UNDERSTANDING KAPHAJA ATISARA LAKSHANA AND CHIKITSA WITH DIFFERENT YOGA S AS PER CHARAKA SAMHITHA AND ASHTANGA HRIDHAYA .

1. SHLOKA PRESENTATION
Presenter :
Dr.Chaithra Rani.K.S
2nd year PG Scholar
DEPARTMENT OF SAMHITA AND SIDDHANTA
SDMCA&H.Hassan.
12/9/20171

2. श्लोका
 श्लेष्मातिसारे प्रथमं हििं लङ्घनपाचनम् ||
योज्यश्चामातिसारघ्नो यथोक्िो दीपनो णः |
लङ्तघिस्यानुपूर्वयाां च कृ िायां न तनवरिततिे ||
कफजो यद्यिीसार कफघ्नैस्िमुपाचरेि ् |
12/9/20172

3. अधिकरण
संहििा - चरक संहििा
स्थानम् - चचककत्सा स्थान
अध्याय - अिीसार चचककत्त्सिं अध्याय
 श्लोका- 102 ,103,104
12/9/20173

4. अन्वय
 श्लेष्मातिसारे प्रथमं हििं लङ्घनपाचनम् ||
योज्यश्चामातिसारघ्नो यथोक्िो दीपनो णः |
लङ्तघिस्यानुपूर्वयाां च कृ िायां यहद कफजो ||
अतिसार न तनवरिततिे िं कफघ्नै: उपचारेि ् |
12/9/20174

5. वाक्यशः
 In the beginning, कफज अतिसार should be treated with लङ्घन
,पाचन.
 That means दीपन &पाचन औषति प्रयोग (Explained in Ama
Atisara Chikitsa)is तिि after Langhana Chikitsa .
 If even after लङ्घन ,पाचन and दीपन if कफज अतिसार doesn’t
subside then one should go for कफघ्न औषति.
12/9/20175

6. श्लेष्मातिसारे :- kaphaja type of atisara
प्रथमं :- in the beginning
हििं :- beneficial/advantage
लङ्घन :- यि् ककत्चचल्लाघवरकरं देिे िल्लङ्घनं
स्मृिम्||
पाचनम् :-पचत्यामं न वरत््नं च कु यातति् यि् ित्ध्द पाचनम्।
योज्यश्च :-planning
आमातिसारघ्नो :- ama atisara
यथोक्िो :-according to what has been
stated/as mentioned earlier
दीपनो णः :- पचेि् न आमं वरत््नकृ ि् च दीपनं
अर्ाावयवशः
12/9/20176

7. लङ्तघिस्य :- who took langana
अनुपूर्वयाां :- before / earlier
च :- and
कृ िायां :- after doing it
 न :- not
तनवरिततिे :- to occur
कफजो :- kaphaja
यद् :- which/what
अतिसरा :- atisara
कफघ्नै: :- kapha prashamana aushadhi.
िं :- that
उपचारेि् :- is given
12/9/20177

8. प्रतिज्ञा
 In कफज atisara line of treatment is
लङ्घन,पाचन,कफघ्न.
12/9/20178

9. हेिु
 लङ्घन
 पाचन
 कफघ्न औषति
12/9/20179

10. लङ्घन
 अपिपततःमपप च त्रिपवरधं-
लङ्घनं,
लङ्घनपाचनं,
दोषावरसेचनं चेति||

िि लङ्घनमल्पबलदोषाःां , लङ्घनेन ्यत्ननमारुिवरृद्ध्या
वरािािपपरीिममवराल्पमुदकमल्पो दोष प्रशोषमापद्यिे;
 लङ्घनपाचने िु मध्यबलदोषाःां, लङ्घनपाचनाभयां हि
सूयततसन्िापमारुिाभयां पांशुभस्मावरककरःैररवर चानतिबिूदकं
मध्यबलो दोष प्रशोषमापद्यिे;
 बिुदोषाःां पुनदोषावरसेचनमेवर कायां, न ्यमभन्ने के दारसेिौ
पल्वरलाप्रसेकोऽत्स्ि, िद्वरद्दोषावरसेचनम्||
cha vimana 3/43
12/9/201710

