Use of MIKE 21/3 in the Hydraulic Analysis for the Dublin Port ABR Project - ...Stephen Flood
2015 DHI UK & Ireland Symposium
KEYNOTE: Use of MIKE 21/3 in the Hydraulic Analysis for the Dublin Port ABR Project
Adrian Bell (RPS),
Tuesday 21 April 2015 at 10:30 - 11:00
This project essentially looked at the stability of a deepened approach channel and examined the impact of the dredging and disposal for the scheme in support of a public planning hearing. The modelling used coupled MIKE 21 FM HD-SW-ST models as well as well as MIKE 21 and MIKE 3 FM HD and MT models.
This document provides an overview of computational hydraulics and open channel flows. It covers basic concepts like pressure, velocity, and total head. It also discusses key conservation laws like mass, momentum, and energy. The document defines different types of open channel flows such as subcritical, critical, supercritical, gradually varied, rapidly varied, steady, and unsteady flows. It provides examples and definitions for concepts like specific energy, specific force, uniform flows, critical flows, and gradually varied flow profiles. Finally, it discusses rapidly varied and unsteady flows with examples.
The document provides an overview of the key concepts and principles covered in a Drainage Engineering syllabus. It discusses Darcy's law and the fundamental equations governing groundwater flow. It also addresses topics like waterlogging, salinity, drainage system design, land reclamation, canal lining, and cross drainage structures. Major drainage projects in Pakistan are also introduced. Recommended textbooks on drainage and irrigation engineering are listed.
This document provides an overview of unsteady-state flow and the diffusivity equation, which is used to model pressure changes over time in reservoirs. It discusses the assumptions and solutions of the diffusivity equation, including the Ei-function and dimensionless pressure drop solutions. The constant-terminal pressure and constant-terminal rate solutions are examined. Graphs demonstrate how pressure profiles change over different times based on these solutions. The document also explores using dimensionless variables to simplify analyses of unsteady-state flow regimes.
The document discusses various components of water conveyance systems for hydropower projects. It begins by defining an open channel as a conduit that transports water with a free surface. It then describes different types of open channels based on shape, natural vs artificial classification, changes in cross-section and slope, and boundary characteristics. The document also discusses intake structures, including their components, functions, types and locations. It concludes by briefly describing pressure flow systems such as tunnels, penstocks, surge tanks and their purposes in hydropower projects.
A positive Bouguer anomaly indicates material with a higher density than the assumed reference density, while a negative Bouguer anomaly indicates material with a lower density. Bouguer anomalies can provide information about subsurface structures and geometry based on factors like density contrast, depth, and geometry of anomalous material. Interpretation of Bouguer anomalies involves non-unique solutions and modeling is required to determine the source of anomalies.
The continental shelf is a submerged physiographic unit that represents the ascent between the coastal area and the continental escarpment. Its extent varies due to tectonic factors, reaching several hundred kilometers in some areas or being very narrow or absent in others. Sediments on the continental shelf include fine sandy sediments transported by coastal storms and muddy sediments transported offshore in suspension and deposited across the shelf. These sediments form successions hundreds of meters thick characterized by rhythmic layers of mud and fine sand. Turbidity currents can transport sediments from the continental shelf over the continental slope and form deep-water turbidite deposits.
Use of MIKE 21/3 in the Hydraulic Analysis for the Dublin Port ABR Project - ...Stephen Flood
2015 DHI UK & Ireland Symposium
KEYNOTE: Use of MIKE 21/3 in the Hydraulic Analysis for the Dublin Port ABR Project
Adrian Bell (RPS),
Tuesday 21 April 2015 at 10:30 - 11:00
This project essentially looked at the stability of a deepened approach channel and examined the impact of the dredging and disposal for the scheme in support of a public planning hearing. The modelling used coupled MIKE 21 FM HD-SW-ST models as well as well as MIKE 21 and MIKE 3 FM HD and MT models.
This document provides an overview of computational hydraulics and open channel flows. It covers basic concepts like pressure, velocity, and total head. It also discusses key conservation laws like mass, momentum, and energy. The document defines different types of open channel flows such as subcritical, critical, supercritical, gradually varied, rapidly varied, steady, and unsteady flows. It provides examples and definitions for concepts like specific energy, specific force, uniform flows, critical flows, and gradually varied flow profiles. Finally, it discusses rapidly varied and unsteady flows with examples.
The document provides an overview of the key concepts and principles covered in a Drainage Engineering syllabus. It discusses Darcy's law and the fundamental equations governing groundwater flow. It also addresses topics like waterlogging, salinity, drainage system design, land reclamation, canal lining, and cross drainage structures. Major drainage projects in Pakistan are also introduced. Recommended textbooks on drainage and irrigation engineering are listed.
This document provides an overview of unsteady-state flow and the diffusivity equation, which is used to model pressure changes over time in reservoirs. It discusses the assumptions and solutions of the diffusivity equation, including the Ei-function and dimensionless pressure drop solutions. The constant-terminal pressure and constant-terminal rate solutions are examined. Graphs demonstrate how pressure profiles change over different times based on these solutions. The document also explores using dimensionless variables to simplify analyses of unsteady-state flow regimes.
The document discusses various components of water conveyance systems for hydropower projects. It begins by defining an open channel as a conduit that transports water with a free surface. It then describes different types of open channels based on shape, natural vs artificial classification, changes in cross-section and slope, and boundary characteristics. The document also discusses intake structures, including their components, functions, types and locations. It concludes by briefly describing pressure flow systems such as tunnels, penstocks, surge tanks and their purposes in hydropower projects.
A positive Bouguer anomaly indicates material with a higher density than the assumed reference density, while a negative Bouguer anomaly indicates material with a lower density. Bouguer anomalies can provide information about subsurface structures and geometry based on factors like density contrast, depth, and geometry of anomalous material. Interpretation of Bouguer anomalies involves non-unique solutions and modeling is required to determine the source of anomalies.
The continental shelf is a submerged physiographic unit that represents the ascent between the coastal area and the continental escarpment. Its extent varies due to tectonic factors, reaching several hundred kilometers in some areas or being very narrow or absent in others. Sediments on the continental shelf include fine sandy sediments transported by coastal storms and muddy sediments transported offshore in suspension and deposited across the shelf. These sediments form successions hundreds of meters thick characterized by rhythmic layers of mud and fine sand. Turbidity currents can transport sediments from the continental shelf over the continental slope and form deep-water turbidite deposits.
Hydraulic tunnels are underground water conduits that convey water without disturbing the surface. They have several advantages over surface canals, including less environmental impact, shorter routes, and not disturbing the natural landscape. However, they have higher construction costs and risks. Tunnels can be circular, D-shaped, or horseshoe-shaped depending on rock conditions. They require lining after excavation to increase strength and hydraulic capacity. Common excavation methods include drilling and blasting, tunnel boring machines, and the New Austrian Tunneling Method. Proper support like rock bolts and steel ribs is needed to prevent tunnel collapse.
The document discusses porphyry copper-gold deposits, focusing on the Batu Hijau deposit in Indonesia. It provides details on the geology, alteration, mineralization, fluid inclusions, and formation of porphyry deposits. Key points include:
- The Batu Hijau deposit contains over 900 million tons of ore grading 0.55% copper and 0.42 g/t gold.
- Hydrothermal alteration produced potassic and phyllic zones with associated copper mineralization like chalcopyrite and bornite.
- Fluid inclusion studies show porphyry systems have high salinity brines with variable temperatures and compositions over time.
- Decreasing temperature is a main
1) Water conveyance systems include open channels and pressure flow systems. Open channels include natural rivers and streams as well as artificial canals and flumes.
2) Intake structures are used to obtain water from sources like rivers, reservoirs, and lakes for hydroelectric power or irrigation. Intakes include trash racks, screens, and gates to control water flow.
3) Forebays are pools of water located before penstocks that distribute and store water for hydropower plants. They contain trash racks to prevent debris from entering the penstock.
This document provides an overview of topics related to irrigation engineering, specifically the design of alluvial channels. It discusses Kennedy's theory and Lacey's theory for designing stable channels that prevent silting and scouring. Kennedy's method involves iterating through trial depths and velocities until the critical velocity is matched. Lacey developed equations relating regime velocity, discharge, silt factor, hydraulic radius, and slope. The document provides examples demonstrating the application of Kennedy's and Lacey's methods for designing irrigation channels based on given discharge, slope, and sediment characteristics. It also notes some limitations and drawbacks of the two theories.
This document provides information on canal irrigation systems. It discusses the various components of canal distribution systems including main canals, branch canals, distributaries, minors, and watercourses. It also describes canal structures like regulators, river training works, and different types of canal falls used to change the water level. The key purpose of the document is to outline the design and components of canal irrigation networks for transporting water from its source to agricultural fields.
