxb Giáo d c, Hà N i.
7. Nguy n Tr ng Th (2005), Hóa ð i Cương, Nxb Giáo D c, Hà N i.
8. ðào ðình Th c (2006), Nguyên t và liên k t hóa h c t p 2, Nxb Giáo d c, Hà
N i.
9. ðào ðình Th c (1999), ð i x ng phân t và ng d ng lí thuy t nhóm trong hóa
h c, Nxb Giáo d c, Hà N i.
10. Chu Ph m Ng c Sơn (1995), Cơ s lí thuy t hóa ñ i cương c u t o ch t, Nxb
ð i h c t ng h p Tp.HCM.
11. Website

www.ebook.com.vn
www.hoahocvietnam.com.vn


Lien ket-hoa-hoc

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (16)

Similar to Lien ket-hoa-hoc

Similar to Lien ket-hoa-hoc (20)

Lien ket-hoa-hoc