11.  In whom langhana is given ???
 प्रभूिश्लेष्मपपत्तास्रमला संसृष्टमारुिा |
बृिच्छरीरा बमलनो लङ्घनीया पवरशुद्चधमभ ||

येषां मध्यबला रोणा कफपपत्तसमुत्त्थिा |
वरम्यिीसारहृद्रोणपवरसूच्यलसकज्वररा ||

पवरबन्धणौरवरोद्णारहृल्लासारोचकादय |
पाचनैस्िान ् मभषक् प्राज्ञ प्रायेःादावरुपाचरेि ्||

cha sutra 22/19
12/9/201711

12. पाचन
 शालपःीं पृत्श्नपःीं बृििीं कण्टकाररकाम्|
बलां श्वरदंष््ां त्रबल्वरातन पाठां नाणरधान्यकम्||
शटीं पलाशं िपुषां वरचां जीरकपपप्पलीम्|
यवरानीं पपप्पलीमूलं चचिकं ित्स्िपपप्पलीम्||
वरृक्षाम्लं दाडिमाम्लं च सहिङ्णु त्रबिसैन्धवरम्|
प्रयोजयेदन्नपाने पवरचधना सूपकत्ल्पिम्||
वरािश्लेष्मिरो ्येष णःो दीपनपाचन |
ग्रािी बल्यो रोचनश्च िस्माच्छस्िोऽतिसाररःाम्||
c.chi 19/26-29
12/9/201712

13. कफज अतिसार नाशक योणा
 Bilva,karkatika,musta,abhaya & shunti.
 Vacha,vidanga,buthika,danyaka & devadaru
 Kusta,ativisha,paatas,chavya & katuka rohini
 Pippali,pippali mula, chitraka & gaja pippali
क्वाथ of these combination of drugs is given to कफज अतिसार
patient.
Which is काय अतनन बल विधन and does प्रशमन of व्याति
12/9/201713

14. योणा mentioned in कफज अतिसार
 Ajajyadi yoga: अजाज्याहद योण
अजाजीममसिां पाठां नाणरं मररचातन च ||
धािकीद्पवरणुःं दद्यान्मािुलुङ्णरसाप्लुिम ्|
ajaji,pata,nagara,maricha each one part and 2
parts of dathaki churna given with mathulunga
rasa.
 Rasanjanadi churna:रसान्जनाहद चूःतत
रसाचजनं सातिपवरषं कु टजस्य फलातन च ||
धािकीद्पवरणुःं दद्याि् पािुं सक्षौद्रनाणरम्|
1 part of each rasanjana, ativisha,and kutaja with 2
parts of dathaki added with madhu and nagara.
12/9/201714

15. Some of the योणा beneficial in कफज
अतिसार
 धािकी नाणरं त्रबल्वरं लोध्रं पद्मस्य के शरम ्||
जम्बूत्वरङ्नाणरं धान्यं पाठा मोचरसो बला|
समङ्णा धािकी त्रबल्वरमध्यं जम््वराम्रयोस्त्वरच ||
कपपत्थातन पवरिङ्णातन नाणरं मररचातन च|

चाङ्णेरी कोल िक्राम्लां श्चिुरस्िान ् कफोत्तरे||
श्लोकाधततपवरहििान ् दद्याि् सस्नेिलवरःान ् खिान ्|
12/9/201715

16.  Kapitthadi churna: कपपत्थाहद चूःतत
 कपपत्थमध्यं लीढ्वरा िु सर्वयोषक्षौद्रशकतत रम ्||
Kapittha , with shunti,pippali,marica,madhu and
sharkara.

कट्फलं मधुयुक्िं वरा मुच्यिे जठरामयाि ्|
Katphala with madhu
12/9/201716

17.  कःां मधुयुिां पीत्वरा िक्रं पीत्वरा सचचिकम्||

जनध्वरा वरा बालत्रबल्वरातन मुच्यिे जठरामयाि ्|
 Pippali with madhu later takra with chitraka or
unriped bilva
12/9/201717

18.  In कफज अतिसार if वरायु माणतत अवररोध which resulting in
शूल and if आम युक्ि मलथ्याण् then apakva
bilva,guda,thaila,pippali and shunti equal parts made
in to churna avalehya and given .
 Along with this वराििर द्रर्वय मसद्ध यूश are
administered.
 Here, yusha,mamsa rasa and khada which are told in
वरािज अतिसार चचककत्स are given
12/9/201718