Engineering geologists provide the basic geological and geotechnical recommendations based on certain details analysis, and design associated surveys. These structures include dams as a major construction project. This lessons highlights the various aspects related to dams, types of dams and the causes of failure of dams.
This document provides an overview of a reservoir engineering course focused on Darcy's Law and permeability. It covers key topics like laboratory analysis of rock properties including porosity, saturation and permeability. It also discusses linear and radial flow models based on Darcy's Law and techniques for determining permeability in the laboratory and averaging permeabilities for heterogeneous reservoirs. The document emphasizes that permeability is an important property that controls fluid flow in reservoirs and was first mathematically defined by Henry Darcy. It provides the equations for linear and radial flow based on Darcy's Law.
The Lectures describes the Electrical method of Geophysical Prospecting in brief. SP surveying and Occurrence of Self potential and its application is discussed in brief.
This is a lecture on well hydraulics. The basics of flow towards the well in confined and unconfined aquifers. Well interactions. Method of images. Flow nets in case of multiple wells. Superposition theory for multiple wells.
The document discusses water pressure on lock gates used to transfer boats between different water levels on opposite sides of dams. It describes how lock gates work and how water pressure creates forces on the gates. Specifically, it explains that water pressure creates a force P on each gate, and the gates exert an equal and opposite reaction force F on each other. The total pressure is shared between the top and bottom hinges of each gate. Mathematical equations are provided to calculate the individual reaction forces on the top and bottom hinges based on the water levels, gate dimensions, and other parameters. As an example, calculations are shown to determine the force acting on each gate for a given lock gate configuration and water levels.
The document discusses resources and reserves in the oil and gas industry. It defines resources as total quantities of discovered and undiscovered petroleum, divided into discovered and undiscovered quantities initially in place. Reserves are classified according to certainty levels of proved, probable and possible. Reserves must be recoverable under economic conditions from known accumulations. Estimation involves volumetric, material balance and production decline analysis, considering future development projects. Regular validation through reserves reconciliation is important.
This document discusses different types of spillways used in dam construction. It introduces spillways as structures built over dams to safely discharge excess water from reservoirs. The main types discussed are free overfall, ogee, side channel, and chute spillways. Free overfall spillways have a vertical drop, while ogee spillways guide water smoothly over a curved crest. Side channel spillways carry flow away parallel to the crest through a separate channel. Chute spillways pass water down a steep open sloped channel placed along the dam.
The document discusses well logging techniques. It begins by defining a well log as a continuous record of measurements made in a borehole that respond to variations in physical rock properties. It then discusses the concept of borehole invasion, where drilling mud contaminates the formation near the borehole. Key logging tools are described, including gamma ray, spontaneous potential, resistivity, density, neutron, and sonic logs. Porosity calculations using various logs are also presented. In particular, it focuses on how well logs can be used to determine lithology, porosity, fluid content and hydrocarbon saturation in geological formations.
Anastomosing fluvial systems have multiple shallow channels that branch and rejoin with a sinuosity over 2.0. They are dominated by mud deposits and characteristic of large perennial rivers with very low gradients. Channel deposits show thin beds of cross-bedded sandstone within thick overbank successions of laminated mud and peat. Unlike meandering rivers, anastomosing rivers have channels that become vertically stacked due to high subsidence rates rather than migrating laterally.
This document discusses specific energy in open channel flows. It defines specific energy as the total energy of a channel flow with respect to the channel bed. Specific energy is useful for analyzing critical flow conditions. For a given discharge, the variation of specific energy with depth forms a cubic parabola with two possible depths of flow (alternate depths). Critical flow occurs at the minimum specific energy where the two depths merge and the Froude number is 1. Equations are provided for calculating specific energy and critical flow properties in rectangular, triangular, and trapezoidal channel cross-sections. Examples demonstrate applying the equations to analyze specific energy, alternate depths, critical depth, and critical flow parameters.
Wireline logging involves continuously recording geophysical measurements in a borehole and plotting them against depth. It provides precise information between cuttings and cores. Resistivity logs measure formation resistivity using focused and non-focused tools to profile resistivity at different depths. Resistivity indicates lithology, textures, and can identify hydrocarbons based on negative separation between measurements. Caliper logs measure borehole size and shape using mechanical or geometry tools. Together, resistivity and caliper logs are used for hydrocarbon identification, correlation, facies identification, and determining lithology, textures, and fluid saturation.
This document discusses dam construction, including the types of dams, factors considered in site investigations, construction processes, and key elements. It describes the main types of dams as earth, rock, concrete, and their subclasses. Investigation factors include geology, hydrology, materials availability, and environmental impacts. Construction involves river diversion, placement of impervious cores and drainage layers, grouting, and addition of spillways and monitoring systems. Concrete dams are built using solid gravity, arch, buttress, or prestressed concrete designs suited to site conditions.
Darcy's law describes the flow of fluid through a porous medium. It states that the flow rate is proportional to the permeability of the medium and the pressure drop over a distance, divided by the fluid viscosity and length. Darcy's law provides a simple relationship between the discharge rate, permeability, pressure drop, fluid properties, and distance. It is commonly used in hydrology and fluid dynamics to model flow through porous materials like aquifers and soil.
- A spillway is a structure used to provide controlled release of water from a dam to prevent overtopping and potential dam failure.
- There are several common types of spillways including free overfall, ogee overflow, chute, and saddle spillways.
- The required spillway capacity should be equal to the maximum outflow determined from flood routing calculations considering reservoir inflow and storage capacity.
Hydraulic tunnels are underground water conduits that convey water without disturbing the surface. They have several advantages over surface canals, including less environmental impact, shorter routes, and not disturbing the natural landscape. However, they have higher construction costs and risks. Tunnels can be circular, D-shaped, or horseshoe-shaped depending on rock conditions. They require lining after excavation to increase strength and hydraulic capacity. Common excavation methods include drilling and blasting, tunnel boring machines, and the New Austrian Tunneling Method. Proper support like rock bolts and steel ribs is needed to prevent tunnel collapse.
The document discusses porphyry copper-gold deposits, focusing on the Batu Hijau deposit in Indonesia. It provides details on the geology, alteration, mineralization, fluid inclusions, and formation of porphyry deposits. Key points include:
- The Batu Hijau deposit contains over 900 million tons of ore grading 0.55% copper and 0.42 g/t gold.
- Hydrothermal alteration produced potassic and phyllic zones with associated copper mineralization like chalcopyrite and bornite.
- Fluid inclusion studies show porphyry systems have high salinity brines with variable temperatures and compositions over time.
- Decreasing temperature is a main
1) Water conveyance systems include open channels and pressure flow systems. Open channels include natural rivers and streams as well as artificial canals and flumes.
2) Intake structures are used to obtain water from sources like rivers, reservoirs, and lakes for hydroelectric power or irrigation. Intakes include trash racks, screens, and gates to control water flow.
3) Forebays are pools of water located before penstocks that distribute and store water for hydropower plants. They contain trash racks to prevent debris from entering the penstock.
This document provides an overview of topics related to irrigation engineering, specifically the design of alluvial channels. It discusses Kennedy's theory and Lacey's theory for designing stable channels that prevent silting and scouring. Kennedy's method involves iterating through trial depths and velocities until the critical velocity is matched. Lacey developed equations relating regime velocity, discharge, silt factor, hydraulic radius, and slope. The document provides examples demonstrating the application of Kennedy's and Lacey's methods for designing irrigation channels based on given discharge, slope, and sediment characteristics. It also notes some limitations and drawbacks of the two theories.
This document provides information on canal irrigation systems. It discusses the various components of canal distribution systems including main canals, branch canals, distributaries, minors, and watercourses. It also describes canal structures like regulators, river training works, and different types of canal falls used to change the water level. The key purpose of the document is to outline the design and components of canal irrigation networks for transporting water from its source to agricultural fields.
Engineering geologists provide the basic geological and geotechnical recommendations based on certain details analysis, and design associated surveys. These structures include dams as a major construction project. This lessons highlights the various aspects related to dams, types of dams and the causes of failure of dams.
This document provides an overview of a reservoir engineering course focused on Darcy's Law and permeability. It covers key topics like laboratory analysis of rock properties including porosity, saturation and permeability. It also discusses linear and radial flow models based on Darcy's Law and techniques for determining permeability in the laboratory and averaging permeabilities for heterogeneous reservoirs. The document emphasizes that permeability is an important property that controls fluid flow in reservoirs and was first mathematically defined by Henry Darcy. It provides the equations for linear and radial flow based on Darcy's Law.
The Lectures describes the Electrical method of Geophysical Prospecting in brief. SP surveying and Occurrence of Self potential and its application is discussed in brief.
This is a lecture on well hydraulics. The basics of flow towards the well in confined and unconfined aquifers. Well interactions. Method of images. Flow nets in case of multiple wells. Superposition theory for multiple wells.
The document discusses water pressure on lock gates used to transfer boats between different water levels on opposite sides of dams. It describes how lock gates work and how water pressure creates forces on the gates. Specifically, it explains that water pressure creates a force P on each gate, and the gates exert an equal and opposite reaction force F on each other. The total pressure is shared between the top and bottom hinges of each gate. Mathematical equations are provided to calculate the individual reaction forces on the top and bottom hinges based on the water levels, gate dimensions, and other parameters. As an example, calculations are shown to determine the force acting on each gate for a given lock gate configuration and water levels.
The document discusses resources and reserves in the oil and gas industry. It defines resources as total quantities of discovered and undiscovered petroleum, divided into discovered and undiscovered quantities initially in place. Reserves are classified according to certainty levels of proved, probable and possible. Reserves must be recoverable under economic conditions from known accumulations. Estimation involves volumetric, material balance and production decline analysis, considering future development projects. Regular validation through reserves reconciliation is important.
This document discusses different types of spillways used in dam construction. It introduces spillways as structures built over dams to safely discharge excess water from reservoirs. The main types discussed are free overfall, ogee, side channel, and chute spillways. Free overfall spillways have a vertical drop, while ogee spillways guide water smoothly over a curved crest. Side channel spillways carry flow away parallel to the crest through a separate channel. Chute spillways pass water down a steep open sloped channel placed along the dam.
The document discusses well logging techniques. It begins by defining a well log as a continuous record of measurements made in a borehole that respond to variations in physical rock properties. It then discusses the concept of borehole invasion, where drilling mud contaminates the formation near the borehole. Key logging tools are described, including gamma ray, spontaneous potential, resistivity, density, neutron, and sonic logs. Porosity calculations using various logs are also presented. In particular, it focuses on how well logs can be used to determine lithology, porosity, fluid content and hydrocarbon saturation in geological formations.
Anastomosing fluvial systems have multiple shallow channels that branch and rejoin with a sinuosity over 2.0. They are dominated by mud deposits and characteristic of large perennial rivers with very low gradients. Channel deposits show thin beds of cross-bedded sandstone within thick overbank successions of laminated mud and peat. Unlike meandering rivers, anastomosing rivers have channels that become vertically stacked due to high subsidence rates rather than migrating laterally.
This document discusses specific energy in open channel flows. It defines specific energy as the total energy of a channel flow with respect to the channel bed. Specific energy is useful for analyzing critical flow conditions. For a given discharge, the variation of specific energy with depth forms a cubic parabola with two possible depths of flow (alternate depths). Critical flow occurs at the minimum specific energy where the two depths merge and the Froude number is 1. Equations are provided for calculating specific energy and critical flow properties in rectangular, triangular, and trapezoidal channel cross-sections. Examples demonstrate applying the equations to analyze specific energy, alternate depths, critical depth, and critical flow parameters.
Wireline logging involves continuously recording geophysical measurements in a borehole and plotting them against depth. It provides precise information between cuttings and cores. Resistivity logs measure formation resistivity using focused and non-focused tools to profile resistivity at different depths. Resistivity indicates lithology, textures, and can identify hydrocarbons based on negative separation between measurements. Caliper logs measure borehole size and shape using mechanical or geometry tools. Together, resistivity and caliper logs are used for hydrocarbon identification, correlation, facies identification, and determining lithology, textures, and fluid saturation.
This document discusses dam construction, including the types of dams, factors considered in site investigations, construction processes, and key elements. It describes the main types of dams as earth, rock, concrete, and their subclasses. Investigation factors include geology, hydrology, materials availability, and environmental impacts. Construction involves river diversion, placement of impervious cores and drainage layers, grouting, and addition of spillways and monitoring systems. Concrete dams are built using solid gravity, arch, buttress, or prestressed concrete designs suited to site conditions.
Darcy's law describes the flow of fluid through a porous medium. It states that the flow rate is proportional to the permeability of the medium and the pressure drop over a distance, divided by the fluid viscosity and length. Darcy's law provides a simple relationship between the discharge rate, permeability, pressure drop, fluid properties, and distance. It is commonly used in hydrology and fluid dynamics to model flow through porous materials like aquifers and soil.
- A spillway is a structure used to provide controlled release of water from a dam to prevent overtopping and potential dam failure.
- There are several common types of spillways including free overfall, ogee overflow, chute, and saddle spillways.
- The required spillway capacity should be equal to the maximum outflow determined from flood routing calculations considering reservoir inflow and storage capacity.
ULUSLARARASI M. H. ŞEHRİYAR ANISINA EDEBİ KONGRE BİLDİRİ TOPLUSU KİTABIShabnam Golkarian
Medeniyetler insanların varolamsıyla gereçek bulmaktadır. Fakat insanların birbirleriyle uyum içinde olması, her konuda uzalşarak iletişim temellerinin alt yapısını oluşturması ancak diyaloğun, sözlü ve yazılı anlatımın kullanılmasıyla olanaklı kılınıyor.
“Edebiyat” kelimesi Arapça bir terim olsa bile tam mânâsıyla geçmişten günümüze ve günümüzden geleceğe kadar uzayabilecek iletişim yolunun gereksinimini açıklamaktadır. Edebiyat alanında sözlü ve yazılı olan her hangi bir ürün, düşünce, aktarım ve anlatım birikimi olarak insanların mantıklı hayat yaşamalarını, nitelikli yaşam için yol haritasını ve nicelikli yaklaşım ve düşünüm tarzını ortaya koyabilecek bir ilim dalıdır. Dolayısıyla, edebiyat alanında her hangi bir eser gerek manzum gerekse mensur olarak çok boyutlu ve çok yönlü olduğu dikkate alınmalıdır. Zira bu tip eserler aslında eser sahiplerinin düşünce tarzını yansıtmakla kalmayıp kişilerin edebi yönlerini, tazrlarını, kişiliğini, üslubunu ve dünya görüşünü ortaya koymaktadır. Ayrıca, bunu unutmamak gerekir ki, medeniyetler arasındaki uzlaşım ve bağdaşım ancak karşılıklı anlayış, tanıtım ve ortak değerlerin tanınmasıyla mümkün olmaktadır...
1. Kürt Dilini Tanıyalım
KÜRT DİLİNİ TANIYALIM
Giriş
Kürtler, yerleşik olarak dört devletin (Türkiye, İran, Irak ve Suriye) sınırları içinde
yaşamaktadırlar. Söz konusu ülkelerin resmi dilleri ise Türkçe, Farsça ve Arapçadır.
Türkçe Ural-Altay, Arapça Sami, Farsça da Hint-Avrupa dil ailesindendir.
Bu dillerden yalnızca Farsça Kürtçe ile aynı dil grubunda yer almaktadır. Ancak ilginç
olan, yalnızca Arap ve Fars resmi otoritelerinin Kürtçenin varlığını ve kendi başına bir dil
olduğunu kabul etmeleridir. Öte yandan Türkiye Cumhuriyeti’nin mevcut yasaları ve
idarecileri (son dönemlerdeki konuyla ilgili olumlu tartışmaları ve anayasa değişikliği
amacıyla hazırlanan taslakları ayrı tutarsak) hâlâ Kürtçenin varlığını ve kendi başına ayrı bir
dil olduğunu kabullenememektedirler.
Bu anlayış özellikle Cumhuriyet’in kuruluş yıllarından sonra yaygınlaştı ve resmi görüş
haline geldi. Herkesçe biliniyor ki Cumhuriyet’ten önce Kürtler dilleri, kültürleri ve kavim
kimlikleriyle tanınıyor, biliniyordu. Örneğin Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde, Kürtçeden
ve Kürtçenin lehçelerinden söz eder. Kürtçenin zengin ve kadim bir dil olduğunu; Farça,
İbranice ve “Derice”den ayrı olduğunu vurgular.
Şemsettin Sami Kamus’ül Alâm adlı eserinde, Ziya Gökalp de çeşitli makalele ve
demeçlerinin yanı sıra Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler adlı eserinde, Kürtçenin
diğer dillere benzemediğini ve bağımsız, zengin bir dil olduğunu söyler.
Ancak Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra, özellikle de 1924 Anayasası’nın yürürlüğe
girmesinden sonra, Kürtlerin varlığı güvenceye alınmadı. Kürt dili, kimliği, kültürü yok
sayıldı. Oysa biliyoruz ki Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Cumhuriyet’in birçok resmi
belgesinde “Kürt” ve “Kürdistan” ibaresi yer almaktadır.