19. घृि प्रयोग
 पूवरोक्िमम्लसपपततवरातत षट्पलं वरा यथाबलम्|
पुराःं वरा घृिं दद्याद्यवराणूमण्िममचििम ्
अम्ल सपपतत that is चन्णेरर घृिं or षट्पलं घृिं or
पुराःं घृिं along with यवराणूor मण्ि is to be
administered.
12/9/201719

20. पपच्छाबत्स्िं and अनुवरासन बत्स्ि प्रयोण्
 वरािश्लेष्मपवरबन्धे वरा कफे वराऽतिस्रवरत्यपप|
शूले प्रवराहिकायां वरा पपच्छाबत्स्िं प्रयोजयेि ्||
 वराि and कफ अवररुद्ध ,
 कफ अतिस्रावर is present
 if शूल and प्रवरहिक then one should go fo
पपच्छाबत्स्िं
12/9/201720

21.  पपप्पलीत्रबल्वरकु ष्ठानां शिा्वरावरचयोरपप|
कल्कै सलवरःैयुततक्िं पूवरोक्िं सत्न्नधापयेि्||
प्रत्याणिे सुखं स्नािं कृ िािारं हदनात्यये|
त्रबल्वरिैलेन मतिमान्सुखोष्ःेनानुवरासयेि ्||
 Pippali,bilva,kusta,shathavha,vacha kalka and
lavana piccha basti is given.
 After giving piccha basti,when basti prathyagama
takes place,then patient can take snana and
pathya anna.
 After this sukoshna bilva thaila anuvasana basti
prayoga is done .
12/9/201721

22.  वरचान्िैरथवरा कल्कै स्िैलं पक्त्वराऽनुवरासयेि ्|
बिुश कफवरािािततस्िथा स लभिे सुखम्||
 Pippali,bilva,kusta,shathavha,vacha kalka sadhita
thaila anuvasana basti can be given.
 its benificial in vata,kaphaja atisara.
12/9/201722

23.  स्वरे स्थाने मारुिोऽवरश्यं वरधततिे कफसङ्क्षये|
स वरृद्ध सिसा िन्यात्तस्मात्तं त्वररया जयेि ्||
 Due to langhana pachanadi upakrama,kapha
kshaya and vata vruddhi takes place this
aggravated vata may cause instantaneous death.
So vruddha vata sheegra purvaka prashamana is
to be done.
12/9/201723

24. उदाहरण
 आमपक्वरक्रमं हित्वरा नातिसारे कक्रया यि |
अि सवरेऽतिसारास्िु ज्ञेया पक्वरामलक्षःै ||
 ििादौ लङ्घनं कायततमतिसारेषु देहिनाम ् |
िि पाचनसंयुक्िो यवरानवराहदक्रमो हिि ||
 अथवरा वरामतयत्वराऽऽमे शूलाध्मानतनपीडििम ् |
पपप्पलीसैन्धवराम्भोमभलततङ्घनाद्यैरुपाचरेि् ||
su. Uttara 40/24-
26th
12/9/201724

25.  कायां वरमनस्यान्िे प्रद्रवरं लघुभोजनम् |
खियूषयवराणूषु पपप्पल्याद्यं च योजयेि ् ||
 अनेन पवरचधना चामं यस्य वरै नोपशाम्यति |
िररद्राहदं वरचाहदं वरा पपबेि ् प्राि स मानवर ||
12/9/201725

26.  णौरवरे वरमनं पथ्यं यस्य स्याि् प्रबल कफ |
ज्वररे दािे सपवरड्बन्धे मारुिाद्रक्िपपत्तवरि ् || s.u 40/106
 बिुश्लेष्म सरक्िं च मन्दवरािं चचरोत्त्थिम ् ||
कौटजं फाणःिं वराऽपप िन्त्यिीसारमोजसा |
अम्बष्ठाहदमधुयुिं पपप्पल्याहदसमत्न्वरि म ् || s.u 40/89
12/9/201726