Bütün Kürdologlar Kürtçenin bağımsız bir dil olduğunu, Arapça ve Türkçe ile bir
bağının olmadığını tespit etmişlerdir. Öte yandan Kürtler ve Farslar Ari kökenlidirler. Dilleri
aynı grup içinde yer alır, ama her biri bağımsız bir dildir.
Kürtler geçmiş dönemlerde kendi dilleriyle eğitim ve öğretim yapmışlardır.
Medreselerde matematik, mantık, gramer, fıkıh ve benzeri konularda eğitim ve öğretim,
Kürtçe ve Arapça yapılırdı. Ama öğretim birliği (tevhidi tedrisat) kanunuyla bu medreseler
kapatıldı ve yeni sistemde Kürtçe öğretim ve eğitime yer verilmedi.
Günümüzde nisbeten olumlu bir tartışma ortamı var. Eskisi kadar katı ve Kürtçe
öğretime peşinen reddiyeci şekilde yaklaşılmıyor. Statükocular artık Kürtçeyi yok
saymıyorlar; ama onu “geri”, “mahalli bir dil” olarak niteledikleri gibi, mevcut lehçe ve
şivelerin varlığının da eğitim-öğretim önünde bir engel olduğunu ileri sürüyorlar.
1
2. Kürt Dilini Tanıyalım
Kürtçede lehçe ve şivelerin varlığı bir gerçekliktir. Bu gerçeklik yalnızca Kürtçeye ait
bir özellik de değildir. Tüm dillerde lehçe, şive ve ağızlar vardır. Dilde standartlaşmadan söz
ediliyorsa bu, yazı dilinde aranır. Hangi dilde hem konuşma, hem de yazı dilinde birlik
sağlanmıştır ki! Standart bir dil için ise her açıdan elverişli koşullara ve zamana, modern
kurum ve kuruluşlara ihtiyaç vardır.
Kürtçenin “karma ve derleme bir dil” olduğunu söylerler. Tümüyle arı ve öz bir dilin
varlığını hangimiz ileri sürebiliriz ki? Her dilde yabancı sözcükler vardır. Bu konuyla ilgili
ilginç bir örnek verilebilir. Bütün Müslüman toplumların dillerinde Arapçanın etkisi göze
çarpacak denli fazladır. Hıristiyan dinine mensup ulusların dillerinde aynı etki Latin dili için
söz konusudur. Bu etkinin kaynağı dinseldir.
Öte yandan, bütün komşu halklar birçok ayrı nedenden ötürü, dil açısından
birbirlerinden etkilenmişler ve sözcük alışverişinde bulunmuşlardır.
Günümüzde bile Türkçe, Kürtçe ve Farsçada birçok Arapça sözcüğe rastlamaktayız. Bir
zamanlar Fars edebiyatı etkileyici olduğu için Kürtçe, Türkçe ve Arapçaya Farsçadan birçok
sözcük geçmiştir. Bu son derece doğal bir olgudur.
Kürtler Mezopotamya’nın yerleşik halkı olup zengin bir kültüre sahiptirler. Kürtlerin
atalarından birçok kültürel ve tarihi miras kalmıştır. Bu tarihi miras ve kalıntıların bir kısmı
da yazılı belgelerdir. Mevcut belgelerden anlaşılıyor ki Kürtler, öteden beri yazıyı
kullanagelmişlerdir.
Tabii ki bu kitapçık, dünyada birçok uzmanın ve hatta sıradan insanın bildiği bu
gerçekleri kanıtlama gibi bir “malumu ilan” peşinde değil. Fakat, son zamanlarda konu ile
ilgili olarak, Kürt tarafının ya da konuyla ilgilenen enstitü vb uzmanlık alanlarının
katıl(a)madığı tartışmalar ve dezenformasyon çabaları, özet birkaç değinmeyi zorunlu kıldı.
Temel yaklaşımları ve gerçekleri içeren bu kitapçığın, tartışmaların doğru bir temelde
yürütülmesine yardımcı olacağına inanıyoruz.
Kürtlerin Kullandığı Alfabeler
Mevcut yazılı kanıtlar, Kürtlerin geçmiş tarihlerinde birçok alfabe kullandıklarına
tanıklık etmektedir. Buna rağmen Kürtlerin ilkin hangi alfabeyi kullandıkları henüz
kanıtlanabilmiş değildir. Aşağıda sıralayacağımız alfabelerin dışında Kürtler Arami, Süryani
ve Grek alfabelerini de kullanmışlardır.
Bugüne kadar Kürtlerin kullandıkları alfabeler:
1) Çivi yazısı: Medler bu alfabeye altı harf daha eklemişler, böylece bu alfabenin harf
sayısı 36’dan 42’ye çıkmıştır. Bu alfabe soldan sağa doğru yazılırdı.
2) Avesta alfabesi: 44 harften oluşan bu alfabe, sağdan sola doğru yazılıyordu. Kimi
kaynaklara göre ise bu alfabede 48 harf vardı.
3) Arami alfabesi: Kürtçenin en eski ürünleri bu alfabeyle yazılmıştır. Bu belgeler
Hewraman yöresindeki mağaralarda bulunmuştur. Kürtçe belge ve eserlerin çoğunun bu
alfabeyle yazıldığı söyleniyor. Bulunan belgeler ceylan derisi üzerine yazılmış metinlerden
oluşuyor ve en eskileri MÖ 88-87 yıllarına rastlıyor.
4) Eski Pehlevi alfabesi: Bu alfabeyle “Soranî dinkerd” adında bir kitap yazılmıştır.
5) Masi Sorati alfabesi: Arap tarihçi İbn Wehşiye, MS 855 yıllarında bitirdiği kitabında
Kürtlerin Maso Sorati alfabesini kullandıklarını ve bu alfabeyle yazılmış üç kitabı gördüğünü
2
3. Kürt Dilini Tanıyalım
söyler. Bu alfabenin 36 harften oluştuğunu ve Kürtlerce bu alfabeye altı harf daha eklendiğini
söyler.
6) Yezidi Kürtlerin kullandıkları alfabe: Bu alfabe yüzyıllarca Kürtler tarafından
kullanılmıştır. 31 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bu alfabeye “Gizemli alfabe”
ya da “Hurujul sır” da denmiştir. Yezidilerin kutsal dini kitabı Mushefa Reş ile Cîlwe bu
alfabeyle yazılmıştır.
7) Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi.
8) Latin-Kürtçe Alfabesi.
9) Kiril-Kürtçe alfabesi.
Bu alfabelerin dışında, İran’ın Kürdistan eyaletindeki Zêwê mıntıkasında, gümüş bir
tepsi üzerinde bir çeşit yazıya rastlanmıştır. Araştırmacılara göre bu yazı milattan önce 8.
yüzyıldan kalmadır ve Medler tarafından kullanılmıştır. Bu belgenin dışında başka yerde bu
yazıya rastlanmamıştır1.
Kürtçenin Dünya Dilleri İçindeki Yeri
Birçok dilbilimci ve Kürdoloğun belirttiği gibi, Kürt dili Hint-Avrupa dil ailesi içinde
yer almaktadır. Bu ailede yer alan İran dil grubu, Kürtçeyi de içermektedir. Kürtçe, bu
grubun kuzeybatı bölümünde yer almaktadır. Bu dil grubunda yer alan bazı dilleri şöyle
sıralayabiliriz:
Farsça, Kürtçe, Belucice, Osetçe, Yexnubçe, Peştûca, Pamirce vd.
Kürt dilinin yerinin iyice bilinmesi için dilleri sınıflandırmakta yarar var. Dilbilimciler,
genel olarak dili iki yönden; biçimine (morfolojik) ve akrabalık ilişkilerine (genetik) göre
ayırırlar2.
a) Biçim bakımından diller
Dilbilimciler biçim açısından dili üç gruba ayırırlar.
1) Tek heceli diller: Çin ve Tibet dilleri bu grupta yer alır.
2) Sondan eklemeli diller: Türkçe ve Macarca bu grupta yer alır.
3) Bükümlü diller: Bu grupta Hint-Avrupa ve Sami dilleri yer alır.
Kürtçe de bükümlü bir dil olduğu için, büküm üzerine birkaç şey söylememiz gerekir3.
Dilbilimciler bükümü şöyle ifade ederler: “Çekim sırasında kökün, özellikle de fiil kökündeki
ünlünün değişmesi.”4
Bükümlü diller için Arapça iyi bir örnektir. Arapçada ünsüzler (konsonant) değişmeyip,
sözcüğün başına ve ortasına gelen ünlülerden sözcükler oluşur. Örneğin “ktp” ünsüzlerinden
kitap, mektep, kâtip vb sözcükler ünlülerin değişmesiyle oluşurlar. Yine “chl” ünsüzlerinden
cahil, cehele sözcükleri oluşur.
1
Geniş bilgi için bakınız Varlı, Abdullah; Dîroka Dugelên Kurdan, Derpêç 1, Weşanên Sîpan, İstanbul 1997;
Çeliker, Celadet; “Kurtedîroka Alfabên ku Kurdan Bikaranîneî, Zend, İstanbul Kürt Enstitüsü, Sayı 2, Yıl 1994.
2
Aksan, Doğan; Her Yönüyle Dil 1 (Ana Çizgileriyle Dilbilim), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
3
Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Kürtçe Dilbilgisi, Doz Yayınları, beşinci baskı, İstanbul 2000.
4
Aksan, Doğan; age.
3
4. Kürt Dilini Tanıyalım
Kürtçede sözcükler yüklendikleri göreve göre değişkenlik gösterirler ve bükülürler. Bu
kurala göre, değişiklik bazen fiilin köküne kadar yansır. Örneğin, “kirin” fiili birinci tekil
şahıs takısını alıp şimdiki zaman kipine göre çekimlendiğinde, di-k-im (yapıyorum) olur. Bu
örnekte görüldüğü gibi, fiil kökünden sadece “k” sesi değişmiyor. Bir başka örnekle,
“parastin” (korumak) fiilini şimdiki zaman birinci tekil şahısa göre çekimlediğimizde, ez di-
parêz-im durumuna geliyor. Ez birinci tekil, yalın şahıs zamiridir; di- şimdiki zaman takısı;
parêz, emir halindeki fiil kökü; -im, birinci tekil şahıs zamiri ekidir.
Aynı fiili di’li geçmiş zamana göre çekimlediğimizde, min parast oluyor. Min, birinci
tekil, bükümlü şahıs zamiri; parast, geçmiş zaman halindeki fiil köküdür.
Örneklerden anlaşıldığı gibi, Kürtçede yalnızca ünsüzler değil, ünlüler de değişip
bükülmektedirler.
“Parastin” fiili şimdiki zaman kipinde çekimlendiğinde, fiilin kökünde (p a r a s t)
bulunan “a” “ê”ye; “s” de “z”ye dönüşüyor.
Türkçede çekim sırasında fiil kökü değişmez ve böyle bir vakaya rastlamayız. Örneğin
Türkçedeki “gitmek” fiilini değişik zaman köklerine göre çekimlediğimizde, fiilin sonuna
birçok çekim eki gelir ama, kurallı olarak bir ünlü veya ünsüz bükümüne rastlamayız. Gittim,
gidildi, gidecek, gitmişlerdi: Örneklerde sadece ünsüz yumuşamasına rastlamaktayız.
b) Akrabalık ilişkilerine göre diller
Akrabalık ilişkilerine göre diller beş gruba ayrılır.
1) Hint-Avrupa dil grubu (İngilizce, Fransızca, Kürtçe, Farsça).
2) Sami dil grubu (Arapça, İbranice, Akatça).
3) Bantu dil grubu: (Orta ve Güney Afrika dilleri).
4) Çin dilleri (Çin ve Tibet).
5) Ural-Altay dil grubu (Fince, Macarca, Uygurca, Türkçe, Moğolca).
Yukarıda da belirtildiği gibi Kürtçe Hint-Avrupa dil grubunda yer alır. Hint-Avrupa dil
grubu incelendiğinde, bu gruba dahil dillerde birçok ortak ve yakın sözcük görülür. Bu durum
aynı dil grubunda yer alan tüm diller için söz konusudur. Bu yakınlık için, hazırladığımız
örnek tabloya bakmakta yarar vardır:
Kürtçe İngilizce Almanca Fransızca Farsça Grekçe
stêr star stern astre sitare astron
kurt short kurz court - -
lêv lip lippe levre leb -
jenû - - geneou - -
dilop drop tropfen - - -
nav name name nom name -
no/na no nein non - -
tu - du tu/te - -
nû/niwe new neu neu - -
neh nine neun neuf - -
dot douther - - - -
bira brother - - brader -
4
5. Kürt Dilini Tanıyalım
Bu konuyla ilgili olarak Minorsky şöyle der5:
“Kürtçe de Farsça gibi Batı İran dillerinden biridir. Andreas, Salamann, O. Monn,
Meillet, Lent ve T. Tedesco da Batı İran dillerinin iki gruba ayrıldığını söylerler. Bunlar
Güney ve Kuzeybatı İran dilleridir ki, iki grup da birbirlerinden çok etkilenmişlerdir.
Bu etkileşim ve benzerliklere rağmen, günümüz İran dillerinin birbirlerine yabancı
gelen birçok özellikleri vardır. Kürtçe ve Farsça özgün niteliklere sahiptirler. Kürtçe
Kuzeybatı İran kolunda yer almaktadır.”
Birçok kişi, Kürtçe ve Farsçada bulunan ortak kelimelerden dolayı, Kürtçeyi Farsçanın
bir lehçesi gibi tanımlar. Ama Kürtçeyi yakından inceleyenler bunu kesinkes reddederler.
Kürtçe ve Farsça arasındaki bazı ayrılıkları sıralayalım.
Kürtçe ve Farsça Arasındaki Farklılıklar
Kürtçe ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı birçok yönden benzerlik
gösterdiklerini belirtmiştik. Birçok çevre bu konuyu istismar ederek, benzerlikleri siyasal
inançlarına, etnik arındırma perspektiflerine malzeme olarak kullanmışlardır. Bu istismar
bilimsel bakış açısından son derece uzaktır. Tamamıyla öznel bir durumdur.
Bu tezi ileri sürenler, Kürtçenin “karma” ve “Farsçanın bozulmuş hali” olduğunu
söylerler. Bu nedenle yüzeysel de olsa bu iki dil arasındaki ayrılıklardan söz etmek gerekir.
En belirgin ayrılık Kürtçede olup da Farsçada olmayan “cinsiyet”liktir. Kürtçeyi
Farsçadan ayıran önemli özeliklerden biri olan “cinsiyet” özelliğine çalışmamızın ileriki
aşamalarında ayrıntılı olarak değineceğiz.
Kürtçede iki grup şahıs zamiri bulunmasına rağmen, Farsçada böyle bir özellik
görmüyoruz. Bu iki grup şahıs zamiri geçişli fiillerde farklıca kullanılmaktadır. Bu
özelliğinden dolayı Kürtçe ergatif bir dildir.
Kurmanci için örnek:
Min nan xwar (Ben ekmek yedim).
Ez nên dixwim (Ben ekmek yiyorum).
Kirmancki (Zazaki) için örnek:
Min nan werd (Ben ekmek yedim).
Ez nanî wena (Ben ekmek yiyorum).
Kısacası, Kürtçede şahıs zamirlerinde erillik ve dişillik vardır ama, Farsçada böyle bir
durum yoktur. Ayrıca Kürtçede iki grup işaret zamiri vardır. Ama Farsçada böyle bir özellik
bulunmaz.
Bu iki dilin birçok ayrı özelliğinden söz edebiliriz, ancak biz sözü Vlademir
Minorsky’ye bırakırsak daha yerinde olur. Kürdolog Minorsky, Kürtçe ve Farsçanın
birbirlerinden ayrı ve bağımsız diller olduğunu söyleyerek bu ayrılıkları beş başlık altında
toplar6:
1) Fonetik bakımdan: Kürt dilinin fonetiği Farsçanınkinden ayrıdır.
5
Mînorsky, Vladîmîr; Kürtler, Koral Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 1992.
6
Age.
5
6. Kürt Dilini Tanıyalım
2) Ses değişmeleri: Farsça ve Kürtçede bulunan ortak kelimeler ses bakımından büyük
bir değişime uğramışlardır.
3) Şekil ayrılıkları: Zamirlerden tutalım fiil çekim ve bükümlerine, aitlik takılarından
isim tamlamalarına kadar birçok ayrılık mevcuttur.
4) Sözdizimi farkları.
5) Kelime ayrılıkları.
Kürtçenin Lehçeleri
Kürtçenin lehçeleri konusunda birçok ayrı görüş bulunmaktadır. Özellikle de Kürtlerin
varlığını ve dillerini kabul etmek istemeyenler, bütün Kürtçe şive ve ağızları lehçeymiş gibi
göstermektedirler. Hatta bu çevreler bazen Kürtçe lehçelerin ayrı diller olduklarını bile ileri
sürerler.
Oysa bu konu uzun zamandan beri Kürdologlar ve dilbilimciler tarafından aydınlatılıp
tanımlanmıştır.