27. 2.
 श्लेष्मातिसारे वरािोक्िं पवरशेषादामपाचनम ्|
किततर्वयमनुबन्धेऽस्य पपबेत्पक्त्वराऽत्ननदीपनम्||
 त्रबल्वरककतत हटकामुस्िप्राःदापवरश्वरभेषजम ्|
वरचापवरिङ्णभूिीकधानकामरदारु वरा||
अथवरा पपप्पलीमूलपपप्पलीद्वरयचचिकम ्| A.H.CHI.9/104
 पाठात्ननवरत्सकग्रत्न्थतिक्िाशुण्ठीवरचाभया ||
क्वरचथिा यहद वरा पपष्टा श्लेष्मािीसारभेषजम्
12/9/201727

28.  सौवरचततलवरचार्वयोषहिङ्णुप्रतिपवरषाभया ||
पपबेच््लेष्मातिसारािततश्चूणःततिा कोष्ःवराररःा
 मध्यं लीढ्वरा कपपत्थस्य सर्वयोषक्षौद्रशकतत रम ्||
कट्फलं मधुयुक्िं वरा मुच्यिे जठरामयाि ्|
 कःां मधुयुिां लीढ्वरा िक्रं पीत्वरा सचचिकम ्||
भुक्त्वरा वरा बालत्रबल्वरातन र्वयपोित्युदरामयम ्
12/9/201728

29.  पाठामोचरसाम्भोदधािकीत्रबल्वरनाणरम्||
सुकृ च्रमप्यिीसारं णुििक्रे ः नाशयेि्|
 क्षीःे श्लेष्मणः पूवरोक्िमम्लं लाक्षाहद षट्पलम ्|
पुराःं वरा घृिं दद्याद्यवराणूमण्िममचििम्||११७||
 वरािश्लेष्मपवरबन्धे वरा स्रवरत्यति कफे ऽपप वरा|
शूले प्रवराहिकायां वरा पपच्छाबत्स्ि प्रशस्यिे||११८||
वरचात्रबल्वरकःाकु ष्ठशिा्वरलवरःात्न्वरि |
 त्रबल्वरिैलेन िैलेन वरचाद्यै साचधिेन वरा||११९||
बिुश कफवरािािे कोष्ःेनान्वरासनं हििम्|
12/9/201729

30. उपनय
12/9/201730

31.  Measures adopted to remove the factors of the
disease is called chikitsa.
 One should give prior importance to rogi bala and
roga bala while treating a disease.
 If the disease is associated with ama then first
and foremost step is to do LANGHANA .
 In the present context,as atisara it is a
agnipradoshaja vikara,thus LANGHANA AND
AMA PACHANA itself cures the disease.
 In kaphaja atisara, line of treatment will be
langhana,pachana and kaphagna
12/9/201731

32.  Langhana is by taking alpa or laghu ahara
keeping in view bala and abalatha of patient
 Langhana aiming it to cause dipana of agni.
 Pachana is to cause ama pachana by using
DRAVYA WHICH ARE BOTH DEEPANA AND
PACHANA
 When patient is abalavan then while doing
amapachana bala of the patient should be
maintained with suitable yavagu aadi prayoga
12/9/201732

33.  Treatment should always be planned looking into
the avasta of the roga and rogi.
 Generally,Treatment procedures need to be
changed as per the roga avasta(stages like ama,
pacchyamana, pakva and jeerna) but in kaphaja
lakshana wise differentiating the stages are
difficult so one should by default follow langhana
and pachana here .
 Even after langhana and pachana , still persisting
with the disease, one should go for kaphagna
aoushadhis. 12/9/201733

34.  Aushadha dravya used during the course of
treatment should to as per the AGNI bala of the
patient .
 Aahara dravya used should be based on the
satmyata of the rogi and it should be pathya to
the vyadhi.
12/9/201734

35. तनगमन
 श्लेष्मातिसारे प्रथमं हििं लङ्घनपाचनम ् ||
योज्यश्चामातिसारघ्नो यथोक्िो दीपनो णः |
लङ्तघिस्यानुपूर्वयाां च कृ िायां न तनवरिततिे ||
कफजो यद्यिीसार कफघ्नैस्िमुपाचरेि् |
12/9/201735

36. Thank you…!
12/9/201736