• Daha 16. yüzyılda Şerefxanê Bedlîsî, Şerefname7 adlı tanınmış eserinde, Kürtçe
lehçeleri şöyle sıralamıştır:
1) Kurmanci
2) Lori
3) Kelhûri
4) Gorani.
• 1836-37 yıllarında Kürt etnografyası üzerinde çalışmalar yapan G. Girvinli’ye göre
Kürtçe iki gruba ayrılır: Aşağı Kürtçe, yukarı Kürtçe.
• Peter Lerch (1857-58) Kürtçeyi beş lehçeye ayırır: Zazaki, Kurmanci, Kelhûri,
Gûrani ve Lûri.
• Oscar Mann, Kürtçeyi batı, güney ve doğu olmak üzere üçe ayırır. Mann, Gorani ve
Zazakiyi bir kol ya da lehçe saymıyor.
• E. B. Saane, Gramer of Kurmanji or Kurdish Langauge (1913) adlı eserinde,
Kürtçeyi üç bölüme ayırır: Aşağı Kurmanci, yukarı Kurmanci ve Lori-Zazaki (Hewrami ve
Gorani)8.
• Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler9 adlı çalışmasında,
Kürtçeyi beş lehçeye ayırır: Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lor. Gökalp bu lehçelerin
kadim Kürtçeden çıktıklarını söyler.
• Dr. Mac Kenzie, Kürtçeyi üç gruba ayırır: Kuzey grubu, orta grup ve güney grubu.
• Kürt dilbilimci Cemal Nebez de Kürtçeyi dört gruba ayırmaktadır. Kuzey Kürtçesi,
orta Kürtçesi, güney Kürtçesi ve Gorani-Zazaki.
7
Şerefxanê Bidlîsî, Şerefname, Hasat Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 1998.
8
Ciwan, Mûrad; Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi (Kurmanc Lehçesi), Weşanên Jîna Nû, Birinci Baskı,
Swêd 1992.
9
Gökalp, Ziya; Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, Birinci Baskı, İstanbul 1992.
6
7. Kürt Dilini Tanıyalım
• Alaedin Secadi, Destûr û Ferhengî Kurdî, Erebî û Farisî adlı eserinde Kürtçeyi
Behdinan Kürtçesi ve Sorani olarak iki bölüme ayırıyor.
• Dr. Kemal Fuad’a göre ise Kürtçe dört lehçeden oluşur: 1) Batı Kürtçesi (yukarı), 2)
Doğu Kürtçesi (aşağı), 3) Güney Kürtçesi 4) Zazaki-Gorani.
• Fuat Heme Xurşid, Zimanî Kurdî, Dabeşbûnî Cografyayî Diyalêktekaniy adlı
yapıtında Kürtçeyi şöyle sınıflandırır: 1) Kuzey Kürtçesi, 2) Orta Kürtçe, 3) Güney Kürtçesi,
4) Gorani.
• Emir Hesenpûr’un10 National and Language In Kurdistan (1918-1985) adlı eserinde
ise Kürtçe lehçelerin sınıflandırılması şu şekildedir: Kurmanci, Sorani, Hewrami,
Kırmanşahi.
Bu dilbilimcilerin çalışmalarından, genel olarak Kürtçenin başlıca dört lehçeye
ayrıldığını görmekteyiz:
1) Kurmanci (Kırdasi),
2) Orta Kurmanci (Sorani),
3) Kırmancki (Kırdki, Zazaki-Gorani),
4) Lorani.
Kuzey Kurmancisi (Kurmanci) ve güney Kurmancisi (Sorani) başlıca iki lehçedir. Bu
iki lehçenin zengin bir yazılı edebiyata sahip oldukları kabul edilir. Son dönemlerde
Kırmancki (Zazaki) lehçesi de yazılı bir edebiyata doğru adım atmaktadır.
Kürtçe lehçeler içinde en çok konuşulanı Kurmancidir. Kürtlerin yaşadıkları bütün
bölgelerde bu lehçe konuşulmaktadır.
Türkiye’de sadece Kurmanci ve Zazaki lehçeleri vardır.
Lehçeler konusunda karmaşıklık çoğu kez adlandırmadan kaynaklanmaktadır. Örneğin,
kuzey Kurmancisine Irak’ta yaşayan Kürtler Behdıni, İran’da yaşayan Kürtler ise Şıkaki
derler. Aşağı Kurmanci (Sorani) için yalnızca Kurmanci ya da Sorani denir. Aynı karışıklık
Kurmancki (Zazaki) için de söz konusudur. Bu lehçe için, Kırmancki, Dımıli, Dêrsımki, Sobê
vb isimler kullanılmaktadır. Hewrami için de Gorani ismi kullanılmaktadır. Oysa yukarıdaki
örneklerde izah edildiği gibi, bütün araştırmacıların üzerinde hemfikir oldukları
adlandırmalar Kurmanci, Kırmancki ve Kırdki’dir. Diğer adlar bölge ve aşiret adlarıdır.
Kürtçenin Ağızları
Daha önce de belirtildiği gibi, Kürtçenin varlığını kabul etmek istemeyenler her şehrin,
her köyün konuşmasını bir şive hatta lehçe olarak adlandırmaktadırlar. Bütün dillerde lehçe
ve şiveler bulunduğu gibi Kürtçede de lehçe, şive ve ağızlar bulunur. Unutulmamalı ki dilde
birlik yazılı dilde mümkündür. Bir statü oluşmadan, uygun, elverişli koşullar sağlanmadan
standart bir dil oluşmaz.
Ehmedê Xanî (17. yy) ünlü eseri Mem û Zîn’de11 Kurmanci lehçesinin üç temel şiveye
ayrıldığını ifade etmiştir. Onun bu belirlemesini, şaheseri olan Mem û Zîn’den bir dizeyle
aktaralım:
10
Hesenpûr, Emîr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University Press, Kanada 1992.
11
Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, Hasat Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul 1990.
7
8. Kürt Dilini Tanıyalım
Boht û Mehmedî û Silîvî (Bohtî, Mehmedî ve Silivî şiveleri)
Hin la’l û hinik ji zêr û zîvî. (Kimisi altın ve gümüş, kimisi lâl taşı)
Ehmedê Xanî‘nin bu belirlemesi, Kürt dili şiveleri konusunda yapılmış en sağlıklı
belirlemedir. Dilbilimciler, diğer lehçelerin şiveleri konusunda genel olarak aşağıdaki
sınıflandırmaları yaparlar:
Orta Kurmanci (Sorani): Sılêmani şivesi, Mukri şivesi, Sine şivesi.
Kırmancki (Zazaki): Dersim şivesi ve Siverek şivesi.
Sözdizimi
Sözdizimi (sentaks), dildeki sözcüklerin birbirleriyle hangi ilişkiler içinde
bulunduklarını, nasıl sıralandıklarını anlatır ve bir dilde kurulması olanaklı bütün tümce
tiplerinin sıralanmasını gösterir.
Kürtçede sözcükler arasındaki bağlantı harf-i tarif, yani takılar sayesinde oluşuyor.
Kürtçedeki takılar iki çeşittir: Belirli ve belirsizler takılar. Önce belirli olanlar için örnekler
verelim.
mala mezin (mal: ev [isim], mezin: büyük [sıfat], “a” takı).
mastê we (mast: yoğurt [isim], we: siz [zamir], ê: takı).
keçên bedew: (keç: kız [isim], bedew: güzel [sıfat], ên: belirli çoğul takısı.)
Belirsiz takılar için aşağıdaki örnekleri sıralayabiliriz:
maleke mezin (mal: ev [isim], mezin: büyük [sıfat], eke: belirsiz dişi, tekil takısı).
keçine bedew (keç: kız [isim], bedew: güzel [sıfat], ine: belirsiz çoğul takısı).
Örneklerde görüldüğü gibi Kürtçe tamlamalar Türkçe tamlamaların tam tersi şekilde
oluyor.
Örnek:
mala min = benim evim (mal: ev, a: belirli dişi tekil takısı, min: birinci tekil, bükümlü
şahıs zamiri).
Bu tamlamayı Türkçe yazarsak şöyle olur:
benim evim.
Hem takıların yerleri hem de cümle kuruluşunda öğelerin dizilişi farklıdır. Türkçede
önce şahıs zamiri, sonra zamire ait olduğu belirtilen isim geliyor. Kürtçede ise önce zamire
ait olduğu bildirilmek istenen isim, sonra zamir geliyor. Türkçede zamir takı alırken,
Kürtçede böyle bir şey söz konusu değildir.
Kürt dili sentaksı, birçok yönden Fars dili sentaksından da ayrılıyor. Bu hususta
Minorsky şöyle diyor: “Özellikle birleşik kelimelerde, geçişli fiillerin geçmişinde bilinmeyen
8
9. Kürt Dilini Tanıyalım
biçimlerin korunması konusunda Kürt dili sentaksı ile Fars dili sentaksı arasında ayrılıklar
bulunmaktadır.”12
Cümlenin öğelerinin sıralanışı Türkçe ve Farsçadan ayrıdır. Türkçede kurallı
cümlelerin yüklemi hep cümle sonuna geliyor. Örnek:
Ben dün Ankara’ya gittim (özne+zarf tümleci+dolaylı tümleç+yüklem).
Aynı cümleyi Kürtçe olarak kuralım:
Ez duh çûm Enqereyê (özne+zarf tümleci+yüklem+dolaylı tümleç).
Görüldüğü gibi Türkçede yüklem cümlenin sonuna gelirken, Kürtçede cümle kurallı
olmasına rağmen yüklem, cümlenin sonuna gelmektedir.
Kürtçede bir cümlenin kurulabilmesi için iki temel öğeye gereksinim vardır. Bu öğeler
özne ve yüklemdir. Basitten karmaşığa doğru örnekleri sıralayalım:
ez (ben) çûm (gittim)
özne yüklem
Yüklem şahıs zamirini alarak, yalnız başına da bir cümle oluşturabilir. Yukarıdaki
örnekteki birinci tekil şahıs zamirini kaldırdığımızda, çûm (gittim) yalnız başına bir cümle
oluşturabilir.
Kürtçe basit cümlelerde özne başa, yüklem sona geliyor. Geçişli ve geçişsiz cümlelerin
kuruluşu farklıdır. Kısacası cümlenin yapısına göre, öğelerin yeri de değişebilir.
Cümlenin öğeleri şu biçimlerde dizilir:
1) Özne+tümleç+yüklem
Tu li serê çiyayê Sîpanê dijî.
Özne Tümleç Yüklem
2) Özne+nesne+tümleç+yüklem
Şivên nanê xwe dereng xwar.
Özne nesne tümleç yüklem
3) Özne+tümleç+yüklem+tümleç
Hûn dê tu caran neçin Geverê.
Özne tümleç yüklem tümleç
Kürtçe cümlelerde vurgulanmak istenen öğe yükleme yaklaştırılır. Örnek:
12
Mînorsky, Vladîmîr; age.
9
10. Kürt Dilini Tanıyalım
Ez ê kevirekî bi tevşo bişkînim.
(3) (2) (1)
Ez ê bi tevşo kevirekî bişkînim.
(3) (2) (1)
Kevirekî bi tevşo ez ê bişkînim.
(3) (2) (1)
Bi tevşo kevirekî ez ê bişkînim.
(3) (2) (1)
Kürtçede devrik cümleler de vardır. Bu cümleler daha çok şiirde ve hitabetlerde olur.
Örnek:
Piştî ku roja me bû [yüklem] tarî, mirin xweştir e [yüklem] ji emberê (Ehmedê Xanî).
Kürt dilinin önemli bir özelliği de ergatif oluşudur. Geçişli fiillerle oluşturulan
cümleler, geçişsiz fiillerle oluşturulan cümlelerden farklıdır. Bundan dolayı da Kürtçede iki
grup şahıs zamiri vardır. Bu durumlarda, fiil bazen özneye göre, bazen de nesneye göre
çekimlenir. Örnek:
Ez te dibînim (Ben seni görüyorum).
Min tu dîtî (Ben seni gördüm).
Birinci cümlede fiil özneye (ez) göre, ikincisinde nesneye (tu) göre çekimlenmiştir. Bu
özelliğe göre geçişli fiillerde, ismin tekil ve çoğulluğu yüklem üzerinde belli olur. Örnek:
Min sêv xwar (Ben elma yedim).
Min sêv xwarin (Ben elmaları yedim).
Birinci örnekte elma tekil, ikincisinde çoğuldur. Ama biz tekil ve çoğulluğu ikinci
cümlenin yüklemindeki “in” takısından anlıyoruz. Türkçe, Arapça ve Farsçada böyle bir
olaya rastlamıyoruz.
Şimdiki ve gelecek zaman kiplerinde tekil ve çoğulluk nesneden belli olur. Örnek:
Ez sêvê dixwim (Ben elmayı yiyorum).
Ez sêvan dixwim (Ben elmaları yiyorum).
Cinsiyet
Kürtçe, cinsiyet özelliğine sahip bir dildir. Tüm sözcükler dişil ve erildir. Canlı
varlıklar gibi cansız varlıklar da bir cinsiyete sahiptir. Bu cinsiyet, gramatik bir olaydır.
10
11. Kürt Dilini Tanıyalım
Sözcüklerin cinsiyeti iki biçimde; tamlama ve büküm takıları ile belirtiliyor. Sözcükler
yalınken nötr durumdadırlar. Örnek:
kevçi (kaşık), çav (göz), pênûs (kalem), giyan (ruh) vs.
Tamlamalarla oluşan cinsiyet:
çavê şîn: mavi göz (çav: göz [ad, eril], -ê tekil, belirtili, erillik takısı, şîn: mavi).
pênûsa ziriçî: kurşun kalem (pênûs: kalem [ad, dişil], -a dişi, tekil belirlilik takısı).
Bükümle oluşturulan cinsiyet durumu:
siya darê
nikulê dîkî
Yukarıda işaretli “-a” takısı dişilliği, “-ê” takısı da erilliği ifade ediyor.
Veqetandek
Kürtçede tamlamalar “veqetandek” denilen takılarla oluşturulurlar. Bu takılar eril ve
dişildir. Belgili ve belgisiz olmak üzere takılar ayrıca ikiye ayrılırlar. Kürtçede ismin halleri
olmadığı için, tamlama ve cinsiyet takılarıyla terkipler oluşturulur. Takılar aşağıda
gösterilmiştir:
-ê : tekil, eril ve belirli
-a : tekil, dişil ve belirli
-ên : çoğul, belirli (her iki cinsiyet için)
-ekî : tekil, eril, belirsiz
-eke : tekil, dişil, belirsiz
-ine : çoğul, belirsiz (her iki cinsiyet için)
Büküm
Kürtçenin en önemli özelliklerinden biri de bükümlü bir dil oluşudur. Daha önce de
değindiğimiz gibi büküm, çekim sırasında kökün, özellikle de fiil kökündeki ünlünün
değişmesidir.
Kürtçede cümlenin değişken öğeleri (fiil, isim, zamir, takı, sayılar) bükülürler.
Kurmancide yalın isim ve zamirlerin çoğul durumu takı ve fiillerin yardımıyla oluşturulur.
Ama Kırmanckide yalın isimlerin çoğul durumu “-î“ekiyle oluşturulur. Örnek:
Kurmanci:
min pênûs bir (tekil ve belirli)
min pênûs birin (çoğul ve belirli)
min pênûsek bir (tekil, belirsiz)
min pênûs birin (çoğul, belirsiz)
11
12. Kürt Dilini Tanıyalım
Kırmancki:
min say verd
min sayî werdî
Kurmancide eril isimlerin bükümü iki halde olur:
a) “-î“ eki sözcüğün sonuna gelir.
b) Eğer sözcükte “a” ya da “e” sesi varsa, bu ses “ê”ye dönüşür.
Yalın Bükümlü
şivan gopalê şivanî/şivên
nan nên/nanî bîne
aş Zîlan û Ronahî ji aşî/êş tê
nivîskar nivîskêr/nivîskarî xweş nivîsandiye
Dişil sözcüklerin bükümü:
“ê” ünlüsü sözcüğün sonuna gelerek dişillik durumu oluşuyor. Örnek:
meha biharê
porê jinikê
Kürtçe bükümlü bir dil olduğu için iki çeşit şahıs zamiri vardır. Bir çeşidi sade, diğeri
bükümlüdür.
Sade olanlar Bükümlü olanlar
ez min
tu te
ew wî/wê
em me
hûn we
ew wan
Not: Yalın sözcüklerin önüne bir edat geldiğinde sözcükler bükülürler.
Sözcük Türetme
Kürtçe önden, ortadan ve sondan eklemeli bir dildir. Kürtçedeki türetme ekleri ikiye
ayrılır. Birinci çeşidi yalın fiillerden türetilmiş bir fiil oluştururlar. Diğer çeşit ile isim ve sıfat
türetilir. Bazen sözcüğün kökünde meydana gelen bir değişim ile de fiilden isim türetilir. Bu
son kural özellikle de emir kipindeki fiillerin kökünde gerçekleşir. Örneğin, bi+şewit+e
(yan); emir kipinde olan bu sözcükteki “şewit” fiil kökü, “bi” emir kipi eki, “e” de ikinci tekil
12
13. Kürt Dilini Tanıyalım
şahıs takısıdır. Bu fiilin kökü olan “şewit”teki “i”yı “a”ya dönüştürdüğümüzde şewat
(yanma) ismi oluşur. Bunun dışında, emir kipinin kökünden ismi failler oluşturulur. Örnek:
Kuştin (öldürmek) fiili emir kipinde çekimlendiğinde bi-kuj-e olur. “bi” emir kipi takısı
ve ikinci tekil şahıs takısı “e”yi atıp, agir sözcüğünü önüne getirdiğimizde, agir+kuj (ateş
söndürücü) sözcüğü oluşur.
Türetme eklerinin üzerinde uzunca durmayacağız, ancak anlaşılabilmesi için, örneklerle
kısaca değineceğiz.
Önce fiil türeten eklerden örnek verelim:
a) Fiil türetme ekleri
ber+dan (bırakmak)
da+dan (kapatmak)
der+anîn (çıkarmak)
hil+kirin (sökmek)
ra+kirin (kaldırmak)
ro+kirin (dökmek-boşaltmak)
ve+xwarin (içmek)
vê+xistin (yakmak)
wer+girtin (giyinmek-almak)
tê+koşîn (savaşmak)
Şimdi de sıfat ve isimlerin önüne gelerek, yalın fiiller türeten ekleri örneklendirelim:
andin, isandin, ijandin
Bu eklerle geçişli fiiller türetilir. Örnek:
Saz+andin=sazandin (kurmak, tertip etmek)
nerm+ijandin=nermijandin (yumuşatmak)
rep+isandin=repisandin (tıkabasa doldurmak)
Aşağıdaki eklerle de geçişsiz fiiller türetilir.
în, isîn, ijîn
rep+isîn = repisîn (tıkabasa dolmak)
saz+în = sazîn (kurulmak, tertip olunmak)
nerm+în = nermijîn (yumuşamak)
13
14. Kürt Dilini Tanıyalım
b) İsim ve sıfat türetma ekleri
Bunlardan sonra, sıfat ve isim türeten eklere değinelim. Bu eklerle türeyen sözcükler
ikiye ayrılırlar; ismî fail (özne) ve ismi mefûl (nesne) adları. Bu ekler, hem sözcüğün önüne,
hem de arkasına gelirler. Önce soneklere birkaç örnek dizelim:
Soneklerle sözcük türetme:
kar+ker: karker (işçi)
ber+ek: berek (testere)
dar+ik: darik (sopacık)
ser+ok: serok (başkan)
aş+van: aşvan (değirmenci)
rim+baz: rimbaz (mızrakçı)
guh+ar: guhar (küpe)
mal+dar: maldar (malı olan)
teng+asî: tengasî (zorluk, engel)
kirîv+atî: kirîvatî (kirvelik)
xwîn+î: xwînî (kanlı)
şer+oyî: şeroyî (savaşkan)
yek+îtî: yekîtî (birlik)
Öneklerle sözcük türetme:
a+şûjin: aşûjin (çuvaldız ipi)
ber+av: berav (dere kenarında bir şeyler yıkama)
ser+dest: serdest (egemen)
ne+yar: neyar (düşman)
hem+pa: hempa (eş, dengi)
hev+kar: hevkar (işbirlikçi)
kele+girî: kelegirî (ağlamaklı)
zir+keç: zirkeç (üvey kız)
bi+kuj: bikuj (katil)
bele+guh: beleguh (kulak arkası kemiği)
gû+stêrk: gûstêrk (ateşböceği)
14
15. Kürt Dilini Tanıyalım
Ara eklerle sözcük türetme:
ser+an+ser: seranser (baştan başa)
dest+e+bira: destebira (kankardeş)
şad+û+man: şadûman (mutlu, şen)
rû+bi+rû: rûbirû (yüzyüze)
Sonuç
Her dilin kendine özgü kuralları, özellikleri ve kalıpları vardır. Diğer dillerden ayrılan
farklılıklarının yanı sıra, ortak yanları da vardır. Bu ortak kurallar, aynı dil ailesinden olan
dillerde çokca görülür. Bundan dolayı bazı dillerin ortak özelliklere ve benzer kurallara sahip
olmaları son derece normal ve doğal bir durumdur.
Kürtçe, birçok kural, kalıp ve özellikleriyle Farsça, Arapça ve Türkçeden ayrılmaktadır.
Sonuç bölümünde, Kürtçe ve Türkçe arasındaki dilbilimsel ayrımlara değinmek istiyoruz.
Türkiye’de bazı dilbilimci, siyasetçi, bürokrat, hatta değişik ve ilgisiz mesleklerden pek
çok kimse hâlâ Kürtçenin bir dil olmadığını iddia ederler. Kürt dili hakkında merak sahibi
olanların kafasında duru bir düşünce ve yargı oluşabilmesi için, bu iki dil arasındaki birkaç
somut farkı şöyle sıralayabiliriz:
• Kürtçe Hint-Avrupa dil ailesinde, Türkçe ise Ural-Altay dil ailesinde yer
almaktadır.
• Kürtçe cinsiyetli (eril-dişil) bir dildir. Türkçede böyle bir özellik yoktur.
• Kürtçe bükümlü bir dildir, oysa Türkçe eklemeli bir dildir.
• Kürtçede iki grup şahıs ve işaret zamiri mevcuttur.
• Türkçe ve Kürtçe tamlamalar birbirlerinin tam tersi bir biçimde oluşurlar.
• Kürtçe önden, ortadan ve sondan ek alırken, Türkçe sondan eklemeli bir dildir.
• Kürtçede sözcükler iki ve üç ünsüzle (strî, stran vb) başlayabiliyorken, Türkçede
sözcük başında birden fazla ünsüz bulunmaz.
• Kürtçe ve Türkçe gramer, fonetik, sentaks ve türetme bakımından birbirinden
ayrılır.
Kürtçe lehçe ve şiveler hakkında yapılan tartışma ve polemiklere de kısaca değinmekte
yarar görüyoruz. Nasıl ki her dilde varsa, Kürtçede de lehçe ve şiveler vardır. Kürtçe lehçeler
şunlardır:
1) Kurmanci
2) Orta Kurmanci (Sorani)
3) Kırmancki (Kırdki, Dımıli, Zazaki; bunlar eşanlamlı adlarıdır)
4) Lorani.
Bu lehçelerden Türkiye’de sadece Kurmanci ve Kırmancki (Zazaca) mevcuttur.
15
16. Kürt Dilini Tanıyalım
Kurmanci lehçesinin belli başlı üç şivesi vardır: Boti, Sılivi ve Mehmedi. Bu şivelerden
Boti, Kurmanci lehçesinin yazı dili için temel alınmıştır. Gramer, imla ve sözlük bu şiveye
göre hazırlanmıştır.
Kırmancki (Zazaki) lehçesinin iki temel şivesi vardır: Dersim şivesi, Siverek şivesi.
Kürtçe uzun süre bir eğitim ve öğretim dili olarak kullanılmıştır. Kürt medreseleri buna
örnektir. Bu medreselerde Kürt dilinin yanında Arapça ile de eğitim yapılmıştır.
Sonuç olarak; Kürt dili kendine yetiyor. Eğitim ve öğretim dili olabilmesi için var olan
dilsel engeller sınırlıdır. Olanlar da çözümlenebilecek, aşılabilecek, her dil için geçerli olmuş
engellerdir. Bize göre bu dilin eğitim ve öğretim dili olabilmesinin önündeki en önemli
engeller yasal ve anayasal engellerdir.
Kaynakça:
1) Geniş bilgi için bakınız Varlı, Abdullah; Dîroka Dugelên Kurdan, Derpêç 1, Weşanên
Sîpan, İstanbul 1997; Çeliker, Celadet; “Kurtedîroka Alfabên ku Kurdan Bikaranîneî,
Zend, İstanbul Kürt Enstitüsü, Sayı 2, Yıl 1994.
2) Aksan, Doğan; Her Yönüyle Dil 1 (Ana Çizgileriyle Dilbilim), Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 1987.
3) Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Kürtçe Dilbilgisi, Doz Yayınları, beşinci
baskı, İstanbul 2000.
4) Mînorsky, Vladîmîr; Kürtler, Koral Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 1992.
5) Şerefxanê Bidlîsî, Şerefname, Hasat Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 1998.
6) Ciwan, Mûrad; Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi (Kurmanc Lehçesi), Weşanên Jîna
Nû, Birinci Baskı, Swêd 1992.
7) Gökalp, Ziya; Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, Birinci
Baskı, İstanbul 1992.
8) Hesenpûr, Emîr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University
Press, Kanada 1992.
9) Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, Hasat Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul 1990.
16